Tumau i le Faamaoni e Oo Mai i le Asō

I le itu i saute o Polani e lata i lona tuaoi ma Slovakia ma le Malo o Czech, o loo iai se tamaʻi aai e taʻua o Wisła. E ui atonu e te leʻi faafofoga muamua iā Wisła, ae e lē taumatea e maofa Kerisiano moni i lona talafaasolopito. O se talafaasolopito faamaoni ma le aasa mo le tapuaʻiga a Ieova. I le ā le itu?

O WISŁA e tū i atumauga matagofie e foliga lauusiusi. E iai ālia tatafe ma vaitafe e lua e tau i le vaitafe o Vistula, lea e tafe solo i vaomatua maugā ma vanu. O uiga tauagafau o tagata ma le lelei o le tau, ua ala ai ona avea Wisła o se nofoaga lauiloa e faaleleia ai le soifua mālōlōina, o se nofoaga e tafafao ai i le tau māfanafana ma le mālūlū.

E aliali mai na faavaeina lenei nofoaga i se vaimea o le 1590-1599. Na faatūina se ʻili ma e leʻi umi ae nofoia mauga e le ʻaufailafumanu ma le ʻaufaifaatoʻaga. Ae na aafia nei tagata lē tagolima i suiga faalotu. Na matuā aafia le vaipanoa i gaoioiga o le toefuataʻiina o lotu lea na faapogaia e Matini Luteru, ma e tusa ai ma le tagata suʻesuʻe o Andrzej Otczyk, na avea le lotu Luteru ma “tapuaʻiga a le atunuu i le 1545.” Ae na matuā suia le tulaga o mea i le taua i le va o le lotu Katoliko ma le Porotesano, ma le Toefuataʻiina o le Lotu Katoliko mulimuli ane. Na faapea mai foʻi Otczyk: “Na faoa uma falesā o tagata Porotesano i le 1654, na faasā a latou sauniga ma faoa foʻi a latou Tusi Paia ma isi tusi lotu.” E ui i lea, na faaauau pea ona lolotu le toʻatele o tagata i le lotu Luteru.

Uluaʻi Fatu o Upu Moni o le Tusi Paia

O le mea e fiafia ai, na i faitotoʻa se isi gaoioiga faalotu. Na lūlūina uluaʻi fatu o le upu moni i le 1928 e Tagata Aʻoga o le Tusi Paia e toʻalua, e pei ona taʻua ai Molimau a Ieova i  lenā taimi. O le tausaga na sosoo ai, na taunuu ai Jan Gomola i Wisła ma se laau pese e tā ai lauga faale-Tusi Paia. Ona ia siitia atu lea i se vanu lata ane ma feiloaʻi ai i se tagata fiafia e suafa iā Andrzej Raszka, o se tagata puupuu fuaitino lelei e nofo i le mauga. Na vave lava ona tilofaʻia e Raszka lana Tusi Paia ina ia siaki po o saʻo le lauga o tā mai i le laau pese. Na ia faapea mai: “O lenei ua ou faatoʻā maua le upu moni! Ua leva ona ou fia malamalama a o oʻu auai i le Taua Muamua o le Lalolagi!”

Ona o lona fiafia tele, na ave ai e Raszka Gomola e feiloaʻi i ana uō o Jerzy ma Andrzej Pilch o ē na taliaina le feʻau o le Malo. O Andrzej Tyrna o lē na aʻoaʻoina le upu moni i Falani, na fesoasoani i tane nei ia malamalama atili i le feʻau a le Atua. E leʻi leva ae papatisoina loa i latou. Na asiasi ane uso mai nuu tuaoi i se vaimea o le 1934-1937, e fesoasoani i le vaega toʻalaiti o Tagata Aʻoga o le Tusi Paia i Wisła. E ofoofogia iʻuga na maua mai ai.

Na maua le toʻatele o tagata fou fiafia. O le masani o tagata Luteru, o le faitauina lea o le Tusi Paia. Ina ua latou malamalama i manatu o le Tusi Paia e uiga i aʻoaʻoga o le afi i seoli ma le Tolutasi, na mafai ona iloa e le toʻatele le eseesega o le upu moni ma aʻoaʻoga pepelo. Na lafoaʻia e le toʻatele o aiga aʻoaʻoga sesē faalotu. O lea la, na tuputupu aʻe le faapotopotoga i Wisła ma e oo ane i le 1939, ua au le faitau aofaʻi pe tusa e 140. Ae o le mea e ofo ai, e leʻi papatisoina le toʻatele o tagata matutua i le faapotopotoga. Na fai mai Helena, o se Molimau na iai i tuā i inā: “E lē faapea na lē mafai ona tutumau faamaoni iā Ieova, nei tagata talaʻi e leʻi papatisoina. . . . Na faaauau ona latou faamaoni e ui i tofotofoga o le faatuatua na toeitiiti ona latou fetaiaʻi.”

