1-3. a) ¿Imakunan wawanchista waqllichinman? b) ¿Imatan mana ruwanachu wawakunata allinta cuidanapaq?

 ¿IMATAN ruwawaq wawayki escuelaman rinanpaqña kashaqtin sinchita pararimuqtin? ¿Mana imawan p’istusqatachu kachawaq? Icha, ¿sinchitachu p’isturqowaq mana kuyurinanpaq hinaraq? Manan riki. Aswanchá para mana apiyananpaq (hoq’onanpaq) hinalla p’istuwaq.

² Kay tiempopipas para hinaraqmi imaymana mana allin ruwaykuna wawakunaman chayamun: televisionpi, radiopi, Internetpi, escuelapi, wiñaymasinkumantapas. Chaymi allin yuyaywan chaykunamanta wawanchista cuidana. Wakin tayta-mamakunaqa hinatan wawankuta qhawarparinku. Wakintaq imaymana mana allinkunata rikuspa wawankuta sinchita hark’anku phiñachinankukama. ¿Chaykuna ruway wawakunaq allinninpaqchu kanman?

³ Manan. Wawakunata hinata qhawarpariypas sinchita hark’aypas manan allinninkupaqchu kanman (Eclesiastés 7:16, 17). Chaymi kunan yachasun imaynatan cristianokuna allin yuyaywan wawanchista cuidasunman: mana allin yachachikuykunamanta, mana allin amigokunamanta, mana allin kusirikuykunamantawan.

4. ¿Imaynatan cristianokuna qhawarinanchis escuelapi yachachikuyta?

⁴ Cristianokunaqa ancha allinpaqmi qhawarinchis  escuelapi wawanchispa yachamusqanta. Chaypin yachamunku leeyta, qelqayta, hukkunawan parlayta, estudiayta, kay tiempopi sasachakuykuna atipaytapas. Escuelapi allin yachachikuyqa yanapanqan llank’ananpi imatapas allinta ruwananpaq (Proverbios 22:29).

5, 6. ¿Imaynapin escuelapi wawakuna warmi-qhari puñuymanta pantasqata yachamunkuman?

⁵ Chaywanpas escuelapiqa kallantaqmi mana allin yuyaywan kawsaq wayna-sipaskuna. ¿Imaynatan qhawarinku chay wayna-sipaskuna warmi-qhari puñuyta ch’uya kawsaytapas? Nigeria suyupin qhelli ruwaypi puriq sipas colegiopi yachaqmasinkunata rimapayaq warmi-qhari puñuymanta. Chaytaqa qhelli ruwaykunata willaq librokunamantan willaq, chaytataqmi makilla hukkuna uyariqku. Wakin sipaskunan yuyaychasqanta kasukurqanku, hinan qhepaman huknin amigan wiksallikurqan abortayta munaspataq wañupusqa.

⁶ Hinaspapas escuelapi kikin yachachiqkunan  warmi-qhari puñuymanta mana allin kaqta yachachinku. Askha tayta-mamakunan chayta yachaspa llakikunku. Chunka iskayniyoq watanpi kashaq sipaschaq mamanmi nirqan: “Tiyasqayku llaqtapi runakunaqa religioso runakunan kanku, chaywanpas colegiopin preservativos nisqata alumnokunaman rakimushanku”, nispa. Chay warmin qosanpiwan mayta llakikurqanku huk waynakuna ususinwan puñunankupaq rimapayasqankumanta. ¿Imaynatan tayta-mamakuna wawankuta cuidankuman chay millay ruwaykunamanta?

7. ¿Imatan tayta-mamakuna ruwananku warmi-qhari puñuymanta wawakuna mana pantasqata yachanankupaq?

⁷ Chhaynaqa, ¿manachu wawakuna yachananku warmi-qhari puñuymanta? Yachanankun, ichaqa kikin tayta-mamakunan yachachinanku (Proverbios 5:1). Wakin suyukunapiqa askha tayta-mamakunan p’enqakunku chaykunamanta rimayta. Africaq suyunkunapipas maynillanpin wawankuwan parlarinku warmi-qhari puñuymanta. Chay ladopi tiyaq taytan nin: “Llaqtaykupiqa manan warmi-qhari puñuymanta rimaykuchu”, nispa. Wakin tayta-mamakunan yuyaykunku warmi-qhari puñuymanta yachachiqtinkuqa wawanku qhelli ruwaykunapi purinanta. ¿Ima ninmi Dios chaymanta?

8, 9. ¿Ima yachachikuykunan kan Bibliapi warmi-qhari puñuymanta?

