Le ʻAu Ualetenese—Sa Tetee i Aʻoaʻoga a le Lotu Seʻia Oo Ina Liliu i le Faa-Porotesano

O le tausaga e 1545 i le vaipanoa matagofie o Lubéron i Provence, i le itu i saute o Falani. Sa faapotopoto ai se ʻautau e sauniuni mo sa latou osofaʻiga mataʻutia na uunaʻia e faiga sauā a le lotu. Ona amataina loa lea o se vaiaso o le faamaligitoto.

SA MATUĀ faatamaʻia uma nuu, ma o tagata sa nofoia na nuu, sa faafalepuipuiina pe fasiotia. Sa mataʻutia fasiotiga tagata na faatinoina e fitafita lē alolofa, lea na māfua ai ona matuā inosia vaipanoa uma o Europa. E tusa ma le 2,700 tane na fasiotia, ma le toʻa 600 na aauina atu e faigaluega i luga o vaa, ae lē taʻua ai mafatiaga sa oo i nai fafine ma tamaiti. Sa matuā viiviia e le tupu ma le pope o Falani le taʻitaʻiʻau na ia faatinoina lenei gaoioiga faamaligitoto.

Na matuā fevaevaeaʻi Siamani ona o le Toefuataʻiina ina ua faia e le tupu Katoliko o Falanisisi I o Falani, ni saʻiliʻiliga i tagata o lona malo, o ē na taʻua faapea ua tetee i le aʻoaʻoga a le lotu. Na māfua lenā saʻiliʻiliga, ona ua faapopoleina le tupu i le salalau atu o aʻoaʻoga faa-Porotesano. Na i lo le saʻilia na o ni tagata taʻitasitasi mai nuu, na matuā vaʻili e faipule o Provence nuu sa iai tagata na tetee i aʻoaʻoga a le lotu. Na pasia le tulafono e tafiesea uma ai nei tagata ua tetee i aʻoaʻoga a le lotu, ma o le iʻuga na oo atu ai i se fasiotiga tagata tele i le tausaga e 1545.

O ai nei tagata na tetee i aʻoaʻoga a le lotu? Ma aiseā na taulaʻi atu ai faiga sauā faalotu iā i latou?

Mai le Tamaoaiga i le Mativa

O i latou na fasiotia sa aufaatasi ma se vaega faalotu na amata mai i tuā lava i le lona 12 o senituri, ma sa latou nofoia se vaega tele o Europa. O le auala na faatuputupulaʻia ma faatumauina ai la latou vaega mo le tele o senituri, ua matuā mataʻina ai lava i faamaumauga o fevaevaeaʻiga faalotu. E ioe le toʻatele o tusitala o talafaasolopito e faapea, sa amata mai lenei vaega i le tusa o le tausaga e 1170. I le aai o Lyons i Falani, sa matuā naunau ai se faatauʻoa maumea e suafa iā Vaudès, e na te fia iloa le auala e faafiafiaina ai le Atua. I le foliga mai na uunaʻia i le timaʻiga a Iesu Keriso lea na fai atu i se tagata mauʻoa e faatau uma ana mea ae foaʻi atu tupe i ē matitiva, o lea na fai ai e Vaudès se fuafuaga ina ia faamautinoa ua tausia lelei lona aiga i le itu tau seleni, ae foaʻi uma atu loa isi ana ʻoa auā le talaʻia o le Tala Lelei. (Mataio 19:16-22) E leʻi umi  ae iai isi tagata na mulimuli atu iā te ia, lea na taʻua ai loa o le ʻau Ualetenese. *

O mea sa faasilisili i le olaga o Vaudès, o le olaga mativa, le talaʻiga, ma le Tusi Paia. Sa masani ona tetee tagata i le olaga mauoloa sa iai i taʻitaʻi lotu. Na umi se taimi o taʻusalaina e ni tagata o ē sa tetee i tofiga o taʻitaʻi lotu faiga faapiʻopiʻo, ma le faaaogāsesēina o le pule na sa faia e le lotu. Peitaʻi o Vaudès sa na o se tasi o le ʻaulotu, e pei o le toʻatele o ē na mulimuli atu iā te ia. Ua malamalama ai la i le pogai na ia manatu ai, e talafeagai le tusiaina o le Tusi Paia i le gagana a le atunuu lava ia, le gagana sa tautatala ai ona tagata. Talu ai sa na o faifeʻau na faataga ona latou faitauina le Tusi Paia faa-Latina a le lotu, o lea na faatonuina ai e Vaudès se faaliliuga o tusi a le ʻau faievagelia ma isi tusi o le Tusi Paia i le gagana Franco-Provençal, o le gagana sa malamalama ai tagata lautele i sasaʻe tutotonu o Falani. * Talu ai sa utagia e le ʻAu Matitiva o Lyons le poloaʻiga a Iesu e talaʻi atu, o lea na latou savalia ai alatele i le talaʻiina o la latou feʻau. (Mataio 28:19, 20) Ua faamatala mai e le tusitala o talafaasolopito o Gabriel Audisio e faapea, o le maumauaʻi o tagata Ualetenese e talaʻi atu i le lautele, na avea o se mataupu tugā tele i uiga faaalia o le lotu i tagata Ualetenese.

