1. ¿Imanasqataq familianchikta atiendeyqa sasallaña?

 KAY pachapi imapas qawasqanchikqa tukurunqam’ otaq cambianqam (1 Corintios 7:31). Bibliapa kayna nisqanmi qellqakurqa waranqa isqon pachak wata ñawpaqtaraq. Cheqaptamá kay tiempoqa astawan cambiachkan, astawanraqmi familiapiqa. Yaqa 40 otaq 50 wata ñawpaqtaraq allinpaq qawasqa kaqkunaqa kay tiempopiqa manañam chaynañachu. Chaymi familianchikta atiendeyqa sasallaña. Chayna kaptinpas Bibliapa yachachikuyninta kasukuspaqa atipachwanmi familiapi sasachakuykunataqa.

2. ¿Imakunataq familiata sasachachkan?

² Kay tiempopiqa runakunam afanakunku qollqe maskayllapiña hinaspam familiapaqqa manaña tiempochakunkuchu. Hatun negocioyoqkunam tukuy imata munachinku, chaymi wara-waranqantin tayta-mamakunaqa chisyaq punchaw llamkanku munasqankuta rantinankupaq. Wara-waranqantin tayta-mamakunañataqmi sapa punchaw llamkanku mikunallankupaq. Wakinqa ñawpa watakunamantaqa astawanmi iskay-kimsa sitiopi llamkapakunku gastonkuta paganankupaq. Hukkunaqa kusisqachá kanmanku llamkapakuyta tariruspanku ichaqa allpantinpi runakunam ñakarichkan llamkapakuyta  mana tarispanku. Kaykunam musyachiwanchik familia mantieniyqa sasallaña kasqanta, chayna kaptinpas Diospa Palabranpa yachachikuyninwanmi achkallaña familiakuna sasachakuyninkuta atipachkanku.

3. Apostol Pablopa nisqanqa, ¿imaynatam yanapawachwan familiapi kusisqa kawsakunapaq?

³ Apostol Pablopas qollqemantam sasachakurqa. Chaymi amigon Timoteoman kaynata qellqarqa: ‘Nacespanchikqa kay pachamanqa manam imatapas apamurqanchikchu, chaynataqmi wañukuspanchikpas imatapas mana apasunchu. Pachanchikpas mikunanchikpas kaptinqa, chaywanyá contentakusunchik’, nispan (1 Timoteo 6:7, 8). Familiaqa manam mikuytawan pachallatachu necesitan, wawa-churikunaqa necesitanmi wasita, educacionta chaynataq onqoptinku doctorman apanatapas. Imayna kaptinpas Pablopa nisqanqa yanapawanchikmi tukuy munasqanchikta mana rantinapaq aswanqa necesitasqallanchikta rantinapaq hinaptinqa kusisqam kawsakusunchik.

4, 5. Gastokunamanta tanteayqa, ¿imaynatam yanapanman familianchikta?

⁴ Rikchanachiywan Jesuspa yachachisqanpas familiakunataqa yanapanmi, paymi nirqa: ‘Pipas torre hatarichiyta munaspaqa qespichinankama gastananpaqmi puntataqa tanteanan’, nispa (Lucas 14:28). Jesusqa nirqa gastokunata tanteanamantam. Yachamusqanchikman hina kay consejoqa casarakuy piensaqkunatapas yanapanmi. Chaynallataqmi casarasqakunapaqpas allin kanman kay consejoqa familianpi allinta cuentallikunanpaq. Ñawpaqmantaraq gastokunata tanteayqa yanapawasunmi qollqenchikpa haypasqanman hinalla kawsakunapaq. Chaynata tanteayqa familiatam yanapanqa sapa  punchaw otaq semanapi hayka gastananpaq chayta ruraspaqa manam manuyanqakuchu.

⁵ Wakin nacionkunapiqa qollqenkupa haypasqanman hinallam kawsakunku chaymi controlakunku bancomanta qollqeta mana prestakunankupaq (Proverbios 22:7). Manataqmi imatapas rantinkuchu mana necesitasqankutaqa nitaq mana tantearispaqa. Manataqmi qollqenchiktaqa yanqachanachu pukllaykunapi, coca akuypi, trago tomaypi nitaq imapipas Diospa kamachikuyninpa contranpi kaqkunapiqa (Proverbios 23:20, 21, 29-35; Romanos 6:19; Efesios 5:3-5).

