Bai na kontenido

Bai na kontenido

Moisés—Hende òf Mito?

Moisés—Hende òf Mito?

MOISÉS a nase na un tempu ku morto tabata menasá. Su pueblo tabata un grupo di famianan nomádiko ku a bai establesé nan mes na Egipto huntu ku nan tata Jakòb (òf Israel) pa nan no muri di hamber. Pa dékadanan largu nan a biba na pas banda di nan bisiñanan egipsio. Pero na dado momentu a surgi un kambio menasante. Un informe históriko respetá ta bisa: “I a lanta un rei nobo na Egipto . . . I el a bisa su pueblo: ‘Mira, e pueblo di e yunan di Israel ta mas tantu i mas poderoso ku nos. Ban, laga nos trata nan ku sabiduria pa nan no multipliká.’” Kiko tabata su plan? Frena e poblashon israelita dor di hasi nan katibu i “amargá nan bida ku trabou pisá,” i despues dor di ordená e parteranan hebreo pa mata tur yu hòmber ku nase. (Eksodo 1:8-10, 13-16) Pero debí na e kurashi di e parteranan, kendenan a nenga di obedesé e òrdu, e israelitanan a sigui multipliká tòg. P’esei e rei di Egipto a dekretá: “Tur yu hòmber ku nase boso mester tira den [riu] Neil.”—Eksodo 1:17, 22.

Amram ku Jokabed, un pareha israelita, “no a tene miedu di e dekreto di rei.” (Hebreonan 11:23) Jokabed a duna lus na un yu hòmber ku despues a ser deskribí komo “bunita den bista di Dios.” * (Echonan 7:20) Podisé nan a ripará na un manera òf otro ku e yu aki tabata spesial pa Dios. En todo kaso, nan a nenga di entregá nan yu pa e ser matá. Riskando nan propio bida, nan a disidí di skond’é.

Despues di tres luna, Moisés su mayornan no por a skond’é mas. Ya ku nan no tabatin mas opshon, nan a disidí di aktua. Jokabed a pone e beibi den un makutu di rit i a lag’é drif riba Riu Neil. Sin ku e tabata sa, Jokabed asina a inisiá susesonan ku lo a kambia historia!—Eksodo 2:3, 4.

E Susesonan Aki Ta Kreibel?

Awe tin hopi akadémiko ku ta rechasá e susesonan aki i ta konsiderá nan komo fantasia. Segun e revista Christianity Today: “Echo ta ku hende no a haña ni un solo evidensia arkeológiko pa [e añanan] ku e yunan di Israel a biba temporalmente na Egipto.” Ounke kisas no tin prueba físiko direkto, tin bastante evidensia indirekto ku e relato bíbliko ta kreibel. Den su buki Israel in Egypt (Israel na Egipto), James K. Hoffmeier, un eksperto riba tereno di asuntunan di antiguo Egipto, a bisa: “Datonan arkeológiko ta demostrá bon kla ku e pueblonan di e region Levant [paisnan situá na parti ost di Mediteráneo] tabatin kustumber di bai Egipto, spesialmente debí na problemanan di klima ku a resultá den sekura . . . Pues, durante un periodo aproksimadamente di aña 1800 pa 1540 promé ku nos era, Egipto tabata un lugá atraktivo pa imigrá bai biba pa e hendenan di abla semítiko di parti wèst di Asia.”

Ademas, pa hopi tempu ekspertonan a rekonosé ku Beibel su deskripshon di e sklabitut na Egipto tabata eksakto. E buki Moses—A Life ta informá: “Parse ku e relato bíbliko di e opreshon di e israelitanan ta ser konfirmá dor di un pintura hopi kopiá for di un graf di antiguo Egipto, kaminda bo ta mira detayadamente kon un grupo di katibu ta traha klenku di klei.”

Beibel su deskripshon di e makutu chikí ku Jokabed a usa tambe ta parse bèrdat. Beibel ta bisa ku e tabata trahá di rit, lokual segun e buki Commentary di Cook, “e egipsionan tabata usa normalmente pa traha boto liviano i rápido.”

