LI TI James Bruce akpe kue. Lo yeke mbeni zo ti kodoro ti Écosse so ayeke tambela na akodoro nde nde ti hinga aye so ayeke kâ. Na ngu 1765, lo wara mbeni kota monument so aluti na yâ ti mbutu ti désert ti Algérie, na a yeke aRomain la aleke ni. Na tango so lo wara monument ni, lo hinga lani pëpe so, ndo so lo yeke luti dä so, ayeke lani mbeni ngbene kota gbata so aRomain la aleke ni ândö na banga ti Afrika. A yeke ngbene gbata ti Thamugadi, so laso a iri ni Timgad.

Ngu 100 tongaso na pekoni, so ti tene na ngu 1881, awandara ti France, so ayeke gi ye na gbe ti sese, akomanse ti wara ambeni tanga ti ye ti Timgad ni so a bata ni nzoni. Na nda ni, ala tene so atâa so ndo ni ahule hulengo nga so sese ni akpengba mingi, azo so asara kodoro lani kâ ayeke lani na agbâ ti apendere ye nga dutingo ti ala ayeke lani nzoni mingi. Me, nyen la apusu azo ti Rome ti gue ti leke pendere gbata ni so na mara ti ndo tongaso? Nga, nyen la e lingbi ti manda na ndo ti ngbene gbata ni so nga na ndo ti azo ni?

Na yâ ti angu 100 kozo ti Christ, na ngoi so azo ti Rome ayeke gi ti komande juska na banga ti Afrika, ala wara ngangu kangango lege ti ambeni kete mara so ayeke sara kodoro na ando nde nde. Me, aRomain ni asara tongana nyen ti tene mango tere aga na popo ti ala na azo ni? Kozoni kue, bungbi ti aturugu ti Auguste aleke gbâ ti angangu gbagba nga ala leke ando ti aturugu na yâ ti kota hoto so laso ayeke na banga ti Algérie. A yeke na pekoni la si ala leke gbata ti Timgad, me ala leke ni ndali ti mbeni raison nde.

A-Romain ni atene lani so ala leke gbata ti Timgad ni ndali ti angbene turugu so ague na retraite awe, me ti tâ tënë ni, ala leke ni lani ti woko na akete mara ti kodoro ni so, tongaso si amara ni azia kangango lege ti ala ni. Na ye ni asi gi tongana ti so ala leke. Hio, pendere dutingo so ayeke na yâ ti gbata ti Timgad ni akomanse ti nzere na akete mara ni so, so ayeke gue ka ti kä aye ti ala na yâ ti gbata ni. Ni la, ti tene a yeda na ala ti sara kodoro na Timgad ni, so gi azo so ayeke aRomain la ayeke na droit ti sara kodoro dä, gbâ ti azo ni ayeda na bê ti ala wani ti lï na popo ti aturugu ti Rome ni ndali ti angu 25 tongaso, ti tene ala na amolenge ti ala nga kue aga aRomain.

Akete mara ni angbâ gi na ndo ti tënë ti gango aRomain ni awe ape, a si na mbeni ngoi, ambeni zo ni ague même juska ti wara akota ndo na Timgad ni wala na yâ ti ambeni gbata ni nde so ayeke na gbe ti Rome. A-Romain ni aye lani ti tene ala na azo ti kodoro ni la asara kodoro ndo oko, na ye ni asi tâ gi tongana ti so ala leke. Ye so asara si, gi na yâ ti ngu 50 tongaso na peko ti so gbata ni so abâ gigi, azo ti banga ti Afrika la amû yâ ti gbata ti Timgad ni mingi.

A-Romain ni asara lani tongana nyen la si ala wara lege ti handa akete mara ni so hio tongaso? Mbeni ye ni so ala sara ayeke so, ala sara kue ti tene dutingo ti  azo kue so ayeke sara kodoro kâ alingbi tere. A yeke mbeni ndia so Cicéron, mbeni wandara ti kodoro ti Rome, la asigigi na ni. Ala kangbi yâ ti kodoro ni alingbi tere na popo ti angbene turugu ti Rome ni nga na azo so ayeke azo ti Afrika. A leke lani gbata ni pendere, a fâ yâ ti ando ni carré carré so ayo mètre 20, mbage na mbage nga akete lege ahon na popo ni. So a zia kangbi na popo ti azo ni ape nga so a leke aye nzoni na yâ ti gbata ni, a doit ti nzere lani mingi na azo ti kodoro ni.

Tongana ti so azo ayeke sara ka na yâ ti mingi ti agbata ti aRomain, azo ti Timgad ni ayeke wara ka tere na place ti gara ti mä afini sango wala ti sara angia. Li ti azo ti kodoro ni, so alondo nduru na ahoto ni so ahule mingi, adoit ti kpe na ngoi so ala yeke tambela na gbe ti dê ti apilier, na ngoi so lâ asu mingi, wala na ngoi so ala yeke sukula ngu na ando ti sukulango ngu so azo alingbi ti gue dä senge senge. Peut-être ala yeke duti na tere ti apendere dede ngu ti afontaine ni so, na ala yeke sara lisoro na akamarade ti ala. Ala lingbi ti bâ aye ni so kue gi tongana mbeni bango li.

Mbeni ye ni so ahanda azo ni so ayeke athéâtre so a yeke sara ni na mbeni ndo so ayeke gi na gigi tongaso. Ndo ni so alingbi ti mû azo so wungo ti ala ahon 3500 tongaso. A yeke wara azo ti Timgad ni nga na ti agbata so ayeke na tere ni, na sarango ye ti azo ni so ayeke gi kirikiri tongaso. Lakue so azo ni ayeke gue ti sara athéâtre ni, ala yeke to nda ni na angia, so azo ti Rome aye ni mingi, so asarango ye ti lango-sioni wala sarango ngangu na zo ayeke na yâ ni.

