Kiedy: Wydarzenia opisane w Mt 26:1-5 rozegrały się 12 nisan, ponieważ w wersecie 2 powiedziano, że „za dwa dni [14 nisan] przypada Pascha” (zob. Dodatek A7, B12 i komentarz do Mt 26:6).

Pascha: Greckie słowo páscha pochodzi od hebrajskiego wyrazu pésach, utworzonego od czasownika pasách, który oznacza „przejść obok; ominąć”. Pascha została ustanowiona w wieczór poprzedzający wyjście Izraelitów z Egiptu. Miała upamiętniać wyzwolenie Izraelitów oraz to, że Jehowa „ominął”, czyli pozostawił przy życiu ich pierworodnych, gdy zabijał pierworodnych w Egipcie (Wj 12:14, 24-47; zob. Słowniczek pojęć).

Syn Człowieczy: Zob. komentarz do Mt 8:20.

stracony na palu: Lub „przybity do pala; przybity do słupa” (zob. komentarz do Mt 20:19 i Słowniczek pojęć, „Pal”; „Pal męki”).

naczelni kapłani: Zob. komentarz do Mt 2:4 i Słowniczek pojęć, „Naczelny kapłan”.

starsi: Zob. komentarz do Mt 16:21.

arcykapłana: Kiedy Izraelici byli niezależnym narodem, arcykapłan pełnił swój urząd aż do śmierci (Lb 35:25). Jednak w czasach dominacji rzymskiej arcykapłanów ustanawiali i odwoływali władcy wyznaczani przez Rzym (zob. Słowniczek pojęć).

Kajfasza: Ten arcykapłan powołany na urząd przez Rzymian był zręcznym dyplomatą i pełnił tę funkcję dłużej niż którykolwiek z jego bezpośrednich poprzedników. Był arcykapłanem od ok. 18 do ok. 36 r. n.e. (zob. Dodatek B12, gdzie przedstawiono prawdopodobną lokalizację domu Kajfasza).

Kiedy Jezus był w Betanii: Wydarzenia opisane w Mt 26:6-13 najwyraźniej rozegrały się po zachodzie słońca, kiedy zaczął się 9 nisan. Wskazuje na to równoległe sprawozdanie z Ewangelii według Jana, gdzie powiedziano, że Jezus przybył do Betanii „sześć dni przed Paschą” (Jn 12:1). Musiało to nastąpić na początku (o zachodzie słońca) szabatu 8 nisan, czyli dzień przed posiłkiem w domu Szymona (Jn 12:2-11; zob. Dodatek A7 i B12).

Szymona Trędowatego: O Szymonie Trędowatym wspomniano tylko tutaj i w równoległym sprawozdaniu z Mk 14:3. Prawdopodobnie był wcześniej trędowaty, ale został uzdrowiony przez Jezusa (zob. komentarz do Mt 8:2 i Słowniczek pojęć, „Trąd; trędowaty”).

pewna kobieta: Jak wynika z Jn 12:3, tą kobietą była Maria, siostra Marty i Łazarza.

alabastrowy flakon: Zob. Słowniczek pojęć, „Alabaster”.

drogim, pachnącym olejkiem: Ewangeliści Marek i Jan podają, że był to funt „prawdziwego nardu”, wart 300 denarów — mniej więcej tyle, ile wynosiły przeciętne roczne zarobki zwykłego pracownika (Mk 14:3-5; Jn 12:3-5). Na ogół uważa się, że taki olejek uzyskiwano z aromatycznej rośliny (Nardostachys jatamansi) występującej w Himalajach. Nard często mieszano z innymi, tańszymi składnikami, a nawet podrabiano, ale Marek i Jan piszą, że ten olejek był „prawdziwy”.

wylewać mu ten olejek na głowę: Mateusz i Marek piszą, że ta kobieta wylała olejek na głowę Jezusa (Mk 14:3). Jan, który spisał Ewangelię wiele lat później, podał dodatkowy szczegół — że wylała go też na stopy Jezusa (Jn 12:3). Jezus wyjaśnił, że ten wyraz miłości miał symboliczne znaczenie — przygotował go na pogrzeb (zob. komentarz do Mt 26:12).

uczniowie: Tylko w relacji Jana czytamy, że Judasz Iskariot zaprotestował, kiedy Maria użyła drogiego olejku (Jn 12:4-7). Inni apostołowie zapewne tylko się zgodzili z tą na pozór trafną opinią.

drogo: Zob. komentarz do Mk 14:5.