Sin embargo, lider di un nashon lo a duna òrdu pa mata beibi ku sanger friu? Esei no ta un kos difísil pa kere? Erudito George Rawlinson ta rekordá nos: “Matamentu di beibi . . . ta algu ku a reina ekstensamente na diferente tempu i lugá, i a ser konsiderá komo un asuntu insignifikante.” En bèrdat, nos no tin ku bai masha leu pa haña ehèmpelnan mesun spantoso di asesinato masal den tempu moderno. E relato di Beibel kisas ta perturbador, pero lamentablemente e ta masha kreibel.

Adoptá den Famia di Fárao

Jokabed no a laga loke lo bai pasa ku su yu na kasualidat. El “a pone [e makutu] meimei di e richinan kantu di Neil.” Probablemente esaki tabata un sitio kaminda el a spera ku un hende lo a haña e makutu. Aki ta kaminda e yu muhé di Fárao sa bin baña, kisas riba un base regular. *Eksodo 2:2-4.

Umbes nan a deskubrí e makutu chikí. “Ora ku [e yu muhé di Fárao] a habrié, el a mira e mucha, i at’e mucha tabata yora. I el a haña duele di dje i a bisa: ‘Esaki ta un di e muchanan hebreo.’” Anto e prensès egipsio a disidí di adopt’é. E nòmber ku su mayornan a dun’é originalmente a pasa pa olvido. Awe e ta konosí rònt mundu pa e nòmber ku su mama adoptivo a dun’é: Moisés. *Eksodo 2:5-10.

Sin embargo, lo no ta manera un kuenta di fantasia pa kere ku un prensès egipsio lo a tuma un mucha asina? Nò, pasobra religion di Egipto a siña hende ku obranan di bondat tabata un rekisito pa bai shelu. Pa loke ta trata e adopshon riba su mes, arkeólogo Joyce Tyldesley a komentá: “Muhé egipsio a logra igualdat ku hòmber egipsio. Nan tabata disfrutá di e mesun derechonan hurídiko i ekonómiko, por lo ménos teorétikamente, i . . . hende muhé por a adoptá yu.” Un antiguo dokumento di adopshon de echo ta dokumentá kon un muhé egipsio a adoptá su katibunan. Pa loke ta e asuntu di paga e mama di Moisés pa fungi komo mènchi, The Anchor Bible Dictionary ta bisa: “E asuntu di paga Moisés su mama natural p’e dun’é pechu . . . ta rekordá nos di areglonan idéntiko deskribí den kontraktnan di adopshon di Mesopotamia.”

Unabes nan a adoptá Moisés, nan lo a skonde e echo ku e ta un hebreo for di dje komo un sekreto desagradabel? Algun pelíkula di Hollywood ta laga parse ku ta asina. Pero e Skritura ta indiká otro. Moisés su ruman muhé, Miriam, na un manera sabí ta hasi areglo pa Moisés su propio mama, Jokabed, dun’é pechu. Ta sigur ku e muhé temeroso di Dios aki lo no a skonde e bèrdat pa su yu! I komo ku den tempu di antiguo nan tabata duna yu pechu pa vários aña, Jokabed tabatin hopi oportunidat pa siña Moisés tokante ‘e Dios di Abraham, Isaak i Jakòb.’ (Eksodo 3:6) E fundeshi spiritual ei a yuda Moisés bon, pasobra despues ku nan a entregá Moisés na e yu muhé di Fárao, “Moisés a wòrdu eduká den tur e siñansa di e egipsionan.” Segun historiadó Hosefo, Moisés a subi te na rango di general den un guera kontra Etiopia, pero no tin konfirmashon di esei. Sin embargo, Beibel ta bisa ku Moisés “tabata un hòmber di poder den palabra i echo.” *Echonan 7:22.

Na edat di 40 aña, Moisés probablemente tabata kla pa bira un lider egipsio prominente. Lo e por a haña poder i rikesa si el a keda den e famia di Fárao. Anto algu a sosodé ku a kambia su bida.