⁸ Bibliaqa sut’itan rikuchin warmi-qhari puñuymanta rimay mana huchachu kasqanta. Ñawpa tiempopi Diospa llaqtanpas ‘wawakunantinmi’ huñunakunanku karqan Kamachikuy Simita uyarinankupaq (Deuteronomio 31:10-12; Josué 8:35). Chay Kamachikuy Simiqa sut’itan willarqan qhariq muhun phawasqanmanta, killanwan warmiq onqosqanmanta, wasanchay huchamanta,  qhelli huchapi puriymanta, qharipura warmipura hinallataq familianwan warmi-qhari hina puñuymanta, uywakunawan t’inkinakuymantapas (Levítico 15:16, 19; 18:6, 22, 23; Deuteronomio 22:22). Chaykunata uyarisqanku qhepamanqa imaymanatachá wawakuna tapukurqanku, chaytataq tayta-mamakuna kutichinanku karqan.

⁹ Proverbios qelqapi 5, 6, 7 capitulokunapin kashan qhelli huchapi mana urmanapaq munakuq taytaq yuyaychayninkuna. Chay textokunan rikuchin imaynata mayninpi sumaqllata qhelli huchaman urmasunman (Proverbios 5:3; 6:24, 25; 7:14-21). Hinaspapas yachachinmi chaykuna ruway mana allin kasqanta sinchi sasachakuykuna kananmantapas, yanapantaqmi wayna-sipaskunata qhelli huchaman mana urmanankupaq (Proverbios 5:1-14, 21-23; 6:27-35; 7:22-27). Sut’inchanmi casado runakunallapi warmi-qhari puñuy allin kasqanta (Proverbios 5:15-20). Chay textokunawan yanapachikuspan tayta-mamakunaqa wawankuta yachachinanku.

10. Warmi-qhari puñuymanta yachachiy, ¿tanqanmanchu wayna-sipaskunata qhelli ruwaykunaman?

¹⁰ ¿Tanqanmanchu wayna-sipaskunata qhelli ruwaykunaman warmi-qhari puñuymanta yachachiy? Manan, aswanmi Biblia nin: “Chanin runakunan [...] yachayninkuwan qespichikunku”, nispa (Proverbios 11:9). Llapa tayta-mamakunan wawanchista yanapananchis qhelli ruwaykunaman mana urmanankupaq. Huk taytan nin: “Huch’uychanmantapachan llapa wawaykuta yachachirqayku qhari-kayninkumanta, warmi-kayninkumanta, warmi-qhari puñuymantapas. Chaymi huk erqekuna chaykunamanta rimaqtinqa manaña imatapas tapukachakunkuchu”, nispa.

11. ¿Imakunatan wawakunaman wiñasqankuman hina yachachina?

¹¹ Ñawpaq capitulokunapi yachasqanchis hina  wawataqa huch’uychanmantapachan yachachina qhari-kayninmanta, warmi-kayninmanta, warmi-qhari puñuymantapas. Cuerponkumanta wawakunaman yachachispaqa mana p’enqakuspan willana warmi-kayninmanta qhari-kayninmantapas. Hinaspapas wiñasqankuman hinan tayta-mama iskayninkumanta yachachinanku ama piwanpas warmi-kayninta otaq qhari-kayninta llamiykachikunankupaq qhawachikunankupaqpas, nitaqmi pipas chaykunamanta millayta rimananchu. Aswan hatunña kashaqtinkutaq willana imaynatan warmiwan qhariwan puñunku wawayoq kanankupaq chayta. Chunka watankumantataq yachanankuña cuerponku huknirayman tukupunanta. Phisqa capitulopi yachasqanchis hina, chaykunata wawakunaman yachachiyqa abusasqa kanankumantan cuidanqa (Proverbios 2:10-14).

12. ¿Ima pantasqa yachachikuykunatan escuelapi yachachinku?

¹² Escuelapin wawakunaman yachachinku: “Runaqa k’usillumantan paqarimun, tiyasqanchis suyutaqa hatunchanan, cheqaq kayqa manan kanchu”, nispa. Chaymi tayta-mamakunaqa allin preparasqa kananku chay pantasqa yachachikuykunata sut’inchanankupaq (1 Corintios 3:19; tupachiy Génesis 1:27; Levítico 26:1; Juan 4:24; 17:17). Askha profesorkunan wayna-sipaskunata kallpachanku profesional kanankupaq. Sapanka wayna-sipaskunaña akllakunanku ima munasqankuta chaypas, wakin profesorkunan ninku, “profesional kaspallan allin kanki”, nispa (Salmo 146:3-6). *

13. ¿Imakunatan ruwana escuelapi pantasqa yachachikuykunamanta wawakunata cuidanapaq?