O ni Tagata Katoliko, Ae ua Tetee i Aʻoaʻoga a le Lotu

O aso na, sa faasā ai ona talaʻi atu seʻi vaganā taʻitaʻi lotu, ma sa manatu le lotu ua iā i latou le pule e avatu ai se faatagaga mo le faia o se talaʻiga. Sa manatu taʻitaʻi lotu i le ʻau Ualetenese faapea o ni tagata valea, e lē iloa faitau ma tusitusi, peitaʻi i le 1179, na talosagaina ai e Vaudès le pope o Alesana III mo se faatagaga aloaʻia e talaʻi ai. Na tuuina ane le faatagaga—ae i le tuutuuga e faapea, e tatau ona ioeina e patele o le atunuu. Ua taʻua e le tusitala o talafaasolopito o Malcolm Lambert e faapea, o lenā tali “sa leai lava se eseesega ma le faapea mai e matuā lē mafai.” O le mea moni, i le taimi muamua sa faasāina ai e le akiepikopō o Jean Bellesmains o Lyons le talaʻi atu. Na tali atu i ai Vaudès e ala i lona sii atu o upu a le Galuega 5:29 e faapea: “E tusa ona sili o lo matou anaana i le Atua i lo matou anaana i tagata.” Ona o le lē utagiaina e Vaudès o le vavao, na faateʻaeseina ai o ia mai le lotu i le 1184.

E ui lava ina faasāina le ʻau Ualetenese mai le matagaluega a Lyons ma tutuli ese mai ma le aai, ae foliga mai sa leʻi matuā faamalosia lenā uluaʻi faasāsāga. Sa toʻatele tagata lautele na fiafia i le ʻau Ualetenese ona o o latou uiga faamaoni ma le olaga na ola ai, ma e oo lava i epikopo sa latou auaufaatasi pea ma nei tagata.

Ua taʻua e le tusitala o talafaasolopito o Euan Cameron e faapea, e foliga mai sa ‘leʻi teena e tagata talaʻi o le ʻau Ualetenese le Lotu a Roma ona o so latou fia tetee.’ Sa na ona latou “mananaʻo lava e talaʻi ma aʻoaʻo atu.” Ua taʻua e tusitala o talafaasolopito e faapea, na iʻu ina manatu ai tagata iā i latou o ni ē tetee i aʻoaʻoga a le lotu, e ala i se faasologa o ni poloaʻiga na faasolosolo lava ina faaitiitia ai la latou pule ma a latou taaʻiga. Ma na taualuga faitioga uma na faia e le Lotu, e ala i se sā na avatu e le Komiti Lona Fā a le Lateran, i le vaega o le ʻau Ualetenese i le 1215. Na faapefea ona aafia ai la latou talaʻiga i lenei sā?

 Ua Latou Faia Faalilolilo

Na maliu Vaudès i le tausaga e 1217, ma na avea sauāga ma itu na taape solo ai ona soo ma oo atu i vanu o atumauga o Falani, Siamani, le itu i mātū o Italia, o Europa Tutotonu ma Europa i Sasaʻe. Na avea foʻi sauāga ma itu na iʻu ai ina nofoia e tagata Ualetenese vaipanoa maotua, ma na avea lenā ma māfuaaga na faatapulaa mai ai a latou galuega talaʻi i le tele o nofoaga.

I le 1229, na faamāeʻaina ai e le Lotu Katoliko lana Taua Paia sa faasagatau atu ai i le ʻau Kafari, po o le ʻau Alepese, * i le itu i saute o Falani. Na uma lenā, ona faasagasaga atu lea o na osofaʻiga i le ʻau Ualetenese. E leʻi umi ae matuā tetele sauāga faalotu i tagata uma na tetee i le lotu Katoliko. Na iʻu ina fai faalilolilo e le ʻau Ualetenese la latou galuega ona o le matataʻu. E oo ane i le 1230, ua lē toe faia ni a latou talaʻiga faalauaʻitele. Ua faamatala mai e Audisio e faapea: “Na i lo le ō atu e saʻili mai ni soo fou . . . , sa matuā tuu atu atoa lo latou maelega i le tausiga o ē ua liliu atu, ma faamausalīina lo latou faatuatua a o fesagaʻi ma omiga ma sauāga na faia mai e isi tagata.” Ua ia faapea mai atili, “sa avea pea le talaʻiga ma mea e sili ona tāua, peitaʻi sa suia atoatoa lona faatinoina.”

