1, 2. (1) Pablu y pëwan këkaqkuna Ëfesuchö këkarqa, ¿ima mana allipatan pasayarqan? (2) ¿Imatataq këchö yachakushun?

 ËFESUCHÖ nunakunaqa büllata rurarmi këkäyarqan. Mëtsikaq nunakunam cörrikachar, büllar y alläpa cölerashqa këkäyarqan. Wakinkunanam Pabluwan ëwaq ishkë ollqukunata qaracharkur apakuyarqan. Mëtsikaq nunakunam rantikuyanqan cällipa pasëkäyarqan. Mas nunakuna tsë grüpuchö nunakunata qatir ëwakuyaptinmi, cällichöqa nunakuna karqannatsu. Nunakunaqa tsë markachö jatun teatrumanmi ëwëkäyarqan (tsëmanqa veinti cincu mil nunakunam yëkuyaq). Cäsi llapanmi ima pasëkanqantaqa musyayarqantsu. Tsënö kaptimpis, templunkunata o kuyë Artemis santunkunata imatapis rurëta munayanqantam pensayarqan. Tsëmi “alläpa puëdeqmi Ëfesu nunakunapa Artemisninkunaqa” nirnin fuertipa büllayarqan (Hëch. 19:34).

² Rikanqantsiknöpis, Diabluqa yapëmi maqakuyta munaq cölerashqa nunakunawan, alli noticiakunata yachatsikuyänanta michäkuyta tïrarqan. Diabluqa tsënö nunakunawan y maskunawanmi yachatsikunantsikta michäkuyta munan. Këchömi yachakushun punta cristiänukunata rakikätsita munar y yachatsikuyänanta michäkuyta munar Diablu imata ruranqanta. Peru masqa yachakushun rurëta munanqanta mana logranqanta, y “Jehoväpa palabranqa, mëtsëman char y imëkata vencir” sïguinqantam (Hëch. 19:20). ¿Imanötan punta cristiänukunaqa yachatsikur sïguiyarqan? Noqantsik ruranqantsiknömi. Rasunmi, Jehovämi imata logranapaqpis yanapamantsik. Tsënö kaptimpis, punta cristiänukuna rurayanqannömi noqantsikpis kallpachakunantsik. Jehovä santu espïritunwan imanö kanqantsikchö yanapamashqam yachatsikur sïguintsik. Puntataqa rikärishun Apöluspita imata yachakunqantsikta.

3, 4. ¿Imatataq Äquilawan Priscïlaqa cuentata qokuyarqan, y imatataq rurayarqan?

³ Kima kaq viäjinchö Pablu Ëfesuta ëwëkaptinmi, Apölus jutiyoq judïuqa tsë markaman chärirqan. Apölusqa Egiptuchö alläpa reqishqa Alejandrïa markapitam karqan. “Pëqa Teyta Diospa Palabranta alli reqeq y parlëta alli yachaq nunam karqan”. Manam tsëllatsu, pëtaqa ‘santu espïritum yanapaq’. Apölusqa Diosta adorayänan wayita ëwarmi, gänas gänaslla y mana mantsakushpa judïukunata yachatsirqan (Hëch. 18:24, 25).

⁴ Apölus yachatsikunqantaqa Äquilawan Priscïlapis wiyayarqanmi. ‘Jesuspita alli cläru parlanqanqa’ pëkunataqa alläpachi gustarqan. Tsënö kaptimpis, cuentatam qokuyarqan Jesuspita yachatsikunqan alli kaptimpis, Apölusqa ‘Juan willakunqan bautismullapita’ musyanqanta. Tsëmi Äquilawan Priscïlaqa carpa wayita ruraqlla këkarpis, alli yachatsikoq y estudiashqa Apölusta “juk läduman apëkur Dios yachatsikunqanta mas cläru willayarqan” (Hëch. 18:25, 26). ¿Imatataq Apölusqa rurarqan? Tsëpita ruranqanmi humildi kanqanta rikätsikurqan.

