1. ¿Imanirtaq mana alli yarqunan karqan Israelpa y Siriapa reyninkuna rurëta munayanqan?

ISRAELPA y Siriapa reyninkunam Judäta ushakätsita munayarqan 762 y 759 m.J.sh. watachö. Jerusalentam katsita munayarqan y Acaztam rey kënimpita jorqarir jukta churëta munayarqan, itsa tsë nunaqa Davidpa kastampitatsu karqan (Is. 7:5, 6). Israelpa reyninqa mana allitam pensëkarqan. Porqui Jehoväqa willakushqanam karqan, Davidpa kastanlla imëyaqpis mandakunampaq kaqta, y Dios ninqanqa imëpis cumplinmi (Jos. 23:14; 2 Sam. 7:16).

2-4. Willakaramï Isaïas 7:14, 16 imanö cumplikanqanta a) Jesus manaraq shamunqanchö, y b) Jesus yurinqan witsankunachö.

² Qallananllachöqa Israelpa y Siriapa reyninkuna rurëkäyanqanqa allinömi yarqurqan. ¡Juk guërrallachömi Acazpa soldädunkuna 120.000 wanuriyarqan! Tsëchömi “reypa tsurin” Maaseyapis wanurqan (2 Crön. 28:6, 7). Peru Jehoväqa tsë llapantam rikëkarqan y Davidta awninqantapis yarpëkarqanllam, tsëmi profëta Isaïasta juk alli willakïwan kacharqan.

³ Isaïasmi nirqan: “¡Rikäyë! Doncëllam qeshyaq tikrarinqa, y juk ollqu wamram yuririnqa, y Emmanuel nishpam jutin churanqa”. Tsëpitanam nirqan: “Wamra manaraq mana alli kaqta chikiptin y alli kaqta manaraq akraptinmi, kë mantsakätsishoqniki ishkan reykunapa patsankuna jaqirishqa kanqa” (Is. 7:14, 16). Kë profecïakunapa qallanan kaq willakïqa, Mesïaschömi cumplikan (Mat. 1:23). Porqui, Jesus yurinqan witsankunaqa tsë ishkan reykunaqa mananam Judäpaq peligrunatsu kayarqan. Emmanuelpaq parlaq profecïaqa cumplikar qallarqan, Isaïas kawanqan witsanchömi.

⁴ Tsënö Isaïas willakurinqanllachönam warminqa qeshyaq tikrarirqan, y ollqu wamran yuririptinmi Maher-salal-has-baz nishpa jutin churarqan. Tsë wamrapaqmi  Isaïasqa “Emmanuel” nirqan. * Tsë witsankunaqa, itsa wamra yuririptinlla juk jutin churariyaq, imapis pasakunqanta yarpäyänampaq, peru tsëpitaqa teytankunawan wakin kastankunaqa juk jutipana qayayaq (2 Sam. 12:24, 25). Manam imapis rikätsikuntsu Emmanuel nishpa Jesusta qayayanqantaqa (leyi Isaïas 7:14 *; 8:3, 4 *).

5. ¿Ima mana allitataq Acazqa rurëkurqan?

⁵ Israelwan Siria munapar Judäta rikapëkäyaptinmi, Asiriapis munapëkarqan. Tsëqa karqan Isaïas 8:3, 4, textuchö willakunqannömi, Asiriaqa apakunan karqan “Damascupa y Samariapa imëkankunata”, juk parlakïchöqa, Siriapa y Israelpa imëkankunatam apakunan karqan. Peru Judäpa reynin Acazqa, Isaïastawan Jehovä willatsinqanman markäkunampa rantinmi, Asiriawan juk conträtuman yëkurirqan, y paqwë mana allimanmi Judäta chäratsirqan; asiriukunam dominar qallëkurqan (2 Rëy. 16:7-10). ¡Acazqa, alläpa mana alli mitsikoqmi Judäpaq tikrarirqan! Tsëmi kënö tapukunantsik: “¿Alläpa precisaq rurëta munarqa Diosmanku o nunakunamanku markäkö (yärakö)?” (Prov. 3:5, 6).