O Latou Talitonuga ma Gaoioiga Masani

Na i lo o le faaaogāina uma o tane ma fafine i le galuega talaʻi, e oo ane i le lona 14 o senituri, na amata ai e le ʻau Ualetenese se faaeseesega i le va o tagata talaʻi ma tagata talitonu. Sa na o tane na lelei ona toleniina na mafai ona auai i lenā taimi i le galuega faafaifeʻau. Na mulimuli ane taʻua nei faifeʻau sa femalagaaʻi solo o ni faatamā.

O faatamā, o ē na asiasi atu i fale o aiga Ualetenese, sa latou taumafai e faatumauina pea lo latou talitonuga, na i lo le toe faalautele atu. Sa mafai e faatamā uma lava ona faitau ma tusitusi, ma o la latou toleniga lea na faia mo le ono tausaga, sa taulaʻi atoatoa atu lava i le Tusi Paia. O le faaaogāina o le Tusi Paia i la latou lava gagana, sa fesoasoani lea iā i latou e faamatala atu ai i a latou lafumamoe. E oo lava i tagata na tetee, sa latou ioeina e faapea, o tagata Ualetenese, e aofia ai ma a latou fanau, sa iā i latou se aganuu faale-Tusi Paia e malosi, ma sa mafai ona latou siiina mai ni vaega tetele o le Tusi Paia.

O nisi o mea na teena e uluaʻi tagata o Ualetenese, o le pepelo, o pulekatolio, le faia o Misasā mo tagata ua feoti, le faamagaloina o agasala e le pope, mo ē o ola faapea foʻi ma ē ua feoti, ma le tapuaʻi atu iā Maria ma “tagata paia.” Sa latou faia foʻi ni faamanatuga faaletausaga o le Talisuaga Afiafi a le Alii, po o le Tausamiga Mulimuli. E tusa ai o le faamatalaga a Lambert, o le ituaiga o tapuaʻiga na latou faia, “o le lotu a se tagata lautele.”

“Se Olaga Uigalua”

Sa faifaimea faatasi tagata Ualetenese i so o se vaipanoa sa nonofo ai. E toe fefaaipoipoaʻi lava i latou, ma o le faiga lenei na māfua ai ona iai faaiʻu e patino lava i tagata Ualetenese i le gasologa mai o senituri. Peitaʻi ona o le tauivi o tagata Ualetenese e faatumauina la latou tapuaʻiga, sa latou taumafai ai e natia o latou manatu i ni mataupu. Ona o le faaliloliloina o o latou talitonuga ma gaoioiga faalotu, na faigofie ai i tagata tetee ona faia ni tuuaʻiga matuiā iā i latou, i le faapea mai, sa fai e le ʻau Ualetenese se tapuaʻiga i le Tiapolo. *

O se tasi o auala na faafetaiaʻia ai e le ʻau Ualetenese na tuuaʻiga, o le faia lea o ni fetuutuunaʻiga ina ia mafai ona faatinoina le ituaiga tapuaʻiga lea e taʻua e le tusitala o talafaasolopito e faapea, “o sina tau faafetaui atu” i le lotu Katoliko. E toʻatele tagata Ualetenese na ō atu ma fai a latou kofesio i patele Katoliko, sa auai i Misasā, sa faaaogā le vai paia, na oo lava foʻi ina malaga atu i nofoaga paia a le lotu. Ua taʻua e Lambert e faapea: “Sa latou faia le tele o mea e pei foʻi ona sa faia e o latou tuaoi Katoliko.” Ua taʻu saʻo mai lava e Audisio e faapea, na iʻu lava ina ‘ola tagata Ualetenese i se olaga uigalua.’ Ua ia faaopoopo mai: “I le isi itu, sa latou matuā foliga mai lava e pei o ni tagata Katoliko ina ia puipuia ai lo latou tulaga saogalemu; ae o le mea moni, sa latou faamanatuina nisi o sauniga ma gaoioiga masani faalotu, na sa faamautinoa ai le faaauauina pea o lo latou talitonuga.”

