Tongana a sara tënë ti ndara ti azo (wala science), a ye ti sara tënë ti akode so awandara asigigi na ni ti manda na ye na ndo ti anyama, akeke nga na ambeni ye ni nde, so ayeke na yâ ti dunia. Ti manda aye ni so, ala yeke mû ngoi mingi ti bâ yâ ti aye ni nzoni, ti tara ambeni ye na ndo ni nga ti mû mesure ti aye ni. Akua ni so ayeke ngangu nga ason li mingi. Ala yeke mû ayenga, anze wala même angu mingi ndali ni. Na ambeni ngoi, ala wara nga ye oko na pekoni ape. Me mingi ni, aye so ala sigigi na ni ayeke ga na aye ti nzoni na azo. Zia e bâ ambeni tapande ni.

Mbeni ndokua na Europe asigigi na mbeni ye so ayeke mû lege ti zi asioni ye so ayeke na yâ ti ngu tongaso si zo so anyon ni lo tï kobela ape. A leke ni na mbeni kpengbango plastique nga na mbeni ye so ayeke filtré ngu pendere mingi. A yeke sara kua na amara ti aye ni so na ngoi ti aye ti ngangu so asi na azo, na tapande na ngoi so sese ayengi lani na Haïti, na ngu 2010.

Awandara azia ambeni machine na nduzu kâ, so a iri ni asatellite, ti sigigi na mbeni gbakuru so a iri ni GPS (Global Positioning System). A leke GPS ni na tongo nda ni ti mû maboko na aturugu ti hinga ndo so ala ye ti gue dä. Me, machine so amû nga maboko na azo ti gingo anyama, atouriste nga na azo so ayeke kpe na oto, na avion nga na abateau. Grâce na awandara so asigigi na machine so, azo alingbi ti si hio na ndo so ala ye ti gue dä.

Mo yeke sara ka kua na téléphone, na ordinateur wala Internet? Seni ti mo ayeke nzoni ahon ti kozo wala mo kiri mo wara nzoni seni ndali ti so kode ti savango azo ague na li ni? Mo yeke voyagé ka na avion? Tongana a yeke tongaso, mo kue mo yeke bâ nzoni na lege ti aye so awandara asigigi na ni. Awandara asigigi na aye mingi so ayeke mû maboko na mo.

Ti kono hingango ye ti ala, awandara ti laso ayeke gi ti hinga ye nzoni na ndo ti aye ti yâ ti dunia. Ambeni agi nda ti aye ngangu mingi na ndo ti lege so atome ayeke sara na kua. Ti ambeni, ala yeke gi ti hinga aye so asi a sara angu mingi awe, ti mû lege na ala ti hinga tongana nyen la dunia abâ gigi. Teti so ambeni wandara ni agi nda ti aye na ando so ayo na e mingi, même ando so zo alingbi ti bâ ni ape nga so azo alingbi ti ndu ni ape, ala bâ so tongana fade Nzapa ayeke dä, ka ala doit ti wara lo.

Ambeni wandara ni ague ayo mingi na yâ ti atënë ti ala. Wandara Amir Aczel atene so awandara “ayeke gi gi ti wara aye so afa atene Nzapa ayeke dä ape.” Na tapande, mbeni wandara so azo ahinga lo mingi atene: “So e wara pëpe aye so afa atene mbeni Nzapa ayeke dä so ayeke sara mbeni kota kua na yâ ti dunia, a fa biani so mbeni nzapa tongaso ayeke ti lo dä ape.” Ambeni zo ni ahaka aye so Nzapa asara na aye ti “magie” nga tongana mbeni ye ti “ndima.” *

