NA YÂ TI angu so ahon, a leke yâ ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia fani mingi, me ti so a kiri a leke atënë ti yâ ni na ngu 2013 so a changé aye mingi na yâ ni. Na tapande, a kiri na atënë ti yâ ti ambeni versê ni mingi nduru. A kiri a leke yâ ti ambeni kota tënë ti Bible ni. A changé fason so a sara na ambeni chapitre ti Bible ni na a sû ni tongana ti so a yeke sû ka na abia. A zia nga akete tënë na gbe ni ti sara si atënë ni asigigi polele. Lege ayeke dä ti sara tënë na ndo ti achangement ni kue na yâ ti article so ape, me zia e bâ gi ambeni kota changement ni.

Ambeni kota tënë ti Bible wa la achangé ni? Tongana ti so a fa na yâ ti article so ahon so, a changé fason so a kiri na peko ti tënë “Shéol,” “Hadès” nga na tënë “âme”. Ambeni tënë ni nde ayeke nga dä so a kiri a leke yâ ni.

Na tapande, tënë “kanga lo na ndo ti keke” aga “fâ lo na ndo ti keke” wala “pika lo na pointe na ndo ti keke” ti tene zo awara mbeni sioni pensé ape na ndo ti lege so a fâ na Jésus (Mat. 20:19; 27:31). A changé tënë “sarango sioni ye na kamene pëpe” aga “sarango sioni ye sân kamene” so ague oko na tënë ti Grec so aye ti sara tënë ti sarango mbeni ye tâ gi na mbana. Mbeni zo alingbi ti pensé so tënë “kangango bê ti ku” so e sara kua na ni kozo aye ti tene ti kanga bê ti ku mbeni ye aninga; fadeso a changé ni na “kanga bê” so asigigi na nda ti tënë ni nzoni.—aGal. 5:19-22.

Ambeni tënë ni so a kiri na pekoni gi na oko tënë kozo, fadeso a kiri na pekoni alingbi na atënë so angoro ni. Na tapande, tënë ti Hébreu ohlam so a kiri pekoni na “angbâ lakue” aye ti sara tënë ti ye so “angbâ lakue lakue”. Bâ tongana nyen la tënë ni so andu kiringo na peko ti atënë so ayeke na yâ ti versê ti Psaume 90:2 nga na Michée 5:2.

Tënë ti Hébreu na Grec so a kiri pekoni na “ngongoa”, na yâ ti Bible aye ti sara tënë ti lê ti kobe wala aye ti sara tënë ti anyama nga a lingbi ti sara kua na ni ti sara tënë ti “hale”. Na yâ ti kozo Bible ti fini dunia a kiri na peko ti tënë ni na “ngongoa” na Genèse 3:15. Ye oko, ti sara kua na tënë “ngongoa” ti sara tënë ti “hale” ti zo, azo mingi ayeke tene ni ape, tongaso, na yâ ti Bible so a kiri a leke atënë ti yâ ni so a sara kua  na tënë “hale” na Genèse 3:15 nga na yâ ti ambeni versê so ague oko na ni (Gen. 22:17, 18; Apoc. 12:17). Na yâ ti ambeni versê ni nde, a kiri na peko ti atënë ni alingbi na atënë so angoro ni.—Gen. 1:11; Ps. 22:30; És. 57:3.

Ngbanga ti nyen la a kiri a leke yâ ti mingi ti atënë ni so a kiri na peko ti alê ti tënë ni kozo oko na oko? Na yâ ti Appendice A1 ti Bible ti Anglais so a sigigi na ni na ngu 2013 a tene so mbeni nzoni traduction ti Bible ayeke so na yâ ni “a kiri na peko ti alê ti tënë ni oko na oko tongana a bâ so a sigigi na apensé ti tene ni na lege ni, a ba yâ ti tënë ni ape wala a honde nda ti atënë ni ape.” Tongana na ambeni yanga ti kodoro a bâ so kode so a sû na atënë ni ândö ague oko na nda ti tënë ni na ayanga ti kodoro ni, a yeke kiri na peko ti alê ti atënë ni oko na oko tongana ti ândö ni. Na tapande, na Apocalypse 2:23 tënë “agi nda ti . . . bê ti zo” ague oko na nda ti tënë ni na ayanga ti kodoro mingi. Ye oko, tënë “agi nda ti arein” so ayeke na yâ ti oko versê ni zo alingbi ti mä yâ ni hio ape, ni la a changé “arein” na tënë “atënë so ayeke na gbe ti bê ti zo” ti tene ague oko na nda ti tënë so asû ni ândö. Legeoko nga, na Deutéronome 32:14 a kiri na peko ti tënë “mafuta so ayeke na terê ti rognon ti blé” polele na tënë “pendere blé.” Legeoko nga, nda ti tënë “a fâ poro ti yanga ti mbi na ganza ape” asigigi polele pëpe na mingi ti ayanga ti kodoro, ni la a kiri na pekoni na tënë “mbi hinga ti sara tënë nzoni ape.”—Ex. 6:12.