Ae faapefea tamaiti? Na latou iloa ua maua e o latou mātua le upu moni. Na taʻua e Franciszek Branc: “Ina ua maua e loʻu tamā le upu moni, na amata loa ona ia matuā aʻoaʻoina i maʻua ma loʻu uso. O le taimi lenā e valu oʻu tausaga, ae sefulu tausaga o loʻu uso. Sa fesili mai loʻu tamā i ni fesili faigofie, e pei: ‘O ai le Atua, ma o ai lona suafa? O ā mea ua e iloa e uiga iā Iesu Keriso?’ Na tatau ona tusi i lalo a ma tali ma mau o le Tusi Paia e faamaonia ai.” Na fai mai foʻi se isi Molimau: “Ona na talia e oʻu mātua le feʻau o le Malo ma faamavae mai le Lotu Luteru i le 1940, na oo ai iā te aʻu teteega ma sauāga i le aʻoga. Ou te faafetai i oʻu mātua i le aʻoaʻoina o aʻu i mataupu silisili o le Tusi Paia, lea na matuā fesoasoani iā te aʻu i na aso faigatā.”

 Faaalia o le Faatuatua e Ui i Tofotofoga

Ina ua gāpā le Taua Lona Lua o le Lalolagi ma puleaina e Siamani le vaipanoa, na latou mananaʻo e tafiesea Molimau a Ieova. Muamua lava, na faalaeiau ē matutua aemaise lava tane, ina ia sainia se pepa e faailoa ai o i latou o tagata Siamani ina ia maua ni tulaga faapitoa. Na teena e Molimau le lagolagoina o le ʻau Siamani. O uso ma tagata fiafia o ē ua oo i le matua e auai ai i le ami, na latou fetaiaʻi ma se faafitauli, o le auai lea i le ami po o le solitū ae e matuā faasalaina. Na faapea mai Andrzej Szalbot o lē na puʻe faapagota e leoleo nanā i le 1943: “O ē e lē auai i le ami na ave i nofoaga o faasalaga e pei o Auschwitz. O le taimi lenā ou te leʻi papatiso ai, ae na ou talitonu i fetalaiga a Iesu i le Mataio 10:28, 29. Na ou iloa afai ou te oti ona o loʻu talitonu iā Ieova, e mafai ona ia toe faatūina aʻu.”

Na puʻe faapagota e le ʻau Siamani uso e toʻa 17 i Wisła i le amataga o le 1942. E toʻa 15 uso na maliliu i Auschwitz a o leʻi atoa le tolu masina. O le ā se aafiaga o lenei mea i Molimau na iai pea i Wisła? Na faalaeiauina ai i latou e tutumau pea i le faamaoni iā Ieova, na i lo le faavaivai i le faatuatua! I masina e ono na sosoo ai, na faaluaina le aofaʻi o le ʻautalaʻi i Wisła. E leʻi leva ae puʻeina loa faapagota isi uso. E toʻa 83 uso ma ē fiafia atoa foʻi ma tamaiti na afāina i le pulega sauā a Hitila. E toʻa 53 i latou na auina atu i nofoaga o faasalaga (e masani lava o le nofoaga o Auschwitz) po o faasalaga mamafa i maina i Polani, Siamani ma Bohemia.

Faamaoni ma Tutumau

Na taumafai le ʻau Siamani i Auschwitz, e faaosooso le ʻau Molimau i le mauaina o le saʻolotoga i le taimi lava lenā. Na fai atu se fitafita i se tasi uso: “Pau lava lau mea e fai o le saini o se pepa e lē toe avea ai oe o se Tagata Aʻoga o le Tusi Paia, ona matou tatalaina lea o oe ma e alu i le tou aiga.” Na fai atu faafia i le uso ae e leʻi maluelue ai le faamaoni o le uso iā Ieova. O le iʻuga, na fasia ma tauemua o ia, ma mamafa galuega na ia faia i nofoaga o faasalaga i Auschwitz ma Mittelbau-Dora i Siamani. A o toe o se aga ona tuusaʻoloto lea o i latou, na toetoe lava a oti lenei uso a o osofaʻia le nofoaga na saisaitia ai.

Na fai mai Paweł Szalbot o se Molimau e leʻi leva ona maliu: “A o suʻesuʻeina aʻu, na fesili mai pea leoleo nanā i le māfuaaga ou te lē auai ai i le ami a Siamani ma fāʻalo iā Hitila.” Ina ua faamalamalama i ai māfuaaga faale-Tusi Paia mo lona solitū o se Kerisiano, na aauina o ia e galue i le fale e gaosi ai meatau. “Talu ai e leʻi mafai ona ou taliaina lenei galuega, na latou auina aʻu e galue i se maina.” E ui i lea, na faaauau ona faamaoni o ia.

O ē e leʻi faafalepuipuiina e aofia ai fafine ma tamaiti, na latou auina atu afīfī meaʻai i ē na i Auschwitz. Na taʻua e se uso na iai i tuā i inā a o laʻitiiti: “I le taumāfanafana, na matou aoaoina ai fua o le laau o le cranberry mai le vaomatua ona ave lea e maua mai ai ni saito. Na fai e tuafāfine falaoa ma faasūsū i le gaʻo. Na matou auina lea o falaoa i uso na faafalepuipuiina.”