Ona wylała ten pachnący olejek na moje ciało: Szczodrość tej kobiety (zob. komentarz do Mt 26:7) była wyrazem jej miłości i wdzięczności wobec Jezusa. Wyjaśnił on, że nieświadomie przygotowała jego ciało na pogrzeb, bo właśnie takimi wonnymi olejkami i maściami często nacierano ciała zmarłych (2Kn 16:14).

Zapewniam: Zob. komentarz do Mt 5:18.

gdziekolwiek na świecie będzie głoszona: Podobnie jak w proroctwie z Mt 24:14, Jezus zapowiada tu, że dobra nowina będzie głoszona po całym świecie. Miała ona obejmować również to, co zrobiła ta kobieta jako wyraz swojego oddania dla Boga. Sytuację tę opisali pod natchnieniem trzej ewangeliści (Mk 14:8, 9; Jn 12:7; zob. komentarz do Mt 24:14).

Wtedy: Czyli 12 nisan — tego samego dnia, kiedy rozegrały się wydarzenia opisane w Mt 26:1-5 (zob. Dodatek A7, B12 i komentarz do Mt 26:1, 6).

Judaszem Iskariotem: Zob. komentarz do Mt 10:4.

30 srebrników: Mateusz jako jedyny ewangelista wspomina, za jaką sumę pieniędzy został zdradzony Jezus. Te 30 srebrników to prawdopodobnie sykle bite w Tyrze. Taka kwota najwyraźniej wskazywała na pogardę naczelnych kapłanów dla Jezusa, bo według Prawa była to cena za niewolnika (Wj 21:32). Podobnie gdy Zachariasz poprosił niewiernych Izraelitów o zapłatę za służbę w roli proroka wśród ludu Bożego, otrzymał „30 srebrników”, co pokazywało, że w ich oczach nie jest wart więcej niż niewolnik (Za 11:12, 13).

Pierwszego dnia Święta Przaśników: Święto Przaśników zaczynało się 15 nisan, czyli dzień po Passze (która odbywała się 14 nisan), i trwało siedem dni (zob. Dodatek B15). Jednak w czasach Jezusa Pascha była tak ściśle związana z tym świętem, że wszystkie osiem dni, w tym 14 nisan, czasami nazywano „Świętem Przaśników” (Łk 22:1). Użyte w tym miejscu sformułowanie „pierwszego dnia” można oddać też jako „w przeddzień” (por. Jn 1:15, 30, gdzie greckie słowo „pierwszy” [pròtos] w podobnej konstrukcji przetłumaczono na „przed” we frazie „istniał przede [pròtos] mną”). Tak więc zarówno język grecki, jak i zwyczaj panujący wśród Żydów wyjaśniają, dlaczego uczniowie Jezusa zapytali go o przygotowanie Paschy 13 nisan. W trakcie tego dnia uczniowie przygotowali Paschę, której obchody zaczęły się, „gdy zapadł wieczór” — wraz z początkiem 14 nisan (Mk 14:16, 17).

kiedy nastał wieczór: Chodzi o wieczór, od którego zaczynał się 14 nisan (zob. Dodatek A7 i B12).

macza ze mną chleb: Potrawy zazwyczaj jedzono palcami lub nabierano kawałkiem chleba. Występujący tu związek frazeologiczny może też oznaczać wspólne spożywanie posiłku. Jeżeli jakieś osoby jadły razem, wskazywało to, że łączą je bliskie relacje. Zwrócenie się przeciwko takiemu bliskiemu przyjacielowi było uważane za najnikczemniejszą formę zdrady (Ps 41:9; Jn 13:18).

misie: Użyte tu greckie słowo odnosi się do stosunkowo głębokiego naczynia, z którego jedzono podczas posiłku.