5, 6. ¿Imatan Apölusta yanaparqan Jehoväta mas alli sirwinampaq, y imatataq pëpita yachakuntsik?

⁵ Äquilawan Priscïla niyanqanta shumaq chaskikurmi Apölusqa Jehoväta mas alli sirwirqan. Tsëpita tiempu pasanqanchönam Acäyata ëwarnin Jesuspa qateqninkunata “alläpa yanaparqan”. Manam tsëllatsu, tsë kinrëchö judïukunapa puntanchömi Diospa Akrashqan Jesus kanqanta cläru yachatsikurqan. Lücasmi kënö willakurqan: “Diospa Palabranwan Jesus Cristu kanqanta cläru yachatsikurmi, judïukuna pantashqa këkäyanqanta valorwan rikätsikurqan” (Hëch. 18:27, 28). Awmi, Apölusqa congregacionchö kaqkunatam alläpa yanaparqan, y ‘Jehoväpa palabran’ imëkata vencir sïguinampaqmi yanapakurqan. ¿Imatataq yachakuntsik Apölus ruranqampita?

⁶ Llapan cristiänukunam Apölusnö humildi kanantsik. Llapantsikmi ima rurëllatapis yachantsik, imachöpis experienciayoq kantsik o imallatapis musyantsik. Tsënö kaptimpis, Jehoväta sirwinqantsikchö mas yanapakuyta munarqa humildim kanantsik. Mana humildi karqa, imatapis yachanqantsikpita o musyanqantsikpitam orgullösu tikrakurishwan (1 Cor. 4:7; Sant. 4:6). Rasumpa humildi karqa, wakinkunatam noqantsikpita mas allitanö rikäshun (Filip. 2:3). Yachatsimänantsiktam permitishun, y corregimashqapis manam cölerakushuntsu. Manam orgullösutsu kashun, y Jehoväpa sirweqninkunata dirigeqkuna imatapis juknöpana entienditsikayämuptin o juknöpana  ruranapaq nimashqaqa, manam pensanqantsikta välitsishuntsu. Humildi karninqa, Jehoväwan Jesus nimanqantsikchömi yanapakur sïguishun (Lüc. 1:51, 52).

7. ¿Imatataq yachakuntsik Pablupitawan Apöluspita?

⁷ Humildi kanqantsikqa jukkunata mana envidianapaqpis yanapamäshunmi. Punta cristiänukunata rakikätsirqa, Diabluqa ¡alläpachi kushikunman karqan! Alli y cläru yachatsikoq karnin Apöluswan Pablu envidianakuyaptin, y congregacionchö mëqan mas alli kanqampaq discutiyaptinqa, Diabluqa alläpachi kushikunman karqan. Tsëman chëqa pëkunapaqqa fäcilmi kanman karqan. Juk tiempuqa Corintuchö wakin cristiänukunam, “noqaqa Pablupa qateqninmi kä” niyaq. Wakinnam, “noqaqa Apöluspa qateqninmi kä” niyaq. Peru ¿pëkunaqa rakikashqa kayänantaku munayarqan? Manam. Pabluqa humildi karmi yachatsikunqanchö allita rurëkanqampita Apölusta felicitarqan, y maskunachö yanapakunampaqmi churarqan. Y Apölusqa Pablu ninqannömi rurarqan (1 Cor. 1:10-12; 3:6, 9; Tïtu 3:12, 13). Pëkuna humildi kayanqampita y yanapanakur trabajayanqampitaqa, ¡imëkatam yachakuntsik!

8. ¿Mëpatan Pabluqa Ëfesuta kutirqan, y imanir?