6. ¿Imachötaq jukläya karqan Ezequïaspa mandakïnin Acazpa mandakïnimpita?

⁶ Acaz wanuriptinmi, 746 watachö m.J.sh. jövinllaraq tsurin Ezequïasqa Judäpa reynin këman yëkurirqan y imëkannaqta y Diospa kaqchö waktsatam tarirqan. ¿Imataraq ruranman karqan? ¿Kë naciontatsuraq puntata ricuyätsinman karqan? Manam. Ezequïasqa Diostam kuyaq, y tsë nacionchö kaqkunapaq juk alli mitsikoqmi karqan. Mandakur qallëkurllanam rasumpa kaq adoracionta yapë patsäratsirqan y Jehoväwan alli kayänampaqmi nunakunata yanaparqan. Pëpita Dios imata shuyaranqanta musyarirqa, Dios munanqannömi rurarqan. ¡Pënöllam noqantsikpis ruranantsik! (2 Crön. 29:1-19.)

7. ¿Imanirtaq levïtakunapaqqa precisarqan yanapanampaq kaqta reynin musyatsinan?

⁷ Rasumpa kaq adoracionta yapë patsatsiyänampaqqa, levïtakunam alläpa precisaq kayarqan, tsëmi Ezequïasqa juk reunionta rurarqan yanapanampaq kaqta musyatsinampaq. Kënömi levïtakunata nirqan: “Qamkunam kayanki Jehovä akranqan kaqkuna pëpa puntanchö sirwiyänëkipaq”. Tsëta wiyayanqan höraqa imanöraq levïtakuna kushikïkuyarqan y weqinkunapis shuturchï qallëkurqan (2 Crön. 29:11). Awmi, levïtakunam Diospita yachatsikuyänampaq carguyoqqa kayarqan.

8. a) ¿Imatataq Ezequïas rurarqan judïukuna Dioswan alli kayänanta munarnin? b) ¿Imanötaq yanapakurqan Ezequïas ruranqan?

⁸ Ezequïasqa llapan judïukunata y israelïtakunatam invitarqan Pascuata y Levadürannaq Tantata Mikuyänan fiestata qanchis junaqkunapa celebrayänampaq. Judïukunaqa alläpa kushishqam tsë fiestata pasayarqan y tsëmi qanchis junaq masraq celebrayarqan. Bibliam willakun: “Jerusalenchöqa alläpa kushikïmi karqan, porqui Israelpa reynin Davidpa tsurin Salomon kawanqan witsampitaqa manam Jerusalenchö ni imëpis kënöqa karqantsu” (2 Crön. 30:25, 26). ¡Judïukunataqa alläpam yanapëkurqan Diospa kaqta yapë yarpäriyanqanqa! 2 Crönicas 31:1 textuchömi kënö nimantsik: “Tsë llapanta usharirnam, [...] qallëkuyarqan sagrädu columnakunata y postikunatapis ushakätsir, altu sitiukunata y mana alli dioskunata adorayänan altarkunata juchutsir”. Tsënö rurarmi judïukunaqa Jehoväman kutir qallëkuyarqan. Tsënö mana alli adoracionkunata ushatsiyanqanqa alläpam precisarqan shamoq tiempupaq.

9. a) ¿Cumplikarqanku Israelpa reynin pensanqan? b) ¿Qallananllachöqa Judäman Senaquerib yëkunqan alliku yarqurqan?