 ¹³ Pantasqa yachachikuykunata sut’inchanapaqqa yachananchismi imatachus wawanchiskuna escuelapi yachamusqankumanta. Chaypaqqa tayta-mamakunan allin preparasqa kananchis. Tukuy sonqowanmi interesakuna wawakunaq yachamusqankupi, chaymi escuelamanta kutimuqtinku hina paykunawan parlarina. Tapurinan yachamusqankumanta, imatachus astawan yachayta munasqankumanta, imakunapi sasachakusqankumantapas. Qhawarinan tareankuta, examenpi hayk’atachus horqokusqankutapas. Reqsinan profesorninkuta agradecenataqmi llank’asqankumanta, atisqanchisman hinataq imapipas yanapana.

14. ¿Imaraykun wawakuna allin amigokunata akllakunanku?

¹⁴ “¿Maypin chayta yachamurqanki?” nispan askha tayta-mamakuna wawankuta phiñasqa tapunku millay simita rimaqtin otaq imatapas mana allinta ruwaqtin. Chaytaqa escuelapi otaq barrionkupi erqemasinkumantan yachamunku. Wayna-sipasña, kurak runaña kanchis chaypas, huñukusqanchis runakunaqa samaykuwasunpunin imallapipas. Apóstol Pablon nirqan: ‘Ama q’otuchikuychischu [...] mana allin runakunawan huñukuspaqa samaykachikunkichismi’, nispa (1 Corintios 15:33; Proverbios 13:20). Wayna-sipaskunan astawanqa q’otuchikunkuman. Paykunaqa iskayankun mayninpi imapas ruwanankumanta, wayna-sipasmasinkuwan allinpi qhepayta munaspataq ruwallanku paykunaq munasqanta. Chaymi allinta qhawarispa amigokunata akllakunanku.

15. ¿Imaynatan wawakunata yanapasunman allin amigokunata akllakunankupaq?

¹⁵ Yachasqanchis hina, wawakunaqa manan allintapunichu imatapas akllakunku, chaymi necesitanku  yanapanata. Ichaqa manan amigokunatachu akllapuna, aswanmi wiñasqankuman hina yachachina imayna runan allin amigo kanman chayta, chhaynapi allin amigota akllakunankupaq. Allin runaqa Jehová Diostan munakun munasqanman hinan kawsanpas (Marcos 12:28-30). Chaymi wawakunata yachachina sut’in rimaq, sumaq sonqoyoq, qoykukuq sonqoyoq, allin llank’aq runakunata munakunankupaq respetanankupaqpas. Familiantin Diosta yupaychana ch’isipin ñawpa tiempopi sumaq runakunamanta yachasunman, chay runakunatataq tupachisunman Diospa llaqtanpi chhayna runakunawan. Tayta-mamakunan astawanqa allin amigokunata akllakunanku, chhaynapi wawankupas kaqllatataq ruwanankupaq.

16. ¿Imakunatan ruwana wawanchispa amigonkunata reqsinapaq?

¹⁶ ¿Reqsinchischu wawanchispa amigonkunata? Amigonkuta reqsinapaqqa nisunmanmi wasiman pusamunankupaq. Tapusunmanmi: “¿Imaninkun huk wayna-sipaskuna chay amigoykimanta? ¿Allin runata hinachu rikunku icha pakapi mana allinkuna ruwaqta hinachu?” nispa. Mana allinkunata ruwaq kashan chayqa, wawanchistan yanapana chay hina runakunamanta karunchakunanpaq (Salmo 26:4, 5, 9-12). Sichus wawanchispa p’achakuyninpi, ruwayninpi, rimayninpipas mana allinkunata reparanchis chayqa, tapunanchispaschá kanqa pikunawan huñunakusqanmanta. Yaqapaschá mana allin runakunawan huñunakuspa samaykachikushanku (tupachiy Génesis 34:1, 2).

17, 18. Imaynatan wawanchista yanapasunman allin amigokunata tarinankupaq?