6. ¿Bibliapa ima nisqankunataq wakchakunata yanapanman?

⁶ ¿Imanichwantaq wakcha runakunamantaqa? Wakcha vida chinkananta yachasqankuqa sonqonkutam tiyachinman. Jehová Diospa prometesqan suma-sumaq huertapiqa manañam kanqachu wakchayaypas nitaq imawan ñakariypas (Salmo 72:1, 12-16). Chaymi Diosta serviqkunaqa wakcha kaspapas Diospa kayna nisqanpi hapipakunku: “Manapunim dejasqaykichu nitaqmi saqesqaykichu”. Chaymi ninku: “[Jehová Diosmi] ñoqapa yanapawaqniyqa manam manchakusaqchu”, nispanku (Hebreos 13:5, 6). Kay ñakariy tiempopim Jehová Diosqa serviqninkunata yanapachkan kamachisqankunata kasukuptinku hinaspa imamantapas llalliriqtaqa Gobiernonmanta willakuptinku (Mateo 6:33). Chaymi achka iñiqmasinchikkuna apostol Pablo hina kaynata ninku: “Yachanim wakcha kayta chaynataq llapa imayoq kaytapas. Contentakunitaqmi saksasqa kaspaypas otaq yarqaymanta kaspaypas chaynataq imayoq kaspaypas otaq mana imayoq kaspaypas. Tukuy imataqa rurani [‘Dios’, NM] kallpanchawaptillanmi”, nispa (Filipenses 4:12, 13).

7. ¿Jesuspa ima nisqantaq familiapi yanapanman?

⁷ Manaraq wañukuchkaspanmi Jesucristo nirqa: “Kuyankim runamasikita kikikita hina”, nispan (Mateo 22:39). Kayna nisqanta kasukuyqa familiatam yanapan wasipi ima ruraykunapipas yanapanakunankupaq. ¿Pitaq kuyasqanchik runamasinchikqa? Paykunaqa: tayta-mamanchik, qosanchik, warminchik hinaspa wawa-churinchikkunam. Hinaptinqa, ¿imaynatam familiaqa kuyanakuyninkuta qawachinakunmanku?

8. ¿Imaynatam kuyanakusqanchikta qawachichwan familiapi?

 ⁸ Kuyanakuyninchiktaqa qawachichwanmi wasipi ima ruraykunapipas yanapanakuspa. Wawa-churinchikkunatam yachachinanchik, pukllanankuta otaq pachankutapas mana kaypi-chaypi saqenankupaq. Yachachinataqmi puñunanku mastayta chaynataq hoqariytapas, tayta-mamalla mana rurananpaq. Wakinpiqa wasinchikqa mana allichasqapaschá kanman chayna kaptinpas kallpanchakunanchikmi allichasqa kananpaq hinaspa mikunanchikpaq servicionchikkunapas mayllasqa hinaspa sitionpi kananpaq. Qellapakuspa otaq mana munastin rurayqa manam yanapanmanchu familiataqa (Proverbios 26:14-16). Ichaqa kusisqa imapas rurayqa familianchiktam kusichin, ‘Diospas kuyanmi kusikuywan’ imapas ruraqtaqa (2 Corintios 9:7).

9, 10. a) Wasipiqa, ¿imakuna rurayniyoqtaq warmiqa, hinaspa imaynatam yanapachwan rurayninkunapi? b) ¿Imatam Bibliaqa yachachin wasinchikpi yanapanakuymanta?

⁹ Llakipayanakuy hinaspa kuyapayanakuyqa yanapawanchikmi wasinchikpi mana llumpay sasachakuykuna kananpaq. Yachasqanchikman hinam wasipiqa warmilla tukuy imata ruran: wawata uywan, wasita pichan, pachata taqsan, rantipakun hinaspa yanukun. Wakin llaqtakunapiqa chakrapim llamkanku wakinñataqmi mercadokunapi imatapas rantikunku chaywanmi familianta yanapan. Wakin llaqtakunapiqa casada warmiqa ñawpaqtaqa manam llamkapakuqchu kunanñataqmi qollqe mana haypaptin wara-waranqantin warmikuna llamkapakuchkanku. Llamkapakuq hinaspa familiantapas atiendeq casada warmiqa alabanapaqmi. Bibliapa nisqanman hinam ‘sasa tarina allin warmiqa’ tiempontapas manam usuchinchu, “manam mikunchu mana trabajonpa  chanin mikuytaqa” (Proverbios 31:10, 27). Kaywanqa manam nichkanchikchu warmilla wasipi imapas ruraq kanantachu. Warmi-qari llamkapakuptinkuqa, ¿warmillachu wasipi ruranakunata ruranman, qosanwan wawankunañataq samakunmanku? Manam chayqa allinchu kanman (tupachiy 2 Corintios 8:13, 14). Allinmi kanman mamanku yanukuptin yanapayninkuqa: rantiq rispa, platokunata churaspa otaq wasita pichaspapas. Allinmá wasipi ima ruraykunapipas yanapanakuyqa (tupachiy Galatas 6:2).

¹⁰ Wakin qarikunaqa ninmanpaschá: “Llaqtaypiqa warmipa ruranantaqa qariqa manam ruranchu”, nispa. Chayna kaptinpas, ¿manachu allin kanman yanapanakuyqa? Casado vidata Jehová Dios qallarichispanqa manam nirqachu wasipi ruraykunaqa warmillapaq kananta. Huk kutipim Jehová Dios angelninkunata kacharqa Abrahamta watukunanpaq hinaptinmi Abrahamqa chay watukuqninman mikuykachinanpaq warminta yanaparqa yanukuypi hinaspa kikinmi haywarqapas (Genesis 18:1-8). Bibliam nin: ‘Qosakuna warmikichiktayá kuyaychik imaynam kikikichikpa cuerpoykichikta kuyakusqaykichikta hina’, nispa (Efesios 5:28). Qosaqa tukuy punchaw llamkasqanmanta pisipasqa tarikuspanmi samariyta munan, warmipas ¿manachu samariyta munanman? (1 Pedro 3:7.) Chaynaqa, ¡ima sumaqmi kanman warminta imapas rurayninkunapi qosapa yanapayninqa! (Filipenses 2:3, 4.)

11. ¿Imaynatam Jesusta qatipakuchwan qosapas, warmipas chaynataq wawa-churikunapas?

¹¹ Jesucristoqa Jehová Diospa agradonpaqmi kawsarqa hinaspa qatiqninkunapas paywanqa allinmi tarikurqaku. Solterolla kaspanpas allin ejemplom qosakunapaq, señorakunapaq chaynataq wawa-churikunapaqpas. Jesusmi kikinmanta rimaspa kaynata  nirqa: “Manam servichikunaypaqchu hamurqani aswanqa servinaypaqmi”, nispa (Mateo 20:28). ¡Mayna allinmá Jesuspa allin kayninta qatipakuq familiaqa!

12. Jehová Diosqa, ¿imayna kawsakunanchiktam munan?

¹² Bibliapa kayna yachachikuyninpas familiataqa yanapanmanmi. Chaymi 2 Corintios 7:1 nin: ‘Aychanchikpi hinaspa espiritunchikpi tukuy mana allinmantayá chuyanchakusun’, nispa. Kayna nisqanman hinam Jehová Diosqa limpio kawsakuqkunallata chaskin (Isaias 1:16). Limpio kawsakuyqa familianchikpa allinninpaqmi.

13. ¿Imanasqataq limpio kawsakuyninchikqa allinninchikpaq?

¹³ Bibliam willawanchik hamuq tiempopiqa onqoywan nanaypas chinkananmanta. Chay tiempopiqa ‘manañam mayqanninchikpas nisunñachu: “Onqochkanim”’, nispaqa (Isaias 33:24; Apocalipsis 21:4, 5). Chay tiempo chayamunankamam ichaqa hinalla  ñakarisunchik onqoykunawan. Apostol Pablopas hinaspa Timoteopas onqorqakum (Galatas 4:13; 1 Timoteo 5:23). Chayna kaptinpas doctorkunam ninku limpio kaptinchikqa wakin onqoykunaqa manam hapiwachwanchu nispanku. Allin yuyayniyoq familiakunaqa cuerponkupi chaynataq Diosta servisqankupipas chuya kawsakusqankuwanmi onqoykunamanta librakunku. Chaykunamantayá yachasun (tupachiy Proverbios 22:3).