Ngbanga ti nyen a kiri fadeso peko ti tënë “amolenge ti Israël ti koli” na tënë “azo ti Israël” nga tënë “amolenge-koli so ayeke na babâ ape” na tënë “amolenge so ayeke na babâ ape”? Na Hébreu, mingi ni a yeke sara kua na ambeni tënë ti mû lege na zo ti hinga so tënë ni abâ zo so ayeke koli wala wali. Ye oko, mbeni tënë so a sara kua na ni ti sara tënë ti akoli alingbi ti bâ awali nga. Na tapande, atënë so angoro ambeni versê afa so “amolenge ti Israël ti koli” abâ akoli nga na awali. Tongaso, a kiri na pekoni fadeso mingi ni na tënë “azo ti Israël.”—Ex. 1:7; 35:29; 2 aGbia 8:12.

Legeoko nga, na yâ ti kozo Mbeti ti Nzapa ti fini dunia, tënë ti Hébreu so aye ti sara tënë ti “amolenge ti ala ti koli” so ayeke na Genèse 3:16 a kiri na pekoni fadeso na tënë “amolenge”. Me, na Exode 22:24, a kiri a leke fadeso yâ ti tënë ni tongaso: “Amolenge ti ala [na Hébreu, “amolenge ti ala ti koli”] ayeke ga amolenge so ayeke na babâ pëpe.” A sara kua na oko kode so na yâ ti ambeni aversê nde ti kiri na peko ti tënë “amolenge-koli so ayeke na babâ ape” na tënë “amolenge so ayeke na babâ ape” wala “anyindu.” (Deut. 10:18; Job 6:27). Kiringo na peko ti tënë tongaso ague oko na ti so ayeke na yâ ti Septante so a sû na Grec. Ye so asara nga si a kiri na peko ti tënë “lâ ti pendere ti mo” na tënë “lâ ti maseka ti mo” na Zo-ti-fa-tene 12:1.

Ngbanga ti nyen la a kiri na peko ti ambeni tënë ti Hébreu mingi na atënë so akpengba ape? Na Hébreu, a yeke sara kua na atënë use ti sara tene ti mbeni ye so a hunzi ti sara ni awe na mbeni ye so ade a hunzi ti sara ni ape. Na yâ ti kozo Bible ti Fini dunia a kiri na peko ti tënë ti Hébreu so asara tënë ti ye so angbâ ti sara ni na atënë tongana “a to nda” wala “a kiri” ti fa mbeni ye so a ngbâ ti sara ni wala so a kiri a sara ni. * A sara nga kua na atënë tongana “kite ayeke dä ape”, “a lingbi” nga na tënë “biani” ti sara tënë ti mbeni ye so a hunzi sarango ni awe.

Na yâ ti Fini dunia ti ngu 2013 a sara kua na atënë ni so gi ti fa ambeni nda ti tënë. Na tapande a yeke na  bezoin ape ti tene Nzapa atene fani mingi: “Zia lumière asi” tongaso na yâ ti Bible ti Fini dunia a zia mbeni tënë pëpe na tere ti tënë “tene” ti fa so lo ngbâ ti tene tënë ni (Gen. 1:3). Ye oko, Jéhovah airi lani Adam fani mingi, ni la a kiri na pekoni na ‘airi lo ngbii’ na Genèse 3:9 ti gboto lê na ndo ti tënë ni so. A kiri na peko ti atënë ni mingi tongaso ti fa gi ye ni so apassé so ahon ti gi ti fa wala ye ni ahunzi wala ye ni angbâ ti gue ti tene alingbi na sarango tënë na Hébreu. Ye ti nzoni so aga na pekoni ayeke so, a mû maboko na e ti kiri ti mä yâ ti tënë ti Hébreu ni nzoni.

Ngbanga ti nyen la a sû atënë ti yâ ti mingi ti achapitre ni tongana ti so a yeke sû ka na abia? A sû mingi ti ambage ti Bible giriri tongana ti so a yeke sû ka na abia. Na ayanga ti kodoro mingi laso, a yeke hinga bia na lege ti suango ti atënë ni, me na Hébreu, akota ye so a hinga na ni ayeke atënë ni so akpa tere nga so afa abibe so ayeke nde na ambeni. Na Hébreu a yeke hinga abia na lege ti suango ti atënë ni ape me na lege ti fason so a fa na apensé ni nga na atënë ni.