Sam to powiedziałeś: Ten hebrajski zwrot w tym miejscu oznacza, że odpowiedź na postawione pytanie jest twierdząca. Pytanie Judasza można też oddać: „Czy to ja, Rabbi?”. Odpowiedź Jezusa wskazuje, że Judasz w ten sposób sam przyznał się do zdradzenia go. Jak wynika z równoległego sprawozdania z Jn 13:21-30, jakiś czas później Judasz wyszedł, a Jezus ustanowił Wieczerzę Pańską. O Judaszu w relacji Mateusza ponownie jest mowa w Mt 26:47, gdy razem z tłumem przychodzi on do ogrodu Getsemani.

wziął chleb (...) połamał go: W starożytności na Bliskim Wschodzie chleb miał postać cienkich placków; jeśli do ciasta nie dodano zakwasu, był kruchy. Łamanie chleba przez Jezusa nie miało żadnego symbolicznego znaczenia, po prostu w taki sposób dzielono tego rodzaju chleb (zob. komentarz do Mt 14:19).

oznacza: Użyte tu greckie słowo estín (dosł. „jest”) w tym miejscu można oddać jako: „oznacza; symbolizuje; wyobraża; przedstawia”. Właśnie tak rozumieli to słowo apostołowie, bo widzieli przed sobą zarówno Jezusa w doskonałym ciele, jak i przaśny chleb, który mieli za chwilę spożyć. Chleb nie mógł więc być równocześnie ciałem Jezusa. Warto zauważyć, że to samo greckie słowo zostało użyte w Mt 12:7 i w wielu przekładach Biblii oddano je jako „znaczy”.

krew przymierza: Nowe przymierze między Jehową a namaszczonymi chrześcijanami zostało uprawomocnione przez ofiarę Jezusa (Heb 8:10). Określenia „krew przymierza” użył też Mojżesz, kiedy występował w roli pośrednika podczas zawierania przez Boga przymierza Prawa z Izraelitami przy górze Synaj (Wj 24:8; Heb 9:19-21). Tak jak krew byków i kozłów uprawomocniła przymierze Prawa między Bogiem a narodem izraelskim, tak krew Jezusa uprawomocniła nowe przymierze, które Jehowa zawarł z Izraelem duchowym. Przymierze to zaczęło obowiązywać w dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. (Heb 9:14, 15).

pił (...) nowe wino: W Biblii wino czasami symbolizuje radość (Ps 104:15; Kzn 10:19).

po zaśpiewaniu pieśni pochwalnych: Lub „po zaśpiewaniu hymnów; po zaśpiewaniu psalmów”. Według pewnej żydowskiej tradycji pierwsze dwa psalmy Hallelu (113, 114) były śpiewane lub recytowane podczas posiłku paschalnego, a cztery ostatnie (115-118) na jego zakończenie. Te drugie zawierają proroctwa mesjańskie. Ps 118 zaczyna się i kończy słowami: „Dziękujcie Jehowie, bo jest dobry, Jego lojalna miłość trwa wiecznie” (Ps 118:1, 29). Być może właśnie te słowa wychwalania były ostatnimi, które Jezus zaśpiewał z wiernymi apostołami w noc przed swoją śmiercią.

zanim kogut zapieje: Te słowa występują we wszystkich czterech Ewangeliach, ale tylko sprawozdanie Marka dodaje, że kogut miał zapiać dwukrotnie (Mt 26:74, 75; Mk 14:30, 72; Łk 22:34, 60, 61; Jn 13:38; 18:27). Z Miszny wynika, że w czasach Jezusa w Jerozolimie rzeczywiście hodowano koguty, co potwierdza wiarygodność relacji biblijnej. Wspomniany kogut zapiał prawdopodobnie bardzo wcześnie rano.

Getsemani: Był to ogród znajdujący się najwyraźniej na Górze Oliwnej, oddzielonej od Jerozolimy Doliną Kidronu. Możliwe, że była tam tłocznia do wyciskania oliwy, ponieważ nazwa ogrodu pochodzi od hebrajskiego lub aramejskiego określenia (gat szemané), które znaczy „tłocznia oliwna”. Chociaż nie da się ustalić, gdzie dokładnie znajdował się ogród Getsemani, tradycyjnie utożsamia się go z ogrodem położonym w rozwidleniu dróg u stóp zach. zbocza Góry Oliwnej (zob. Dodatek B12).

obu synów Zebedeusza: Chodzi o apostołów Jakuba i Jana (Mt 4:21; 10:2).