Eksilio na Madian

Un dia Moisés “a mira un egipsio ta bati un hebreo, un di su rumannan.” Pa años, Moisés a disfrutá di e bentaha di ta hebreo i e bentaha di ta egipsio. Pero ora el a mira un egipsio ta bati un israelita—podisé kasi pa mat’é—esei a motivá Moisés pa tuma un desishon dramátiko. (Eksodo 2:11) El “a nenga di wòrdu yamá yu di Fárao su yu muhé, skohiendo pa mas bien sufri maltrato huntu ku e pueblo di Dios.”—Hebreonan 11:24, 25.

Moisés a aktua lihé i irevokablemente: “El a dal e egipsio mata i a skond’é den santu.” (Eksodo 2:12) Esaki no tabata un akto di un persona “inkliná na atakenan repentino di rabia,” manera un krítiko a pretendé. Esaki tabata probablemente un akto di fe—ounke mal dirigí—den Dios su promesa ku Israel lo ser librá for di Egipto. (Génesis 15:13, 14) Podisé Moisés a kere inosentemente ku su akshon lo a enkurashá su pueblo pa rebeldiá. (Echonan 7:25) Pero, pa su desepshon, e israelitanan a nenga di rekonosé su liderato. Ora ku notisia di e asesinato a yega na orea di Fárao, Moisés a hañ’é obligá di hui bai den eksilio. El a establesé su mes na Madian, i a kasa ku Séfora, yu muhé di Jetro, hefe di un tribu nomádiko.

Pa 40 aña largu, Moisés a biba komo un simpel wardadó di karné, su speransa di ser un libertadó a keda destrosá. Pero un dia el a hiba e tou di bestia di Jetro na un sitio serka di Seru Horèb. Einan, e angel di Yehova a aparesé na Moisés den un mata na kandela. Imaginá bo e esena. Dios ta ordená Moisés: “Saka mi pueblo, e yunan di Israel, for di Egipto.” Pero e Moisés ku ta kontestá ta un hòmber indesiso, tímido, insigur di su mes. E ta argumentá: “Ta ken mi ta pa mi lo a bai serka Fárao i saka e yunan di Israel for di Egipto?” E ta asta revelá un defekto personal ku algun trahadó di pelíkula no ta trese dilanti: Evidentemente e tabatin un defekto den su abla. Moisés ta hopi distinto for di e héroenan di mito- i leyendanan di antigwedat. E 40 añanan ku el a traha komo wardadó di karné a hasié mas humilde. Ounke Moisés tabata insigur di su mes, Dios sí tabatin e konfiansa ku e ta apto komo lider!—Eksodo 3:1–4:20.

Liberashon for di Egipto

Moisés ta bandoná Madian i presentá dilanti di Fárao, eksigiendo p’e libra e pueblo di Dios. Ora ku e monarka kabesura ta nenga di hasi esei, dies plaga devastador ta asotá Egipto. E di dies plaga ta resultá den morto di tur yu primogénito di Egipto, i tur aplastá Fárao finalmente ta laga e israelitanan bai.—Eksodo, kapítulo 5-13.

Mayoria lektor ta bon na haltura di e susesonan aki. Pero nan ta historia real? Tin hende ta argumentá ku komo ku Beibel no ta menshoná nòmber di e Fárao, e relato mester ta fiktisio. * Sin embargo, Hoffmeier, sitá anteriormente, a komentá ku hopi biaha eskribanan egipsio deliberadamente tabata laga nòmber di enemigunan di Fárao afó. E ta argumentá: “Historiadónan sigur lo no nenga ku e kampaña na Megido di Tutmosis III tabata un realidat históriko djis pasobra e relato no a skirbi nòmber di e reinan di Kades i Megido.” Hoffmeier ta indiká ku posiblemente nòmber di e Fárao ei no ta ser menshoná pa “bon motibunan teológiko.” Un di e motibunan ta ku dor di keda sin menshoná nòmber di e Fárao, e relato ta hala atenshon na Dios i no na Fárao.

Pero asina mes, krítikonan ta rechasá e idea di un éksodo masal di hudiu for di Egipto. Erudito Homer W. Smith ta rasoná ku un movementu masal asina “sigur lo tabata bon dokumentá den historia egipsio i sirio . . . Ta mas probabel ku e leyenda di e éksodo ta un relato bruhá i imaginario di e huida di un kantidat relativamente chikí di miembro for di Egipto pa Palestina.”