¹⁷ Chaymantapas yanapananchismi allin amigokunata tarinankupaq. Huk taytan nin: “Wawayku imatapas mana allinninpaq ruwayta munaqtinqa kallpachakuqmi kayku chaypa rantinta hukta ruwananpaq.  Huk kutinmi churiyta nimusqaku escuelapi bola hayt’aypi pukllananpaq. Hinan warmiywan sumaqllata reparachirqayku chay runakunawan pukllaspa ima sasachakuypipas tarikunanmanta. Nirqaykutaqmi: ‘Aswanpas wayna-sipas iñiqmasinchiskunawan risunchis bola hayt’aq’, nispa. Chay ruwasqaykuqa allinninpaqmi karqan”, nispa.

¹⁸ Allinta yuyaykuq tayta-mamakunaqa wawankutan yanapanku allin amigokunata akllanankupaq  paykunawan kuskataq kusirikunkupas. Wakin tayta-mamakunan ichaqa sasachakunku allin kusirikuykunata akllanankupaq.

19. ¿Bibliapi ima willakuykunan rikuchin familiapi kusirikuy mana huchachu kasqanta?

¹⁹ ¿Huchachanchu Biblia imapi kusirikuytapas? Manan. Biblian nin: ‘Kanmi [...] asikuna tiempo [...] tusuna tiempopas’, nispa (Eclesiastés 3:4). * Ñawpa tiempopi Diospa llaqtanpas kusirikurqanmi takispa, tususpa, pukllaspa, imasmarikunata willanakuspa ima. Jesucristopas rirqanmi casarakuyman, Leví ‘hatun mikhuyta wasinpi haywasqanmanpas’ (Lucas 5:29; Juan 2:1, 2). Jesusqa manan q’ayma sonqochu karqan. Ama hayk’aqpas huchapaq hinaqa qhawarisunchu wasipi asirikuyta imapi kusirikuytapas.

20. ¿Imatan yuyarinanchis wawakunapaq kusirikuykunata akllaspa?

²⁰ Jehová Diosqa ‘kusikuq’ Diosmi (Salmo 104:31). Payta yupaychaqkunapas kusisqan kananku manan llakisqachu nitaq phiñasqachu (tupachiy Deuteronomio 16:15). Wawakunaqa kallpayoqmi kashanku chaymi necesitanku pukllayta otaq imapi kusirikuytapas. Allin akllasqa kusirikuyqa manan sonqota kusichinallapaqchu kanqa, aswanmi wawata yanapanqa yachananpaq allinta wiñananpaqpas. Taytaqa familianpa tukuy necesitasqantan qonan hinallataq imapi kusirikuytapas. Ichaqa allin yuyaywanmi chayta ruwanan.

21. ¿Ima mana allin ruwaykunan kan kusirikuykunapi?

²¹ Bibliaq willasqan hina, kay ‘tukukuy qaylla p’unchaykunapin’ ‘aycha kusichiyllapi puriyta munaq’ runakuna sinchita yapakushan (2 Timoteo 3:1-5). Chay runakunaqa kusirikuytan ñawpaqta maskhanku. Kay  pachapiqa imaymana kusirikuykunan kan, chaymi runakunaqa ruwanankunata saqesparaq chaykunawan kusikunku. Hinaspapas yaqa llapa kusirikuykunapin kan qhelli ruwaykuna, maqanakuykuna, drogakuykuna, huk millay ruwaykunapas (Proverbios 3:31). ¿Imaynatan wawanchiskunata cuidasunman millay kusirikuykunamanta?

22. ¿Imaynatan wawanchiskunata yanapasunman allin kusirikuykunata akllanankupaq?

²² Tayta-mamakunaqa yachachinanchismi wawakunaman imayna kusirikuykuna allin kasqanta mana allin kasqantapas. Ninanchismi hayk’a tiempo kusirikunankutapas. Chaykunata yachachinapaqqa kallpachakunan tiempotapas t’aqanan. Huk kutinmi iskay  churiyoq tayta repararqan kurak churin huk mosoq emisorata sapa kutilla uyarisqanta. Hinan huk p’unchay camionninpi llank’aq rishaspa paypas chay emisorapi takikunata uyarisqa. Askha kutipin saya-sayaykuspa wakin takikunaq letranta qelqarqan. Ch’isintataq churinkunawan rimarqan chay takikunapi uyarisqanmanta. Imachus yuyaykusqankuta yachananpaqmi tapurqan: “¿Imaninkichismi chay takikunamanta?” nispa. Makillan uyarirqan kutichisqankuta. Bibliawan yuyaymanachisqan qhepamantaq waynakuna nirqanku: “Manañan chay emisorataqa uyarisaqkuchu”, nispa.

23. ¿Imaynatan wawanchiskunata cuidasunman millay kusirikuykunamanta?