⁹ Isaïas willakunqannöllam, asiriukunaqa Judäpa norti kaq lädunchö këkaq Israelman yëkuriyarqan y nunankunata apakuyarqan, tsënöpam siriawan Israel Judäman mana convieneq nunata mandakunampaq churëta munëkäyanqantaqa perdiratsirqan. Peru ¿imataq pasakurqan asiriukuna rurëta munayanqanwanqa? Judäman yëkuriyänampaqmi decidiriyarqan. “Ezequïas chunka chusku watapa mandakïkaptinmi, Asiriapa reynin Senaqueribqa witsarqan Judäpa jatusaq markankunaman, y tsë llapantam tsarikurqan.” Willakoqkunam niyan, Senaqueribqa Judäpa 46 markankunata tsarikunqanta. Pensari, tsë witsan Jerusalenchö kawashqa karqa, ¿imanöraq sientikunkiman karqan nunankunata ushakätsir, jatusaq markankunata Senaquerib tsarikoqta rikar? (2 Rey. 18:13.)

10. ¿Imanir-raq Ezequïasta yanaparqan Miquëas 5:5, 6 willakunqan?

¹⁰ Ezequïasqa alkäbullam këkarqan pë kaqmanna chikeqninkuna yëkuriyänampaq kaqta, peru manam teytan Acaznötsu Diosta mana sirweq nacionkunapa yanapakïninta ashirqan, sinöqa Jehovämanmi markäkurqan (2 Crön. 28:20, 21). Itsa yarpararqan profëta Miquëas Asiriapaq kënö ninqanta: “Nacionnintsikman asiriu yëkaramuptin y patsantsikta jalumuptinqa, noqantsikpis pëpa contranmi nunakunapita churashun qanchis mitsikoqkunata, awmi, puwaq pushakoqkunata. Y rasumpëpam espädawan mitsiyanqa Asiriapa patsanchö” (Miq. 5:5, 6). Diosnintsik kënö parlanqanchi Ezequïasta yanaparqan, mana pensayanqan tröpa patsakärir asiriukunata ushakätsinampaq kaqman markäkunampaq.

11. ¿Imëraq chipyëpaqa cumplikanqa qanchis mitsikoqkunapaq y puwaq pushakoqkunapaq willakunqan profecïa?

¹¹ Qanchis mitsikoqkunapaq y puwaq pushakoqkunapaq profecïa parlanqanqa, Israelpa mas precisaq gobernantin Jesus yuririnqampita tiempukuna pasariptinmi masqa cumplikänan karqan (leyi Miquëas 5:1, 2 *). Këqa cumplikanqa, shamoq tiempuchö Jehoväpa sirweqninkunata kanan witsan kaq “asiriu” peligruman churaptinmi.  ¿Kanan witsan puëdeq asiriupa contran pikunata utilisänampaqraq Jesusta Jehovä ninqa? Kë tapukïta manaraq contestarnin asiriukunapita defendikunampaq Ezequïas imata ruranqanta rikärishun.

12. ¿Diospa markanta tsapäyänanrëkur imatataq Ezequïas y wakin nunakuna rurayarqan?

¹² Rurëta mana puëdinqantsikkunatam Jehoväqa noqantsikrëkur ruramun, peru tsënö kaptimpis, llapan puëdinqantsikmannö imatapis ruranatam shuyaran. Ezequïasqa “principinkunata y puëdeq nunankunatam” tapurqan imata rurayänampaq kaqta, y juntum decidiyarqan “tsë markapa karu lädunchö këkaq pukyunkunata tsapariyänampaq [...]. Jinamampis Ezequïasqa tsë markapa ushakashqa perqankunatam shäritsirqan y törrikunatam churarqan y mas waqtapapis juk mas perqatam rurarqan [...], y mëtsika flëchakunata y escüdukunatam rurarqan” (2 Crön. 32:3-5). Jehoväqa markanta tsapänanrëkur y cuidananrëkurmi Ezequïastanö, principinkunatanö y profëtankunatanö pëpa kaqchö alli këkaq nunakunata utilisarqan.

13. ¿Chikeqninkunapita defendikuyänampaq ima mas precisaq rurëtataq Ezequïas rurarqan?