mnie: Lub „moją duszę”. Grecki wyraz psyché, oddawany w wielu przekładach Biblii słowem „dusza”, tutaj odnosi się do wszystkiego, co wiąże się z daną osobą. Dlatego wyrażenie „moja dusza” można przetłumaczyć jako „całe moje jestestwo” lub po prostu „ja” (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

czuwajcie: Dosł. „bądźcie czujni”. Jezus już wcześniej podkreślił, że jego uczniowie powinni zachowywać czujność duchową, bo nie wiedzą, którego dnia i o której godzinie przyjdzie (zob. komentarze do Mt 24:42; 25:13). Jezus powtarza tę zachętę tutaj i w Mt 26:41, gdzie łączy czujność duchową z nieustannym zanoszeniem modlitw. Podobne zachęty można znaleźć w całych Chrześcijańskich Pismach Greckich, co pokazuje, że czujność duchowa jest dla prawdziwych chrześcijan niezwykle ważna (1Ko 16:13; Kol 4:2; 1Ts 5:6; 1Pt 5:8; Obj 16:15).

padł na twarz: Lub „rzucił się twarzą do ziemi” i prawdopodobnie oparł się na rękach lub łokciach. Biblia wspomina o różnych pozycjach ciała w trakcie modlitw, między innymi o modleniu się na stojąco i na klęczkach. Jednak osoba, która zanosiła żarliwe modlitwy, mogła też leżeć twarzą do ziemi.

niech ten kielich mnie ominie: W Biblii słowo „kielich” w sensie symbolicznym często odnosi się do woli Boga względem jakiejś osoby (zob. komentarz do Mt 20:22). Jezus z pewnością martwił się tym, że gdy umrze oskarżony o bluźnierstwo i działalność wywrotową, jego śmierć może ściągnąć na Boga hańbę. Dlatego modlił się, żeby ten „kielich” go ominął.

mogliście: W tekście greckim występuje tutaj czasownik w drugiej osobie liczby mnogiej, co wskazuje, że Jezus zwraca się nie tylko do Piotra, ale też do innych uczniów.

Duch: Słowo to odnosi się tutaj do pobudzającej siły, której siedliskiem jest symboliczne serce człowieka i która sprawia, że wypowiada się on i postępuje w określony sposób (zob. Słowniczek pojęć).

ciało: W Biblii słowo „ciało” często odnosi się do człowieka jako istoty niedoskonałej i grzesznej.

czule go pocałował: Grecki czasownik oddawany jako „czule pocałować” jest wzmocnioną formą czasownika „pocałować” użytego w Mt 26:48. Witając Jezusa w taki czuły, przyjacielski sposób, Judasz pokazał, jak bardzo jest podstępny i obłudny.

jeden z jego towarzyszy: Równoległe sprawozdanie z Jn 18:10 wyjaśnia, że to Szymon Piotr wyciągnął miecz i że niewolnik arcykapłana miał na imię Malchus. Sprawozdania z Łk 22:50 i Jn 18:10 zawierają też dodatkowy szczegół, że odcięte zostało „prawe ucho” (zob. komentarz do Jn 18:10).

ugodził niewolnika arcykapłana: Zob. komentarz do Jn 18:10.

legionów: Legion był podstawową jednostką armii rzymskiej. W I w. n.e. zazwyczaj liczył mniej więcej 6000 żołnierzy. W tym miejscu „12 legionów” zapewne oznacza dużą, bliżej nieokreśloną liczbę. Jezus mówi tutaj, że na jego prośbę Ojciec zapewniłby mu ochronę, przysyłając nawet więcej aniołów, niż potrzeba.

Pism: Określenie często używane w odniesieniu do całości natchnionych Pism Hebrajskich.

żeby się spełniły słowa zapisane przez proroków: Zob. komentarz do Mt 1:22.

arcykapłana Kajfasza: Zob. komentarz do Mt 26:3.

naczelni kapłani: Określenie to odnosi się do ważniejszych kapłanów (zob. komentarz do Mt 2:4 i Słowniczek pojęć, „Naczelny kapłan”).