²³ Allin yuyayniyoq tayta-mamakunaqa allintan t’aqwirinku wawankuq uyarisqan takikunata, televisionpi qhawasqanta, librokuna leesqanta, video nisqapi pukllasqanta, peliculakuna qhawasqantapas. Allintan qhawanku chay videokunaq otaq librokunaq tapanta, imayna qallarisqanta, takikunaq letranta, t’aqwirinkun chaykunamanta periodistakunaq nisqantapas. Askha tayta-mamakunan mancharikunku wayna-sipaskunapaq millay kusirikuykuna kasqanta qhawarispa. Chay qhelli kusirikuykunamantan wawanchiskunata cuidananchis. Chaypaqmi yanapachikusunman Bibliawan, Lo que los jóvenes preguntan. Respuestas prácticas nisqa librowan, Qhawaq, ¡Despertad! * revistakunawan, huk qelqakunawan ima. Sichus allin yuyaywan sumaq sonqowantaq wawanchiskunata yanapasun allin kusirikuykunata akllakunankupaq chayqa, allinninkupaqmi kanqa (Mateo 5:37; Filipenses 4:5).

24, 25. ¿Imayna kusirikuykunan familianchispa allinninpaq kanman?

²⁴ Wawakunataqa manan millay kusirikuymanta karunchakuyllatachu  yachachina, yachachinan chaykunata allinta akllakuytapas, mana chayqa waqllipunkumanmi. Askha cristianokunan kusikuywan yuyarinku familiantin paseoman risqankuta, wathiakusqankuta, pukllasqankuta, familiakunata otaq amigokunata waturikusqankutapas. Wakin familiakunan kusikunku kuska leespanku. Wakintaq asikunapaq chansakunata willanakunku. Hukkunataq kusirikunankupaq carpintería, artesanía nisqata kuska ruwanku, chaymantapas guitarrata, arpata, qenata tocanku, otaq Diospa kamasqanmanta astawan yachanku. Chaypin wawakuna p’itanku, tusunku, parlarinku, imaymanapi pukllanku, chaywantaq kusisqa kanku. Chaykunan wawakunata yanapanqa qhelli kusirikuykunamanta karunchakunankupaq.

²⁵ Iñiqmasinchiskunawan kusikunapaq huñunakuypas allinmi kanman. Sichus chay huñunakuy allinta aparikunqa pisi runakunalla kanqa manataq unaytachu ruwakunqa chayqa, wawakunaq allinninpaqmi kanqa. Yanapawasuntaqmi iñiqmasinchiskunawan astawan munanakunanchispaq (tupachiy Lucas 14:13, 14; Judas 12).

26. ¿Imaynatan familianchispi kawsana?

²⁶ Arí, anchatan kallpachakunanchis mana allin ruwaykunamanta wawanchista cuidanapaq. Chaypaqmi ichaqa munanakunanchis. Familianchispi munanakuy kaqtinqa sumaqtan imamantapas parlarisun, chaytaqmi yanapawasun wawanchiskunata ima mana allinmantapas cuidananchispaq. Ichaqa Jehová Diostan astawan munakunanchis. Diosta munakusun chayqa wawakunapas karunchakunqakun Payta phiñachiq mana allin ruwaykunamanta. Tayta-mamakunapas kallpachakusunmi Dios hina munakuq kananchispaq allin yuyaywantaqmi imatapas ruwasun  (Efesios 5:1; Santiago 3:17). Chhaynata kawsasun chayqa manan wawanchiskuna ninqakuchu: “Kay religionpiqa sinchitan hark’akunku ima ruwaytapas, manan ima kusirikuyllapas kanchu, atispay hinan lloqsipusaq kaymanta”, nispa. Aswanmi kusisqa kanqaku Jehová Diospa llaqtanpi kasqankumanta.

27. ¿Imaynatan atipasunman kay pachapi mana allin ruwaykunata?

²⁷ Kusi sonqowan allin yuyaywan Diospa munayninta ruwaspa, kay pachapi “mana qhelliyoq, mana anyaykuna” kanankupaq kallpachakuq familiakunaqa Jehová Diostan kusichinku (2 Pedro 3:14; Proverbios 27:11). Chay familiakunaqa Jesucristo hinan kanku, payqa manapunin Satanaspa kamachisqan pachawan atipachikurqanchu. Chaymi manaraq wañupushaspa nirqan: “Ñoqan kay pachapi mana allin kaqkunata atipaniña”, nispa (Juan 16:33). ¡Ñoqanchispas kallpachakusun kay pachapi mana allin ruwaykunata atipaspa wiñay kawsayman aypanapaq!