⁸ Pabluqa änikunqannömi Ëfesu markata a yapë kutirqan (Hëch. 18:20, 21). Peru ¿mëpatan Ëfesuta kutirqan? Musyanqantsiknöpis, Pabluqa Siriachö këkaq Antioquïachömi këkarqan. Tsëqa amänunchö këkaq Seleucia markata ëwarmi Ëfesuta barcuwan directu ëwëta puëdinman karqan. Tsëta ruranampa rantinmi, Pabluqa “jirkakunapa ëwaq nänipa pasar Ëfesuman urarqan” (Hëch. 19:1). Tsëqa capazchi mil seiscientus kilömetrustanö chakipa ëwarqan. ¿Imanirtan Pabluqa tsë karu y mana fäcil purinan nänipa ëwarqan? Tsëtaqa rurarqan “kallpayoq kayänampaq creikoqkunata” yanapëta munarmi (Hëch. 18:23). Punta kaq viäjinkunanömi tsë kima kaq viäjimpis fäciltsu kanan karqan. Tsënö kaptimpis, Pabluqa musyarqanmi allipaq kanqanta. Kanan tiempuchö congregacionkunata watukaqkuna y warminkunapis, cristiänu mayinkunata alläpa kuyarmi Pablunölla rurayan. ¿Manaku tsëta rurayanqampitaqa alläpa agradecikuntsik?

9. ¿Imanirtan Bautizakoq Juanpa wakin qateqninkunaqa yapë bautizakuyarqan, y imatataq tsëpita yachakuntsik?

⁹ Ëfesuman chärirqa, Pabluqa Bautizakoq Juanpa döcinö qateqninkunawanmi  tinkurqan. Pëkunaqa Juan willakunqan bautismullawanmi bautizakushqa kayarqan (tsë bautismuqa mananam välirqannatsu), y capazchi santu espïritupitaqa ichikllata wiyashqa kayarqan o wiyashqatsu kayarqan. Pabluqa Jesuspa jutinchö bautizakuyänampaqmi nirqan, y pëkunaqa Apölusnömi humildi kayarqan, y masta yachakuytam munayarqan. Tsëpitanam Jesuspa jutinchö bautizakur santu espïrituta chaskiyarqan, y wakinkunaqa santu espïritu yanapaptinmi atska idiömakunachö parlar, y Teyta Dios willakunqanta musyatsikur qallëkuyarqan. ¿Imatataq tsëpita yachakuntsik? Sirweqninkunata dirigeqkunawan nimanqantsikta cäsukoqkunataqa Jehovä bendicimantsikmi (Hëch. 19:1-7).

10. ¿Imanirtan Pabluqa juk escuëlapa sälantana yachatsikoq ëwakurqan, y imanötan noqantsikpis pënölla rurashwan?

¹⁰ ¿Imatan tsëpitaqa pasarqan? Pabluqa kima killapam Diosta adorayänan wayichö mana mantsakushpa yachatsikurqan. “Cläru entienditsikur” Diospa Gobiernumpita yachatsikuykaptimpis, wakinkunaqa manam wiyëta munayarqantsu y contranmi kayarqan. “Rasumpa Kaq Näni” niyanqanchö kaqkunapaq mana allita parlaqkunawan tiempunta perdinampa rantinmi, Pabluqa Tiränupa escuëlampa sälanta yachatsikoq ëwakurqan (Hëch. 19:8, 9). Diospa Gobiernumpita masta yachakuyta munaqkunaqa, Diosta adorayänan wayita ëwayänampa rantinmi tsë escuëlapa sälantana ëwayänan karqan. Noqantsikpis Pablu ruranqannömi mana wiyakuyta munaqkunawan o discutillata munaqkunawanqa parlar sïguinantsiktsu. Musyanqantsiknöpis, atskaq alli shonquyoq nunakunaran alli noticiakunata wiyakuyta munayan.

11, 12. (1) ¿Imanötan Pabluqa rikätsikurqan trabajador kanqanta y nunakunata cuentaman churanqanta? (2) ¿Imanötan Jehoväpa testïgunkunaqa rikätsikuntsik trabajador kanqantsikta y nunakunata cuentaman churanqantsikta?