 Me, e doit ti hunda tere ti e, e tene: Eskê aye so awandara ahinga alingbi awe ti tene ala tene so aye ayeke biani tongana ti so ala pensé? Kiringo tënë ni ayeke ên-ën. Awandara ahinga aye mingi, me mingi ti ala ahinga so aye mingi angbâ so ade ala hinga ni ape nga so peut-être ala yeke hinga ni lâ oko ape. Ni la, na ndo ti tënë ti gingo nda ti aye so angoro e, mbeni kota wandara, Steven Weinberg, atene: “E lingbi lâ oko pëpe ti hinga nda ti aye kue.” Pakara Martin Rees, so ayeke nga mbeni wandara, atene: “Ambeni ye ayeke dä so peut-être azo ayeke hinga ye lâ oko ape na ndo ni.” Ti tâ tënë ni, na ndo ti aye kue so ayeke na yâ ti dunia, ti londo na akete cellule ti si na aye kue so ayeke na lê ti nduzu, gbâ ti aye angbâ so awandara ti laso ade ti hinga ni ape. Na tapande:

• Awandara so ayeke gi nda ti aye na ndo ti azo, anyama nga na akeke ade ti hinga kue ape lege so aye ayeke tambela na yâ ti acellule. Na tapande lege so acellule ni ayeke wara na ngangu, tongana nyen la ala yeke sara si akobe so e te asara si e kono nzoni nga si e duti na nzoni seni, nga lege so ala yeke kangbi ti ga ambage nde nde ti tere ti zo. Ahundango ndo so ayeke aye so ade awandara agbu ndani nzoni kue ape.

• Ngangu so sese ayeke na ni ti gboto na aye na mbage ti lo ayeke sara ngangu na ndo ti e lakue. A yeke mbeni ye so ahon gbungo li ti awandara. Ade ala hinga kue ape tongana nyen la ngangu ni so ayeke gboto e lakue na sese na peko ti so e huru na lê ti nduzu, nga tongana nyen la ngangu so ayeke sara si nze angbâ lakue ti ngoro na tere ti sese.

• Ambeni wandara so ayeke gi ti hinga aye so ayeke na lê ti nduzu atene so aye mingi ayeke na yâ ti dunia so, so azo alingbi ti bâ ni ape, atâa ala sara kua na angangu machine so ala sigigi na ni. Juska laso, ade azo ahinga aye ni so kue ape.

Ambeni ye angbâ so awandara ade ti hinga ni kue ape. Ngbanga ti nyen a yeke kota ye ti hinga ni tongaso? Mbeni wandara atene: “Aye so e hinga ni pëpe ayeke mingi ahon ati so e hinga ni awe. Ti mbi, mbi bâ so aye so awandara ahinga ayeke pika bê ti zo mingi, ayeke mû na zo nzara ti hinga ye mingi ahon ti kozo nga ti duti nduru ti manda afini ye.”

Ni la, tongana mo pensé so ndara ti azo apeut ti mû place ti Bible nga ti kanga lege na azo ti mä na bê na Nzapa, gbu li na ndo ti tënë so: So awandara awara lege pëpe ti hinga ambeni ye so ayeke na yâ ti dunia, atâa so ala sara kua na angangu machine, a ye ti fa so aye ni so ayeke dä ape? Na ndo ti mbaï nga na guengo na li ni ti gingo nda ti aye so ayeke na lê ti nduzu, mbeni bakari (Encyclopedia Britannica) atene: “Atâa so a ga nduru ti sara ngu 4000 tongaso awe la awandara ayeke gi nda ti aye na ndo ti aye so ayeke na lê ti nduzu, aye mingi angbâ so ade azo ahinga ni ape legeoko tongana ti azo ti kodoro ti Babylone.”

A-Témoin ti Jéhovah abâ so zo oko oko ayeke na droit ti duti na bango ndo ti lo wani na ndo ti tënë so. E yeke sara angangu kue ti sara ye alingbi na afango ye ti Bible so atene: “Zia azo kue ahinga so ala yeke sara ye na lege ni.” (aPhilippien 4:5). Ni la, e tisa mo ti bâ tongana nyen la atënë so awandara atene nga na atënë ti Bible ague oko.