Mai le Tetee i Aʻoaʻoga a le Lotu Seʻia Oo Ina Faa-Porotesano

I le senituri lona 16, na suia atoatoa ai e le Toefuataʻiga le tulaga faalelotu i Europa. Sa mafai e i latou na āfaina i faiga faaituʻau ona latou saʻili  atu i o latou lava atunuu mo le taliaina faaletulafono o i latou, po o le faimalaga atu foʻi i isi nofoaga e saʻilia ai ni tulaga e sili atu ona saogalemu. Na oo foʻi ina lē toe matuiā tele le mataupu o le tetee i aʻoaʻoga a le lotu, talu ai sa toʻatele foʻi tagata na amata ona latou lē mautonu i tulaga faalotu o lenā vaitaimi.

I tuā lava pe tusa o le 1523, na taʻua ai le ʻau Ualetenese e le tagata sa lauiloa i le amataina o le Toefuataʻiga, o Matini Luteru. I le 1526, na aumai ai i Alps e se tasi o faatamā a le ʻau Ualetenese ni tala i tulaga faalotu ua iai i Europa. Na sosoo lenā ma se vaitaimi o fetufaaʻiga, lea sa fetufaaʻi ai e tagata Porotesano o latou talitonuga ma tagata Ualetenese. Sa uunaʻia e tagata Porotesano tagata Ualetenese ina ia latou lagolagoina le faaliliuga muamua o le Tusi Paia mai ona uluaʻi gagana, ma faaliliu mai i le gagana Falani. O le 1535 na lomia ai, ma mulimuli ane taʻua o le Tusi Paia Olivétan. Ae o le mea mālie, o le toʻatele o tagata Ualetenese sa lē malamalama i le gagana Falani.

A o faaauau pea sauāga a le Lotu Katoliko, sa faamautū atu le toʻatele o tagata Ualetenese i le vaipanoa e saogalemu ai o Provence, i le itu i saute o Falani, e pei foʻi ona sa faia e tagata Porotesano sa faimalaga atu i ai. E leʻi umi ae iloa e i latou na pulea le atunuu nei faigāmalaga. E ui lava la i le tele o lipoti lelei sa iai e uiga i le lelei o le olaga ma amioga na ola ai le ʻau Ualetenese, ae sa iai pea ni tagata na lē talitonu i lo latou tulaga faamaoni ma tuuaʻia ai i latou faapea, o nisi e ono lamatia ai le sologa lelei o mea. Ona pasia ai lea o se tulafono na teena ai tagata o Mérindol, ma iʻu ai i se gaoioiga sili ona faamasaa toto lea sa taʻua i le amataga o lenei mataupu.

Sa faasolo lava ina matuā leaga le va o tagata Katoliko ma le ʻau Ualetenese. A o faia ane pea osofaʻiga iā i latou, na oo lava ina faaaogā e le ʻau Ualetenese auupega malolosi e puipuia ai i latou. O lenei fetauiga na iʻu ina tuufaatasia ai loa le ʻau Ualetenese ma le lotu Porotesano. O le iʻuga, na auaumea faatasi loa i latou ma le lotu autū o Porotesano.

A o faagasolo senituri, sa faavaeina ai ni lotu a le ʻau Ualetenese i atunuu e matuā mamao ese mai Falani, e pei o Uruguay ma le Iunaite Setete o Amerika. Peitaʻi e ioe le toʻatele o tusitala o talafaasolopito i le manatu o Audisio, o lē ua faapea mai, “na faamutaina le faa-Ualetenese i le taimi o le Toefuataʻiga,” ina ua “apo uma” e le faa-Porotesano. E mautinoa lava, na mou ese atu le tele o le uluaʻi maelega lea sa iai i le ʻau Ualetenese i senituri muamua atu. Na tupu lenā mea ina ua fefefe ona tagata ma latou lafoaʻia ai la latou galuega lea sa faaautū i le Tusi Paia, o le talaʻi ma le aʻoaʻo atu.

[Faamatalaga pito i lalo]

[Faafanua/Ata i le itulau 23]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

Vaipanoa na aafia i taaʻiga a le ʻAu Ualetenese

FALANI

Lyons

PROVENCE

Lubéron

Strasbourg

Milan

Roma

Berlin

Prague

Vienna

[Ata]

Na lagolagoina e le ʻau Ualetenese le faaliliuga o le 1535 Olivétan Bible

[Faamatalaga i Ata]

Tusi Paia: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Ata i le itulau 20, 21]

VAUDÈS

Le susunuina o ni tinā matutua se toʻalua mai le ituaiga o Ualetenese

[Faamatalaga i Ata]

Itulau 20 ma le 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe