ACHKA llaqtakunapim mana allin ruwaq runakunaqa kachkanku. Huk juezmi nacionninmanta rimaspan nirqa: “Mana allin runakuna imapas ruwawananchikmantaqa manam ayqekuchwanchu, haykapi pasawanallanchiktam manaqa yachanchikchu. Chayqa llakikunapaqmá”, nispa. Wakin llaqtakunapiqa manapaschá anchachu chay mana allin ruwaykunaqa kan. Chayna kaptinpas manam llumpaytaqa confiakuchwanchu, imapas karunmanmi.

Yachasqayki lawpi mana allin ruwaq runakuna llumpay otaq pisilla kaptinpas, atiwaqchikmi chaykunamanta cuidakuytaqa. Chaypaqqa Bibliapa kayna nisqanmi yanapasunki: ‘Tanteoyoq runaqa desgracia sucedenanta qawarispanmi asurikun. Pisi experienciayoq runañataqmi chayninta pasaykuspan ñakarin’ (Proverbios 22:3). Chaytam policiakunapas ninku: “Imapas pasananta musyaspaykiqa asurikuy”, nispa.

Mana allin ruwaq runakunaqa maqawaspanchikmi imanchiktapas apakunku. Chaytam achka runakunaqa mana qonqayta atinkuchu. Chaymi tukuyta ruwananchik chaykunamanta cuidakunapaq. Chayraykuyá qawasun mana allin runakunapa makinpi mana wichiykunapaq tawa ruwayninkunamanta: suwakuymanta, abusaymanta, Internetnintakama suwaymanta hinaspa sutikiwan mana allinkuna ruwanankumantapas.

¿Imaynataq chayqa? Imaykitapas qechusunaykipaqmi qonqaymanta hapirusunki otaq imawanpas manchachisunki.

¿Imaynataq tarikuchwan? Achka suwakuykuna kasqan qepatam Gran Bretaña nacionmanta huk fiscal runa nirqa mana maqapasqa kaspankupas runakunaqa mancharisqa qepasqankumanta. Nirqataqmi: “Achkam hukmanyasqa tarikuspanku mana puñuytapas atinkuchu [...], hinaspam yaqa llapanku nirqaku llamkayninkupipas sasachasqanmanta”, nispa.

¿Imatam ruwawaq?

• Qawan-qawanlla kay. Suwakunaqa mana cuidakuspa puriqkunatam maskanku. Qaway qawasuqniki runakunata, lliw muyuriqnikipi imapas pasakusqanta qawaristin puriy, ama drogakuychu nitaq tragotapas tomaychu. Huk qellqam nin: “Drogakuq hinaspa trago tomaq runakunaqa manam allintachu tanteanku ima sasachakuypi tarikuspankupas”, nispa.

• Kapuqnikikunata waqaychay. Carroykipa punkunkunatawan ventanankunata allinta wichqay chaynataq wasikipatapas. Amataq wasikimanqa yaykuchiychu mana reqsisqayki runakunataqa. Imapas ancha chaninniyoq kapuqnikikunataqa ama lliw runakuna qawananpaq hinaqa churaychu. Proverbios 11:2 nin: “Humillakuq runakunaqa yachayniyoqmi kanqaku”, nispa. Hatunpas uchuypas suwakunaqa ancha chaninniyoq alhajakunata otaq imapas aparatokunatam maskanku.

• Yanapakuyta maskay. “Mana tanteoyoq runapaqqa tukuy rurasqankunam allinpaq rikchakun. Yachayniyoq runam ichaqa consejaqninkunata kasukun” (Proverbios 12:15). Maymanpas illaspaykiqa autoridadkunata otaq chay llaqtata reqsiq runakunata tapukuy. Paykunam willasunki maykunapi suwa kasqanta hinaspa mana suwasunaykipaq imata ruwanaykipaqpas.

¿Imaynataq chayqa? Abusayqa kanmantaqmi warmi kaynikita otaq qari kaynikita chaynataq huk partekikunatapas mana munachkaqta llapchapayay, chayta ruwanankupaqtaqmi imawanpas manchachinku.

¿Imaynataq tarikuchwan? Huk abusasqa warmim kaynata nin: “Manam abusasusqayki horallachu ñakarinkiqa. Unay watakunam mancharisqa hinaspa hukmanyasqa tarikunki, manam allintañachu kawsakunkipas. Familiaykikunatapas sasachanmi”, nispa. Chaynaqa sapa kutim yuyarina abusaq runalla huchayoq kasqanmantaqa.

¿Imatam ruwawaq?

• Sonqoykipa musyasqanman hina ruway. Carolina del Norte lawmanta policiakunam kaynata ninku: “Sichu pi runapas otaq may sitiopas manchakuypaq hina kaptinqa chaylla pasakuy. Mana allin pasananta sonqoyki musyaruptinqa ama pitapas kasuspayki chaymanta asurikuy”, nispa.

• Qarinchakuspa puriy. Abusaq runakunaqa mana cuidakustin hinaspa manchapakustin puriqkunatam maskanku. Chaynaqa qarinchakuspayá qawan-qawanllayá puriy.

• Chaylla imatapas ruway. Imapas kaptinqa chaylla ayqekuy otaq defiendekuy. Qapariytaq mana iskayrayaspa (Deuteronomio  22:25-27). Atikuptinqa ayqekuy hawka kasqan sitiokama hinaspa policiata qayay. *

¿Imaynataq chayqa? Kayqa Internetnintakama suwakuspa mana allinkunata ruwaymi. Impuestota mana pagayninku, gobiernomantapas suwakuy hinaspa llullakuspa yanqa negociokuna ruwaymi.

¿Imapitaq tukun? Internetnintakama suwakuyqa llapanchiktam sasachawanchik, millonnintin dolar qollqetam apakunku. Sandramanta rimasun, paymanmi mensajeta apachimurqaku sutinkunata Internetnintakama kaqmanta huntachinanpaq. Chayta ruwaruspallanmi cuentata qokururqa 4 waranqa dolar qollqeta huklaw nacionpi bancoman aparachisqanmanta. Chaynata ruwaspam suwarurqaku.

¿Imatam ruwawaq?

• Allin tanteowan ruway. Ama engañachikuychu chaskisqayki mensajekunawanqa, bancokunaqa manam mañasunkimanchu Internetnintakama sutikikunata otaq ima numeroykitapas qonaykitaqa. Internetpi ima negociotapas ruwanayki kaptinqa puntatam yachanayki piwan ruwanaykimanta. Bibliam nin: “Pisi experienciayoq runaqa creerunmi tukuy imapas nisqankuta. Yachayniyoq runam ichaqa entienden imaynam kawsananta”, nispa (Proverbios 14:15). Huklaw nacionpi kaqwan negociota ruwaspaykiqa allinta tanteay. Imapas sasachakuy kaptinqa manam allichayta atiwaqchu.

• Allintam yachanayki piwan negocio ruwanaykimanta. Tapukuy: “¿Maypitaq oficinan? ¿Allinchu kachkan telefononpa numeron? ¿Nisqallantachu paganay kanqa? ¿Haykapitaq rantisqayta chaskisaq? ¿Atisaqchu kutichipuyta? ¿Kutichipuwanqakuchu qollqeyta?”, nispa.

• Iskayrayay imapas admirakuypaq hina kaptinqa. Kapuqniyoqllaña kay munaq runakunata hinaspa mana kallpanchakuspa qollqe tariy munaqkunatam maskanku Internetnintakama suwaqkunaqa. Munachinmankum mana imata ruwaspalla qollqeta chaskinapaq hinaspa mana sasachakuspalla chaynataq mana mirayniyoq qollqeta bancomanta manukunapaqpas. Huk institucionmi nin: “Ima negociota ruwanaykipaq munachisuptikiqa allinta tanteanaykipaq tiempochakuy. Qollqeki achkata mirananpaq nisuptikiqa, ima sasachakuypipas wichiykuwaqmi. Hikutasuptikipas ama qollqekitaqa qoychu allinta tanteanaykikama”, nispa (Comisión Federal de Comercio de Estados Unidos).

¿Imaynataq chayqa? Sutikikunatawan documentoykitam servichikunku mana allinkunata ruwanankupaq.

¿Imaynataq tarikuchwan? Chay suwakunaqa sutikipim bancomanta manupakurunmanku otaq ima mana allinkunatapas ruwarunmanku. Chay manukusqanta pagaruptikipas bancoqa mana allinpaqmi hapisunki. Chayna pasasqanmantam huk runa willakun: “Bancopa mana allin qawasusqaykiqa sasachasunkim ima ruwanaykipaqpas, chayqa qollqe suwasusqakimantapas astawanraqmi sasachasunki”, nispa.

¿Imatam ruwawaq?

• Allinta waqaychay documentoykikunata. Internetnintakama rantispayki otaq imata ruwaspaykipas, chay ruwanapaq numeroykikunata sapakuti cambiay, astawanraq hukpa computadoranta servichikuspaykiqa. Rimamusqanchikman hina, ima mensajeta chaskispaykipas ama sutikikunataqa qoychu.

   Chay suwakunaqa manam Internetnintakamallachu suwakunku. Tukuy imatam ruwanku qollqeki hayka kasqanta yachanankupaq, documentoykikunata hinaspa bancomanta tarjetaykikunata qechusunaykipaq. Chaymi allinta waqaychanayki. Ima documentoykitapas wikapayta munaspaqa llikchiparuy. Mayqan documentoykitapas wischuruspaqa chaylla willakuy.

• Bancopi qollqeki hayka kasqanta sapa kuti qaway. Huk institucionmi nin: “Runakunaqa allintam yachananku chaykuna imayna sasachasqanmantaqa”, nispa. Nintaqmi: “Manaraq suwasuchkaptiki chaylla musyaruyqa ancha allinmi”, nispa (Comisión Federal de Comercio). Chaymi allinta qawanayki bancopi qollqekita, icha pipas mana yachasqaykita horqokuchkan. Mañakuytaq bancopi hayka qollqeki hinaspa manukusqayki kasqanmanta yachanaykipaq documentota.

Kunan tiempopiqa manam pi runapipas nitaq imapipas confiachwanchu. Anchata cuidakuqkunapas suwachikunkum. Ichaqa Bibliapim nin: “Yachayta mana saqeptikiqa paymi waqaychasunki. Chayta kuyaptikiqa paymi cuidasunki”, nispa. Kay nisqanqa haykapipas yanapawasunmi (Proverbios 4:6). Bibliaqa niwanchiktaqmi mana allin ruwaykuna chinkananmanta.

¿Imanasqataq seguro kachwan mana allinkunata Dios chinkachinanmanta? Leey qatiqninpi textokunata:

• Diosqa munanmi mana allinkuna tukuchiyta. “Ñoqa [Jehova Diosqa] suwakuqkunatawan mana allin ruraqkunatam cheqnini” (Isaias 61:8).

• Diosqa mana allinkunata chinkachinanpaqqa atiyniyoqmi. ‘Payqa tukuy atiyniyoq [hinaspa] allin ruwaqmi’ (Job 37:23).

• Mana allin runakunata chinkachinanmanta hinaspa allin runakunata waqaychananmantam prometerqa. “Tukunqamá mana allin ruraqkuna. [...] Allin ruraq runakunam allpataqa dueñoyanqaku. Paykunaqa chaypimiki wiñaypaqraq kawsakunqaku” (Salmo 37:9, 29).

• Serviqninkunamanmi Dios prometerqa hawka kawsakuy kananmanta. “Ñakariqmi ichaqariki dueñoyanqa allpatapas. Paykunaqa kusikuywanmi hawkayaypi kawsanqapas” (Salmo 37:11).

¿Kusichisunkichu Bibliapa kayna nisqankuna? Chaynaqa tiempochakuy Bibliata estudianaykipaq, chaynapi Diosmantawan munayninmanta yachanaykipaq. Manam huk libroqa kanchu kayna achka hinaspa sumaq yachachikuyniyoqkunaqa. Manataqmi ima libropas mana allin ruwaykuna chinkananmanta suyakuytaqa qowanchikchu. *