Na yâ ti kozo Bible ti Fini dunia a sû atënë ti yâ ti mbeti ti Job nga na ti Psaume tongana ti so a yeke sû ka na abia ti fa so giriri a sû ni tongaso ti tene a he ni nga ti tene a tene peko ti atënë ni na li. Sarango tongaso agboto lê na ndo ti atënë so a lingbi a gboto lê dä nga amû maboko na zo ti bata atënë ni na li. Na yâ ti Fini dunia ti ngu 2013, a sû mbeti ti aProverbe, Bia ti Salomon nga na achapitre mingi ti ambeti ti prophétie tongana ti so a sû na abia ti fa so giriri a sû ni gi tongaso nga atënë ni agboto lê na ndo ti atënë so akpa tere nga na atënë so ayeke nde na ambeni. Mbeni tapande ni ayeke na Ésaïe 24:2, na yâ ti versê so atënë so ayeke nde na mbeni ayeke na yâ ti ligne oko, aligne oko oko ague oko na atanga ni ti fa so zo oko a lingbi ti kpe fango ngbanga ti Nzapa ape. Tongana mbeni zo adiko Bible si lo hinga so atënë ni ayeke abia ayeke mû lege na lo ti hinga so zo so asû mbage ti Bible ni akiri na ndo ti tënë oko fani mingi senge ape, me lo sara kua na kode ti sungo bia ti gboto lê na ndo ti tënë ti Nzapa.

Ti hinga kangbi so ayeke na popo ti atënë so ayeke abia na atënë so ayeke abia ape na Hébreu ayeke ngangu, ni la na yâ ti aBible fason so a kiri na pekoni ayeke nde nde. A yeke na azo so akiri na peko ti Bible ti bâ aversê wa la ayeke abia. Ambeni versê so ayeke abia ape a sû ni tongana abia na sarango kua na atënë so agboto lê ti zo hio, atënë so akpengba ape nga na atënë so akpa tere ti gboto lê na ndo ti mbeni tënë.

Mbeni fini ye ni ayeke akota tënë ti chapitre oko oko so a zia na tongo nda ti ambeti ti Bible ni, mbage so ayeke mû maboko na e ti hinga azo nde nde so asara tënë na yâ ti Bia ti Salomon.

Gingo ye na yâ ti ambeti ti Bible so a sû ni giriri amû maboko na lekengo yâ ti atënë ni tongana nyen? A sara kua mingi na aversê so aMassorète asû ni na Hébreu ti kiri na peko ti kozo Bible ti Fini dunia. A sara nga kua na aversê so Westcott na Hort asû na Grec, so azo ane ni mingi. Gingo ye na yâ ti angbene mbeti ti Bible ague na li ni na asara si a kiri a mä yâ ti ambeni versê ti Bible so a sû ni giriri nzoni mingi. A wara ambeti so a rulê ni rulengo so a wara na tere ti Ngu-ingo Mingi. A gi nga nda ti ye na yâ ti mingi ti angbene mbeti ti Bible so a sû na Grec. A peut ti zia fadeso angbene mbeti ti Bible na ndo ti ordinateur, ye so asara si a yeke ngangu ape ti gi nda ni na ti hinga kangbi so ayeke popo ti ambeti ni na ti bâ aversê wa la azo mingi ayeda na ni. Komite so ayeke bâ lege ti kiringo na peko ti Fini dunia asara kua na kode so ti gi nda ti aversê, na ye so asara si a changé ambeni ye na yâ ti Bible ni.

Na tapande, na yâ ti Septante so a sû na Grec, na 2 Samuel 13:21, a yeke wara tënë so: “Me lo ye ti son bê ti Amnon ape, ndali ti so lo ye lo mingi nga lo yeke kozo molenge ti lo”. Na yâ ti kozo Fini dunia tënë so ayeke dä ape ndali ti so a wara ni pëpe na yâ ti ambeti ti Bible so aMassorète asû ni, so a wara ni na ngu 1008 ti si na ngu 1009. Ye oko, tënë ni so ayeke na yâ ti ambeti so a rulê ni rulengo so a wara na tere ti Ngu-ingo Mingi, na a zia ni fadeso na yâ ti Fini dunia ti ngu 2013. Ndali ti oko raison so, a kiri na iri ti Nzapa na aplace oku na yâ ti kozo mbeti ti Samuel. Gingo nda ti ye na ndo ti ambeti ti Bible so a sû na Grec asara nga si a changé lege so a sara na atënë so ayeke na Matthieu 21:29-31. A sara ambeni changement ni ti lingbi na atënë so a wara na yâ ti gbâ ti angbene mbeti ti Bible so a sû na Grec ahon ti sara kua gi na mbeni oko.

So ayeke gi ambeni changement so a sara ni so asara si mango yâ ti atënë ti Fini dunia a kiri ayapu na ala so abâ ni tongana matabisi so alondo na Nzapa so ayeke sara tënë na azo.