 E toʻa 53 tagata matutua o Molimau mai Wisła na auina atu i nofoaga o faasalaga ma faia faasalaga mamafa. E toʻa 38 ē na maliliu.

O se Tupulaga Talavou

Na aafia foʻi alo o Molimau a Ieova i le pulega sauā a le ʻau Siamani. Na auina atu nisi o i latou faatasi ma o latou tinā i nofoaga lē tumau i Bohemia. O isi na aveesea mai o latou mātua ma auina atu i le nofoaga mo tamaiti i Lodz.

Na faapea mai le toʻatolu o ē na iai i lenā nofoaga: “I le malaga muamua i Lodz, e toʻasefulu i matou e taʻi lima tausaga e oo i le taʻi iva tausaga, na ave e le ʻau Siamani. Na matou fefaalaeiauaʻi e ala i tatalo ma talanoaga faale-Tusi Paia. E leʻi faigofie.” Na toe foʻi uma tamaiti i o latou aiga i le 1945. Na ola pea i latou, ae na toe o ivi ma aano ma matuā mafatia lava. E ui i lea, e leʻi gausia lo latou faamaoni.

O le ā na Tupu Mulimuli Ane?

A o lata ina uma le Taua Lona Lua o le Lalolagi, na faaauau ona malolosi i le faatuatua Molimau i Wisła, ma sauni e faatino la latou galuega talaʻi i se agaga aasa. Na asia e uso tagata e oo atu i le 25 maila (40 kilomita) le mamao mai Wisła, e talaʻi ma tufatufaina lomiga faale-Tusi Paia. Na fai mai Jan Krzok: “E leʻi leva ae iai faapotopotoga maelega e tolu i lo matou aai.” Ae e leʻi umi lenā saʻolotoga e tapuaʻi ai.

I le 1950, na faasā ai le galuega a Molimau a Ieova i Polani e le malo Komunisi lea na suitulaga i le malo a le ʻau Siamani. Na tatau ona faautauta uso i la latou talaʻiga. I nisi taimi, na latou asiasi atu i fale o tagata e peiseaʻī o loo faatau ni manu po o ni saito. Na masani ona fai sauniga faa-Kerisiano i pō i ni vaega toʻalaiti. E ui i lea, na puʻea faamalosi e leoleo le toʻatele o Molimau a Ieova ma tuuaʻia e faapea o loo galulue mo se isi malo—o se tuuaʻiga pepelo. Na tauemu ma taufaafefe ane isi leoleo iā Paweł Pilch e faapea: “E leʻi mafaia e Hitila outou, ae matou te mafaia outou.” Ae na faaauau ona ia faamaoni iā Ieova e ui ina faafalepuipuiina mo le lima tausaga. Ina ua lē sainia e nisi Molimau talavou se pepa faapolotiki, na tulia i latou mai aʻoga ma galuega.

Na Faatasi Pea Ieova ma i Latou

Na suia tulaga faapolotiki i le 1989, ma amanaʻia ai faaletulafono Molimau a Ieova i Polani. Na faateleina e tagata tapuaʻi faamaoni o Ieova la latou galuega i Wisła, e pei ona atagia mai i le fuainumera o paeonia po o faifeʻau faataimi atoa. Pe tusa e 100 uso ma tuafāfine mai lenei vaipanoa ua auai i le galuega faapaeonia. E lētioa a taʻua lenei aai o le aai e tumu i Paeonia.

Ua faapea mai le Tusi Paia i le lagolagosua a le Atua i ana auauna anamua: “Ana lē se anoa Ieova na iā te i tatou, ina ua laga mai tagata iā te i tatou; po ua latou foloolaina i tatou.” (Salamo 124:2, 3) E ui i le toʻatele o tagata e lē ano mai ma amioga lē mamā o le lalolagi i aso nei, o loo tinoū Molimau a Ieova i Wisła ina ia faaauau ona faamaoni, ma ua faaʻoaina i latou i faamanuiaga. E mafai ona faamaonia e augātupulaga o Molimau a Ieova i Wisła, le moni o upu a Paulo: “Afai ua ʻau ma i tatou le Atua, o ai sē faasaga tau mai iā i tatou?”—Roma 8:31.

[Ata i le itulau 26]

Na aauina atu Emilia Krzok ma lana fanau o Helena, Emilia ma Jan i se nofoaga lē tumau i Bohemia

[Ata i le itulau 26]

Ina ua lē auai i le ami, na auina atu Paweł Szalbot e galue i se maina

[Ata i le itulau 27]

Ina ua auina atu uso ma maliliu ai i Auschwitz, e leʻi taofia ai le faatupulaʻia o le galuega i Wisła

[Ata i le itulau 28]

Na aveina Paweł Pilch ma Jan Polok i se nofoaga mo talavou i Lodz

[Ata i le itulau 25]

O berries ma fugālaau: © R.M. Kosinscy/www.kosinscy.pl