14. Mana huchapakuspa kawsakuyqa, ¿imaynatam onqoykunamanta familiata libranman?

¹⁴ Diosta servisqanchikpi kawsayninchikqa limpiom kanan. Yachasqanchikman hinam Bibliaqa yachachiwanchik Diospa kamachikuyninkunata kasukunanchikpaq, yachachintaqmi huchapakuyqa mana allin kasqanta. Chaymi nin: “Diospa munaychakusqanmanqa manam yaykunqachu huchapakuypi puriqkunapas, [...] casado kachkaspa hukwan kakuqkunapas nitaq qarimasinwan kaqkunapas”, nispa (1 Corintios 6:9, 10). Cristianoqa mana allin kawsaq runakunapa kasqanpi kachkaspapas kay kamachikuykunata kasukuspanqa Diostam kusichin, chaymantapas familiantam libran: sida, sífilis, gonorrea hinaspa clamidia nisqa onqoykunamanta (Proverbios 7:10-23).

15. ¿Imawan cuerponkuta qachachaspataq onqonku? Ejemplowan rimarimuy

¹⁵ Chaymantapas aychanchikpi ‘tukuy mana allinmanta chuyanchakuyqa’ familianchiktam huk clase onqoykunamantawan libran. Wakinpiqa onqonchik mana limpio kawsasqachikraykullam. Rimasunchik cigarro pitaymanta. Cigarro pitayqa manam pulmonllanchiktachu, pachallanchiktachu hinaspa wayrallatachu qachachan aswanqa runatam onqochin. Sapa watam wara-waranqantin runakuna wañunku cigarro  pitasqankumanta onqoykunawan. Mana pitaspankuqa, manaraq tiemponpiqa manach kaychikan runakunaqa onqonmankuchu nitaq wañunmankuchu karqa, cuerponkupi ‘chuya’ kaspankuqa.

16, 17. a) Jehová Diospa, ¿mayqan kamachikuynintaq Israel casta runakunata librarqa onqoykunamanta? b) ¿Imaynatataq wasinchikpi yanapawachwan Deuteronomio 23:12, 13 nisqan?

¹⁶ Huk ejemplotawan qawasun. Yaqa 3500 wata ñawpaqtaraqmi Israel casta runakunaman Dios kamachikuyninta qorqa imaynata yupaychanankupaq chaynataq kawsanankupaqpas. Chay kamachikuyninpim yachachikuy karqa Israel runakuna limpio kaspanku onqoykunamanta librakunankupaq. Chay kamachikuypiqa nirqam campamentonkumanta karupi hatun ispayninkuta pampanankupaq hinaspa yachasqanku sitiota mana qachachanankupaq (Deuteronomio 23:12, 13). Kay tiemponchikpaqpas kay kamachikuyqa allinninchikpaqmi. Ichaqa mana  kasukusqankuwanmi runakunaqa onqospa wañuchkanku. *

¹⁷ Israel castaman Diospa kamachisqanta kasukuyqa familiatam yanapan ispakunan sitio otaq bañon limpio kananpaq. Chay ispakuna sitio qacha kaptinqa chuspikunam rikuriramunman hinaspam tiyarunman imapipas chaynataq mikunanchikpipas, chaywanmi ima onqoypas hapiruwachwan. Chaynallataqmi warmachakunapas, yuyayniyoqkunapas ispakusqanchikmanta kutimuspaqa makinchikta mayllakunanchik. Mana mayllakuspaqa ima onqoywanpas hapirachikuchwanmi. Francia nacionmanta doctoram makinchik mayllakunamanta nin: “Makita mayllakuspaqa manam wiksa nanaywan, chulliwan nitaq seqsipakuywanpas onqosunchu”, nispa.