¹³ Ezequïasqa manam pukyukunallatatsu tsaparirqan ni tsë markapa perqankunallatatsu rurarirqan, sinöqa juk mas precisaqtam rurarqan. Alli mitsikoq karmi llapan nunakunata juntëkur sinchi kayänampaq kënö animarqan: “Ama mantsakäyëtsu ni karkaryäyëtsu, Asiriapa reynimpita ni pëwan këkaq mëtsikaq nunakunapitapis; pëwan këkaqkunapitapis noqantsikwan këkaqkunam masqa kayan. Pëwanqa nunapa kallpanllam këkan, peru noqantsikwanqa Jehovä Diosnintsikmi këkan yanapamänapaq y guërrantsikchö pelyamunampaq”. ¡Pëkunapaqrëkur Jehovä pelyanampaq kaqta yarpäratsinqanqa mëraq Jerusalenchö këkaq nunakunata yanaparqan! Tsëmi Bibliaqa kënö willakun: “Llapan markam Judäpa reynin Ezequïas ninqanman markäkur qallëkuyarqan”. ‘Ezequïas ninqanqa’ imanöraq kë markachö täraq nunakunata yanapëkurqan. Ezequïas, principikuna, wakin puëdeq nunakuna, Miquëas y Isaïaspis Jehovä willakunqannömi alli mitsikoq kayarqan (2 Crön. 32:7, 8; leyi Miquëas 5:5, 6 *).

14. a) ¿Imatataq rurarqan Rabsaquë? b) ¿Y judïukunaqa creiyarqanku?

¹⁴ Jerusalenpa lädunchö këkaq Lakis markamanmi Asiriapa reyninqa tröpankunawan patsakäriyarqan. Tsëpitam kimaq (kimsaq) comisionkunata kachayarqan, judïukuna asiriukunaman entregakuyänanta munarnin. Rabsaquë carguyoq nunam Jerusalenchö këkaq nunakunata nirqan, Ezequïasta jaqirir asiriukunaman qaqäyänampaq y creitsitam munarqan mas alli kawakuyänëkipaqmi alli patsakunaman churayashqëki nirnin (2 Rëy. 18:31, 32). Tsëpitam nirqan, wakin nacionkunapa diosninkuna nunakunata tsapëta mana puëdinqannölla, judïukunatapis Diosninkuna Jehovä asiriukunapa makimpita tsapëta mana puëdinampaq kaqta. Y judïukunaqa manam ni ichikllapis creiyarqantsu, jina tsënöllam kanan witsan Jehoväta sirweqninkunapis rurayan (leyi 2 Rëyes 18:36 *).

15. a) ¿Imatataq Jerusalenchö täraqkuna rurayänan precisarqan? b) ¿Imanötaq Jerusalenta Jehovä salvarqan?

¹⁵ Ezequïasqa yarpachakurqanmi, peru manam juk nacionpa yanapakïnintaqa ashirqantsu, sinöqa profëta Isaïastam qayatsirqan.  Isaïasnam nirqan: “Manam kë markaman yëkayämunqatsu, y manam këchöqa ni juk flëchallatapis flëchayanqatsu” (2 Rey. 19:32). Jerusalenchö täraqkunaqa këkäyanqanllachö quedakuyänanmi precisarqan. Jehovämi Judärëkurqa pelyanan karqan. ¡Y tsënömi rurarqan! “Tsë paqasmi Jehoväpa angelnin yarqaramur, 185.000 nunakunata wanuratsirqan asiriukunapa campamentunchö” (2 Rey. 19:35). Judïukunaqa salvakuyarqan, manam Ezequïas pukyukunata tsapanqampitatsu ni Jerusalempa perqankunata ruranqampitatsu, sinöqa kikin Jehovä pelyanqampitam.

16. ¿Pikunatataq rikätsikun a) Jerusalenchö täraqkuna? b) “asiriuqa”? c) qanchis mitsikoqkuna y puwaq pushakoqkuna?