 ¹¹ Capazchi Pabluqa llapan junaqkuna onci de la mañänapita cuatru de la tardiyaq, Tiränupa escuëlapa sälanchö yachatsikoq (rikäri Yachakunapaq kaq Bibliachö Hëchus 19:9 textuchö willakunqanta). Tsë hörakunaqa alläpa achachaptimpis mas tranquïlum karqan. Nunakunaqa mikuyänampaq y descansayänampaqmi trabäjunkunachö jamayaq. Ishkë watapa tsënö yachatsikushqa karqa, Pabluqa capazchi tres milpitapis mas hörakuna yachatsikurqan. b ¡Tsëchi Jehoväpa palabranqa mëtsëman char y imëkata vencir sïguirqan! Pabluqa trabajadormi karqan, y tiempunkuna kanqan höram nunakunata yachatsirqan. Tsënöpam, “Asia provinciachö kawaq judïukuna y griëgu nunakunaqa, Teyta Diospa palabranta wiyayarqan” (Hëch. 19:10). Tsëmi sïqa, ¡Diospa Gobiernumpita llapanta yachatsikuy karqan!

¹² Kanan tiempupis, Jehoväpa testïgunkunaqa trabajadormi kantsik, y nunakunata cuentaman churarmi pëkuna kayanqan sitiukunachö y wiyakuyta munayanqan hörakunachö yachatsikunapaq kallpachakuntsik. Tsëmi, cällikunachö, negociukuna kanqanchö y nunakuna mas puriyanqan sitiukunachö yachatsikuntsik. Telëfunupa y cartapapis yachatsikuntsikmi. Manam tsëllatsu, wayinkunachö tarita puëdinqantsik hörakunam nunakunata yachatseq ëwantsik.

13, 14. (1) ¿Imata ruranampaqtan Jehoväqa poderninwan Pabluta yanaparqan? (2) ¿Ima mana allitataq rurayarqan Escëva jutiyoq nunapa tsurinkuna, y imachötan cristiänu kayanqanta neqkunapis pëkunanölla rurayan?

¹³ Lücasmi willakun tsëpitaqa Jehovä poderninwan yanapaptin “alläpa espantëpaq milagrukunata” Pablu ruranqanta. Manam tsëllatsu, wakin qeshyëkaqkunaqa Pablu utilizanqan päñukunawan y mandilkunawanmi alliyäyarqan, y nunakunachö mana alli espïritukunapis  yarquyarqanmi (Hëch. 19:11, 12). c Nunakunapita demoniukuna yarquyanqanta rikarmi atskaq nunakunaqa alläpa espantakuyarqan. Tsënö kaptimpis, wakinkunataqa manam ni ichikllapis gustarqantsu.

¹⁴ Tsë tiempuchöqa karqanmi “markan markan demoniukunata qarqur ëwaq wakin judïukunapis”. Pëkunaqa Pablu ruranqan milagrukunatam rurëta munayarqan. Bibliachömi willakun wakinkunaqa Jesuspa y Pablupa jutinchö demoniukunata qarquyta munayanqanta. Escëva jutiyoq mandakoq sacerdötipa qanchis tsurinkunapis tsëtam rurayarqan. Tsënö kaptimpis, juk mana alli espïritum pëkunata kënö nirqan: “Jesustaqa reqïmi, y musyämi Pablu pï kanqantapis, peru qamkunaqa, ¿pikunatan kayanki?”. Tsëpitanam mana alli espïrituyoq nunaqa, tsë mana alli religionchö nunakunapa jananman saltëkur atacar usharqan. Tsënam tsë nunakunaqa qalapächu y maqar ushashqa qeshpir ëwakuyarqan (Hëch. 19:13-16). Tsëchömi llapankuna cuentata qokuyarqan Pablutaqa Jehovä poderninwan yanapanqanta, peru tsë mana alli religionchö nunakunataqa mana yanapanqanta. Tsënömi “Jehoväpa palabranqa” imëkata vencir sïguirqan. Kanan tiempupis, mëtsikaq nunakunam Jesuspa jutinta utilizäyanqanrëkur o cristiänu kayanqanta niyanqanrëkur Diospa rikëninchö alli këkäyanqanta creiyan, peru manam pëkuna pensayanqannötsu. Jesusqa clärum yachatsikurqan, Teytanta cäsukoqkunalla shamoq tiempuchö imapis alliyänampaq kaqman confiakuyta puëdiyanqanta (Mat. 7:21-23).