Sanhedryn: Chodzi o żydowski sąd najwyższy z siedzibą w Jerozolimie. Grecki wyraz oddany tu jako „Sanhedryn” (synédrion) dosłownie znaczy „wspólne posiedzenie”. Chociaż terminem tym określano różne zgromadzenia lub zebrania, w Izraelu mógł się odnosić do sądu religijnego (zob. komentarz do Mt 5:22 i Słowniczek pojęć; zob. też Dodatek B12, gdzie przedstawiono prawdopodobną lokalizację sali Sanhedrynu).

Chrystusem: Zob. komentarz do Mt 11:2.

Sam to powiedziałeś: Jezus nie unikał odpowiedzi na pytanie Kajfasza, bo rozumiał, że arcykapłan ma prawo żądać, aby pod przysięgą zeznał prawdę (Mt 26:63). Słowa te najwyraźniej były hebrajskim zwrotem oznaczającym odpowiedź twierdzącą. Wynika to też z równoległej relacji Marka, gdzie odpowiedź Jezusa brzmi: „Tak, jestem” (Mk 14:62; zob. komentarze do Mt 26:25; 27:11).

Syna Człowieczego (...) przychodzącego na obłokach nieba: Jezus nawiązuje tu do proroctwa mesjańskiego z Dn 7:13, 14, potwierdzając, że to on będzie mógł przebywać w obecności Boga i otrzyma władzę w niebie (zob. Słowniczek pojęć, „Syn człowieczy”).

po prawej stronie Wszechmocnego: Dosł. „po prawicy mocy”. Jeśli ktoś zasiadał po prawej stronie władcy, oznaczało to, że ustępuje rangą tylko jemu (Ps 110:1; Dz 7:55, 56). Użyte tu greckie słowo oznaczające „moc” w tym fragmencie może odnosić się do samego Boga i można je oddać jako „Moc” lub „Mocarz”. Greckie sformułowanie oddane jako „po prawej stronie Wszechmocnego” występuje też w równoległym sprawozdaniu z Łk 22:69, ale tam dodano słowo „Bóg” i oddano je jako „po prawej stronie wszechmocnego Boga”. Omawiane wyrażenie może również wskazywać, że Jezus otrzyma moc (władzę), ponieważ przebywa po prawej stronie Wszechmocnego, czyli Boga.

rozdarł swoje wierzchnie szaty: W tej sytuacji gest ten miał wyrażać oburzenie. Kajfasz zapewne rozdarł swoje szaty na wysokości klatki piersiowej, żeby dodać dramatyzmu świętoszkowatemu oburzeniu na słowa Jezusa.

Prorokuj (...). Kto cię uderzył?: W tym miejscu słowo „prorokuj” nie oznacza, że Jezus miał przepowiedzieć przyszłość; chodziło o to, żeby dzięki objawieniu od Boga rozpoznał, kto go uderzył. Z równoległych sprawozdań z Mk 14:65 i Łk 22:64 wynika, że prześladowcy Jezusa zakryli mu twarz, co wyjaśnia, dlaczego skierowali do niego to szydercze polecenie.

wyjścia: Dosł. „bramy”. W równoległej relacji w Ewangelii według Marka występuje słowo, które może oznaczać „przedsionek” lub „westybul”, co wskazuje, że nie chodzi o zwykłą bramę (Mk 14:68). Był to najwyraźniej korytarz lub hol, który prowadził z dziedzińca do zewnętrznych drzwi, otwierających się na ulicę.

twój dialekt: Lub „twój akcent; twój sposób mówienia”. Galilejski dialekt lub akcent Piotra mógł się przejawiać w używanym przez niego słownictwie lub w jego wymowie, które różniły się od języka hebrajskiego używanego w Judei. Niektórzy uważają, że odmienny galilejski akcent i słownictwo ukształtowały się pod wpływem obcych języków.

się zarzekać: Lub „zaklinać się; przeklinać”. Piotr zaczął się zarzekać, mówiąc niejako: „Niech spadnie na mnie przekleństwo, jeśli kłamię i w rzeczywistości znam tego człowieka”.

przysięgać: Lub „zobowiązywać się pod przysięgą”. Piotr pod wpływem strachu próbuje przekonać otaczających go ludzi, że naprawdę nie zna Jezusa. Przysięgając, twierdzi, że mówi prawdę i że jeśli kłamie, może go dosięgnąć nieszczęście.

zapiał kogut: Zob. komentarz do Mk 14:72.