¹⁶ Qanchis mitsikoqkunapaq y puwaq pushakoqkunapaq profecïa parlanqanqa kanan witsankunam chipyëpaqa cumplikanqa. Jerusalenchö täraqkunata ushakätsiyänampaqmi asiriukuna yëkuyarqan. Ichikllachönam Jehoväpa markantapis mana puëdeqtanö rikarnin, kanan witsan kaq “asiriu” ushakätsita munanqa. Bibliam willakun, ‘Magog markachö këkaq Gog’, “norti kaq rey” y “patsacho llapan reycuna” imanö ushakätsita munayänampaq kaqta (Ezeq. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Apoc. 17:14; 19:19). ¿Kë kimanqa jukläya jukläyaku ushakätsita munayanqa? Manam. Juk rurëllatam Bibliaqa imëkanöpa entienditsikunman. Miqueas willakunqannö, ¿imatataq Jehoväqa utilisanqa kë puëdeq “asiriupa”contran? ¡“Qanchis mitsikoqkunata, awmi, puwaq pushakoqkunata[m]”! (Miq. 5:5.) Kë mana puëdeqnö tröpachö mitsikoqkuna y pushakoqkunaqa congregacionchö anciänukunam kayan (1 Pëd. 5:2). Kanan witsanqa Jehoväqa alistashqa pëpa kaqchö alli këkaq mëtsikaq nunakunatam, üshankunata mitsiyänampaq y kanan witsan kaq “asiriu” ushakätsita munaptin kallpata qoyänampaq. * Profëta Miquëasqa willakurqan kë mitsikoqkunaqa “Asiriapa patsanchö” espädawan mitsiyänampaq kaqtam (Miq. 5:6). Y armankunaqa ‘Diospa palabranmi’ (2 Cor. 10:4; Efes. 6:17).

17. ¿Kë yachatsikïpita ima chusku yanapakïtataq anciänukuna jorqayanman?

¹⁷ Kë yachatsikïta leyeq anciänukunaqa shumaq yanapakïkunatam yachakïta puëdiyan. 1) Kanan witsan kaq “asiriu” ushakätsimënintsikta munayaptin alli tsarakuyänampaqqa kananllapitanam markäkïninkunata (yärakuyninkunata) alli sinchiyätsiyänan y cristiänu mayinkunatapis tsënölla rurayänampaqmi yanapayänan. 2) “Asiriu” ushakätsimënintsikta munaptinqa anciänukunaqa alleqmi markäkuyänan Jehovällä salvamänapaq kaqman. 3) Tsë hörachöqa, salvakunantsikrëkur Jehoväpa markan imatapis ruranapaq nimanqantsikqa itsa mana allinö parecipamäshun. Peru llapantsikmi Jehoväpa markan nimanqantsikkunata wiyakunapaq listu këkänantsik nunapa rikënimpaq mana allinö kaptimpis. 4) Jatusaq estudiukunaman, imëkayoq këman y nuna ruranqanman markäkoqkuna pensëninkunata cambiayänampaqqa kananmi alli tiempu këkan y masqa mananam kanqanatsu. Tsëmi, markäkïninkunachö mana alli këkaqkunata yanapayänampaq anciänukunaqa alleq sinchikuyänan.

18. ¿Imanöraq shamoq tiempuchö yanapamäshun kanan yachakunqantsikman yarparanqantsik?

¹⁸ Ezequïaspa tiempunchönöpis pasëpa mana puëdeqnö rikakunantsik tiempuqa chäramunqanam. Tsë höram rey Ezequïas ninqan palabrakunaman alleq markäkunantsik. Yarpäshun chikimaqnintsikkunawanqa “nunapa kallpanllam këkan, peru noqantsikwanqa Jehovä Diosnintsikmi këkan yanapamänapaq y guërrantsikchö pelyamunampaq” (2 Crön. 32:8).