15. ¿Imanötan noqantsikpis Ëfesuchö cristiänu tikraq nunakunanölla rurashwan?

¹⁵ Ëfesuchöqa atskaq nunakunam magiata rurayaq. Cäsi llapanmi brujerïata rurayaq. Amulëtunkuna y magiata rurayänan librunkunapis karqanmi. Tsënö kaptimpis, Escëva jutiyoq nunapa tsurinkunata pasanqanta rikarmi atskaq nunakunaqa Diosta respetayarqan, cristiänu tikrayarqan y brujerïa rurëta dejayarqan. Awmi, Ëfesuchö magiata ruraq mëtsikaq nunakunam, alläpa cuestaptimpis, librunkunata juntëkurnin llapankunapa puntanchö ninawan ushakätsiyarqan. d Lücasmi kënö willakun: “Tsënömi Teyta Jehoväpa palabranqa, mëtsëman char y imëkata vencir sïguirqan” (Hëch. 19:17-20). ¡Tsënömi Jehoväqa Diablutawan demoniunkunata vencirqan! Tsë nunakuna rurayanqanqa Jehovällata sirwinapaqmi yanapamantsik. Kanan  tiempupis, atskaq nunakunam brujerïata y maskunata rurayan. Tsëmi brujerïa asuntupaq wayintsikchö imatapis tarirqa, alläpa cuestaptimpis, Ëfesuchö nunakunanölla jinan höra ushakätsinantsik. Brujerïa asuntumanqa manam imanöpapis mëtikuyta munantsiktsu.

16, 17. (1) ¿Imata rurartan Demetriuqa nunakunata cristiänukunapa contran churakätsirqan? (2) ¿Imanirtan nintsik Ëfesuchö nunakunaqa religionninkunata defendiyanqanta?

¹⁶ Qateqninchönam Lücasqa willakun maqakuyta munaq cölerashqa nunakunatapis Diablu utilizanqanta. Hëchus 19:23 textuchömi willakun “Rasumpa Kaq Näni niyanqanchö këkaqkunapa contran büllata rurar” sharkuyanqanta, y tsëqa alläpa peligrösum karqan. e Tsëqa qallarqan Demetriu jutiyoq nuna plätawan trabajaq mayinkunata juntëkur, qellëta ganëta munarqa, santukunata rantikur sïguiyänampaq kaqta yarpätsiptinmi. Tsëpitanam nirqan Pablu yachatsikunqanqa pëkunata mana conviëninqanta. ¿Imanir? Cristiänu tikraqkunaqa manam santukunata adorayaqnatsu. Ultimutanam Demetriuqa markankunapita y nacionninkunapita orgullösu kayanqanta musyarnin, Pablu yachatsikur sïguinanta dejayaptinqa, reqishqa templunkunata y diösankuna Artemistapis ‘mana kaqpaq’ churayänampaq kaqta nirqan (Hëch. 19:24-27).

¹⁷ Demetriuqa munanqantam lograrqan. Plätawan trabajaq mayinkunaqa alläpa cölerakurmi fuertipa kënö niyarqan: “¡Alläpa puëdeqmi Ëfesuchö Artemisqa!”. Tsënam qallanan kaq pärrafuchö rikanqantsiknöpis, Ëfesuchö nunakunaqa büllar qallëkuyarqan. f Pabluqa valienti karmi teatruchö këkaq nunakunawan parlaq ëwëta munarqan. Peru Jesuspa qateqninkunaqa tsëta mana ruranampaqmi rogayarqan. Tsënam Alejandru jutiyoq nunaqa, judïukunapa puntanman shëkur pëkunata parlaparqan. Pëqa judïu karchi judïukunapa y cristiänukunapa religionninkuna imachö jukläya kanqanta entienditsikuyta munarqan. Peru judïukunaqa alläpa cölerashqa karmi wiyëta munayarqantsu. Judïu kanqanta cuentata qokurmi, ishkë hörapa “¡alläpa puëdeqmi Ëfesu nunakunapa Artemisninkunaqa!” nir büllata rurayarqan. Kanan tiempupis, religionninkunata defendeq nunakunaqa  löcunö tikrarmi imata nishqapis wiyakuyta munayantsu (Hëch. 19:28-34).