Ta bèrdat ku historiadónan no a haña un registro egipsio di e suseso. Pero no tabata algu straño pa e egipsionan kambia registronan históriko ora ku e bèrdat tabata muchu bergonsoso òf tabata kontra di nan interesnan polítiko. Tempu ku Tutmosis III a bin na poder, el a purba eliminá tur rekuerdo di su predesesor, Reina Hatshepsut. Segun John Ray, eksperto riba tereno di asuntunan di antiguo Egipto: “Nan a kita [Hatshepsut] su inskripshonnan, lanta muraya rònt di su pilarnan, i a lubidá su monumentonan. Bo no ta haña su nòmber den analnan mas despues.” Intentonan similar pa kambia òf skonde echonan bergonsoso a tuma lugá asta den tempu moderno.

Pa loke ta e falta di evidensia arkeológiko di e israelitanan su estadia den desierto, nos tin ku kòrda ku e hudiunan tabata nomado, es desir, nan tabata biba den tènt i biaha di un lugá pa otro. Nan no a traha stat; ni nan no a planta. Nos por asumí ku nan a laga atras solamente marka di pia. Pero tòg den Beibel mes nos por haña prueba konvinsente di nan estadia den desierto. E buki sagrado ei ta referí ku frekuensia na esaki. (1 Samuel 4:8; Salmo 78; Salmo 95; Salmo 106; 1 Korintionan 10:1-5) Un kos importante ta ku Hesukristu tambe a duna testimonio ku e susesonan den desierto a tuma lugá.—Juan 3:14.

Indudablemente anto, e relato bíbliko di Moisés ta kreibel i bèrdat. Sin embargo, el a biba hopi tempu pasá. Ta ki impakto Moisés por tin riba bo bida djawe?

^ par. 3 Segun The Expositor’s Bible Commentary, e ekspreshon lo por a referí no solamente na e yu su aspektonan físiko ekstraordinario sino tambe na “e kualidatnan di su kurason.”

^ par. 11 Bañamentu den Neil “tabata un kustumber komun den antiguo Egipto,” segun e Commentary di Cook. “Nan tabata adorá Neil komo un riu ku a originá . . . di [e dios] Osiris, i a atribuí na su awa e poder úniko di por duna bida i fertilidat.”

^ par. 12 E orígen lingwístiko di e nòmber aki ta un tópiko di debate serka akadémikonan. Na hebreo, Moisés ta nifiká “Saká; Salbá for di Awa.” Historiadó Flavio Hosefo a argumentá ku e nòmber Moisés a konsistí di dos palabra egipsio ku a nifiká “awa” i “salba.” Awe tambe tin algun akadémiko ta kere ku e nòmber Moisés ta di orígen egipsio, pero nan ta di opinion ku muy probablemente e ta nifiká “Yu Hòmber.” Sin embargo, e argumentu aki ta basá riba e echo ku e palabra “Moisés” ta zona kasi meskos ku algun nòmber egipsio. Pero ya ku ningun hende no sa realmente kon nan tabata pronunsiá antiguo hebreo ni egipsio, tur e teorianan ei ta puru spekulashon.

^ par. 14 E buki Israel in Egypt ta bisa: “Henter e idea di ku Moisés a lanta den palasio di Egipto ta parse un leyenda. Pero un análisis di e palasio real di e Reino Nobo [di e dinastia egipsio] ta indiká ku esei no ta leyenda. Tutmosis III . . . a start e kustumber di trese e prensnan di reinan dominá di parti wèst di Asia na Egipto, pa train nan den e kustumbernan egipsio . . . Pues, presensia di prens- i prensèsnan stranhero no tabata algu straño den palasio di Egipto.”

^ par. 22 Algun historiadó ta bisa ku e Fárao di e Eksodo tabata Tutmosis III. Otronan ta na fabor di Amenhotep II, Ramses II, etcetera. Debí na e estado bruhá di kronologia egipsio, no ta posibel pa determiná ku siguransa ta kua Fárao esaki tabata.