18, 19. ¿Imakunatataq rurananchik wakcha kaspapas wasinchik limpio kananpaq?

¹⁸ Wakcha kaptinchikqa sasapaschá kanman limpio kawsakuyqa. Huk runam nin: “Llumpayta rupanan lawpiqa sasam limpio kawsakuyqa. Wayrawanmi wasiman allpa yaykun. [...] Llaqtakunapi runakunapa mirasqanwanmi onqoykuna rikurin. Desagüepa tapanpas kicharayanmi, basurakunapas callekunapim montorayan, bañokunapas qachallañam, kantaqmi ratakuna, cucarachakuna hinaspa chuspikuna; kaykunam onqoykunata rikurichin”, nispa.

¹⁹ Chayna llaqtakunapi limpio kawsakuyqa sasam. Chayna kaptinpas kallpanchakunam limpio kanapaq. Onqospa hampikuna rantinamantaqa kallpanchakunam jabonwan yakuwan mayllakunapaq kayqa  manam llumpay qollqepaqchu. Wakcha kaspapas wasikita, patioykita pichay chaynataq animalkunapa qanrachasqantapas. Wasikiman yaykuq ñan, para tiempopi mituyaptinqa rumikunawan otaq aqowanmi churawaq mituta wasikiman mana apaykunaykipaq. Chaynallataqmi zapatotapas otaq usutatapas punkullapi horqokuna. Tomananchik yakutapas mana qanracharunapaqmi cuidananchik. Qacha yakuta tomasqankuwanmi onqospa yaqa iskay millon runakuna sapa wata wañunku.

20. ¿Pikunataq yanapakunmanku wasinchik limpio kananpaq?

²⁰ Wasinchik limpio kananpaqqa tayta-mamapas, warmakunapas llapallanchikmi yanapanakunanchik. Kenia nacionmanta pusaq warmayoq señoram nin: “Llapallaykum yanapanakuniku”, nispa. Wasinchik limpio hinaspa allichasqa kaptinqa pipas alabawasunmi. Rimayllapas kanmi: “Wakcha kaspapas limpiom kana”, nispa. Maypiña yachaspapas imayna wasiyoqña kaspapas, wasinchik limpio kaptinqa familianchikmi ima onqoykunamantapas librakunqa.

21. Proverbios 31:28 nisqanman hina, ¿imataq yanapan familia kusisqa kawsakunanpaq?

²¹ Alabana warmimanta rimaspanmi Proverbios libro nin: “Wawankunapas allinllatañam riman [...]. Qosanpas alabantaqmi”, nispa (Proverbios 31:28). ¿Haykapitaq kallpancharqanchik wasinchikpi kaq mayqen familianchiktapas? Imaynam plantakunapas waytarin yakuwan hinaspa rupaywan, chaynam runapas sapakama kallpanchasqa kayta necesitanchik. Warmiqa munanmi kuyakuywan wasinpi tukuy imakunapas rurasqanmanta qosan agradecekuspan alabaykunanta (Proverbios 15:23; 25:11). Chaynallataqmi warmipas qosanta alabaykunan wasinpi  chaynataq llamkapakusqanpipas kallpanchakuspa rurasqanmanta. Wawa-churikunapas wasipi, escuelapi otaq Diosta servisqankupi kallpanchakusqankumanta tayta-mamanku alabaptinkuqa kusikunkum. Arí, agradecekuyqa kallpanchawanchikmi. ¿Sasachu agradecekuy? Manam. Agradecekuyqa familianchiktam anchata kallpanchan.

22. ¿Imataq familiataqa yanapan allin ‘cimientasqa’ wasi hina kananpaq hinaspa imatam rurananku?

²² Familiamanta cuentallikuyqa sasam. Chayna kaptinpas atichwami kusisqa kawsakuytaqa. Bibliapim nin: “Yachaywanmi wasitaqa hatarichina. Yuyaywanmi wasitaqa cimientana”, nispa (Proverbios 24:3). Familianchik yachayniyoq hinaspa yuyayniyoq kananpaqqa sapakamam kallpanchakunanku Diospa munayninmanta yachaspa kasukunankupaq. Chaymi familiapi kusisqa kawsakunapaqqa kallpanchakuna.