Vorongo ti aRomain nga kue asara ngangu mingi na ndo ti azo ni. A sara lani apendere dessin ti aye ti anzapa ti ala na sese nga na tere ti amur kue ti ando so azo ayeke ga ti sukula ngu dä. Ni la, teti so azo ni aye lani mingi ti wara tere, lango oko oko, ti sukula ngu, ye so asara si, yeke na yeke, azo ni ato nda ti hinga tënë na ndo ti anzapa ti aRomain ni nga na ndo ti lege ti vorongo ti ala. Nga, a gue na azo ti Afrika ni juska ti yeda na asarango ye ti aRomain ni, si na li ti acimetière a yeke wara dessin ti anzapa ota ti azo ti Afrika ni nga na ti aRomain ni.

Lani na peko ti so Togbia Trajan aleke gbata ti Timgad ni na ngu 100, aRomain ni awa azo, so asara kodoro na yâ ti banga ti Afrika kue, ti fâ yaka ti alê ti kobe gbani gbani, ti sara amafuta ti olive nga ti sara avin. Ye so asara si, gi hio tongaso, banga ti Afrika ni la aga ndo so ayeke tokua gbâ ti akobe na kodoro ti Rome. Tongana ti so asi na ambeni gbata ni so ayeke na gbe ti Rome, Timgad ague na li ni mingi na gbe ti komandema ti aRomain. Ni la tongana angoi ayeke hon, wungo ti azo ti Timgad ni aga gbani gbani, a sara si azo ni asara même kodoro juska na gigi ti angangu gbagba ni.

Azo ti gbata ni nga na azo so ayeke na gbâ ti sese ague na li ni na yâ ti dengo buze na Rome, me azo ti fango yaka ti kodoro ni awara ti ala ye mingi na yâ ni ape. Na popo ti ngu 200 ti si na ngu 300, aye atambela encore na lege ni ape nga ngere ti impôt ague na li ni mingi. Ye so asara si bê ti ambeni zo ti fango yaka ni ason. Ambeni na popo ti ala, so asara Catholique kozo, ake eglize ni, na ala gue na peko ti aDonatiste. A-Donatiste ni ayeke mbeni groupe ti azo so atene ala yeke aChrétien, na so ala bungbi tere ti ala ti ke asioni sarango ye so ayeke lani na yâ ti Eglize Catholique.—Bâ encadré so atene “A-Donatiste: A yeke pëpe mbeni ‘Eglize so ayeke nzoni-kue.’”

Na peko ti angu ngbangbo mingi, so mango tere ayeke mbeni pëpe na popo ti a-eglize, na peko ti abira so abâ gigi na popo ti azo ti kodoro ni wani nga na lingo  ti asioni zo na yâ ti gbata ni, Rome agirisa ngangu so lo yeke na ni lani na banga ti Afrika. A si na ngu 600 tongaso, a-Arabe ti ndo ni so abi wâ na ndo ti gbata ti Timgad ni, a sara si azo agirisa na ndo ti gbata ni so teti angu 1000 tongaso.

Azo ti gingo nda ti aye na gbe ti sese ti Timgad awara lani mbeni ye so asara ala ngia. Ye ni so ayeke mbeni tënë so a sû na yanga ti Latin, so a tene: “Gingo anyama, sukulango ngu, sarango ngia nga na hengo ngia: so la a iri ni a tene sarango gigi!” Mbeni wandara ti France atene so azo so ayeke na amara ti apensé tongaso ayeke azo so azia mbeni ye na gbele ti ala ti sara ni ape, me ambeni zo ayeke bâ ni ande tongana mbeni tënë ti ndara la.

Biani, na mbeni ngoi lani, sarango ye ti aRomain ayeke tongaso. Bazengele Paul asara lani tënë ti ambeni zo so ayeke na mbeni bango ndo ti ala na ndo ti gigi. Azo ni ayeke tene ka lani, a tene: “Zia e te na e nyon ngbanga ti so kekereke e yeke kui kuingo.” Atâa so aRomain ayeke lani na anzapa ti ala dä, ala bi bê ti ala mingi gi na sarango ngia, na ala hinga mbilimbili pëpe ndani so ala yeke na fini. Ni la, Paul agboto lani mê ti amba ti lo aChrétien na ndo ti mara ti azo tongaso, lo tene: “Zia ambeni zo ahanda ala pëpe. Ti sara songo na asioni zo ayeke buba anzoni sarango ye ti zo.”—1 aCorinthien 15:32, 33.

Atâa so azo ti Timgad ayeke lani na fini a sara angu 1500 awe, bango ndo ti azo na ndo ti fini ti ala achangé mingi ape. Azo mingi laso ayeke pensé gi na gigi ti ala ti laso. Ti ala, bango ndo ti aRomain ni so ayeke na lege ni, atâa ye wa la asi na peko ni. Me, Bible atene ti lo na e mbeni tâ tënë, na nduru tënë: “Aye so ayeke si na yâ ti dunia so ayeke changé tere changengo.” Ni la, lo wa e ti sara kusala na aye ti dunia ni so kue ape.—1 aCorinthien 7:31.

Futingo so asi lani na gbata ti Timgad so afa na e so, tënë so a sû ni lani, si a wara ni na gbe ti sese na banga ti Afrika, la alingbi pëpe ti sara si zo aduti na ngia nga si lo hinga ndani so lo yeke na fini. Me, zo alingbi ti duti na ngia gi tongana lo mä tënë ti dango bê ti Bible, so a tene: “Dunia so angbâ ti hon nga na nzara ti lo kue. Me zo so asara ye so bê ti Nzapa aye, lo ngbâ lakue lakue.”—1 Jean 2:17.