18, 19. (1) ¿Imanötan markachö alcaldiqa tranquïlu kayänampaq nunakunata yanaparqan? (2) ¿Imanötan autoridäkunaqa Jehoväpa testïgunkunata defendiyashqa, y imatataq ruranantsik tsënö defendimarnintsik sïguiyänampaq?

¹⁸ Ultimutanam, Ëfesuchö alcaldina tranquïlu kayänampaq nunakunata nirqan. Pëmi nirqan cristiänukunaqa pëkunapa templunkunata ni santunkunatapis mana imanayänampaq kaqta. Alcaldiqa nirqanmi Pablu y pëwan këkaqkunaqa, Artemista adorayanqan templuta mana imanashqa kayanqanta, y imapitapis acusëta munarqa ley ninqanmannö rurayänampaq. Tsënö kaptimpis, Römachö leykunapa contran rurëkäyanqanta y acusëta puëdiyanqanta niptinran, nunakunaqa büllëta dejayarqan. Tsëpitanam alcaldiqa ëwakuyänampaq nirqan. Pë ninqanta wiyarmi nunakunaqa ras o sas cölerakuyanqannölla ras upälläriyarqan (Hëch. 19:35-41).

¹⁹ Manam tsë kutillaraqtsu alli juiciuyoq y autoridäyoq nunakunaqa Jesuspa qateqninkunata yanapashqa kayarqan, y manam tsë kutillatsu tsënö rurayarqan. Ushanan tiempuchö pasanampaq kaqta suëñuyninchönö rikarmi, apostol Juanqa nirqan “mayuta” ‘patsa’ tragakurkunqanta. Juknöpa nishqaqa, nunakunachö alli patsakashqa kaqkuna, imëkata rurar cristiänukunata Diablu sufritsinqanta ushakätsinampaq kaqta, y tsënömi kashqa (Apoc. 12:15, 16). Atskaq alli juezkunam, alli noticiakunata yachatsikunapaq y reunionkunachö Jehoväta adoranapaq derëchuyoq kanqantsikta defendiyashqa. Rasunmi, capazchi alli portakunqantsikta rikarnin tsënö defendimarquntsik. Pablutapis capazchi alli portakunqanrëkur Ëfesuchö wakin autoridäkuna respetayarqan, allipa rikäyarqan y defendiyarqan (Hëch. 19:31). Wakinkunata respëtuwan tratashqa y honrädu kashqaqa, noqantsiktapis allipam rikämäshun. Manam musyantsiktsu alli portakunqantsikrëkur imakunata logranapaq kaqta.

20. (1) Punta cristiänukunapa tiempunchö y kanan tiempuchöpis, Jehoväpa palabran imëkata vencir sïguinqanta musyarqa, ¿imanötan sientikunki? (2) ¿Imata ruranëkipaqtan decidïdu këkanki?

²⁰ Punta cristiänukunapa tiempunchö ‘Jehoväpa palabran, mëtsëman char y imëkata vencir sïguinqanta’ musyarqa, ¿manaku alläpa kushikuntsik? Kanan tiempuchö imëkata venciyänampaq sirweqninkunata Jehovä yanapanqanta rikarpis, alläpam kushikuntsik. ¿Qamqa tsëchö yanapakuyta munankiku? Tsëqa, këchö yachakunqantsikman yarpar, humildi kanëkipaq kallpachakuy, Testïgukunata dirigeqkuna nimanqantsiknö ruranëkipaq kallpachakuy, ama llapan puëdinqëkimannö yachatsikuyta dejëtsu, ama brujerïa asuntuman imanöpapis mëtikuytsu y wakinkunata respëtuwan tratanëkipaq y honrädu kanëkipaq kallpachakuy.