Go na content

Go na table of contents

Sma fu owruten di ben e skrifi Gado Wortu abra

Sma fu owruten di ben e skrifi Gado Wortu abra

Sma fu owruten di ben e skrifi Gado Wortu abra

DEN Hebrew Buku fu Bijbel kaba skrifi na ini a pisi ten bifo 400 b.G.T. Na ini den hondrohondro yari baka dati, den Dyu sabiman, spesrutu den Soferim èn bakaten den Masoreetsma, du furu muiti fu skrifi den Hebrew Buku abra sondro fowtu. Ma den moro owru buku fu Bijbel skrifi na ini a ten fu Moses nanga Yosua, èn dati ben de wán dusun yari bifo a ten fu den Soferim. Fu di den buku disi ben skrifi na tapu wan sortu papira di ben e pori baka wan pisi ten, meki sma ben musu skrifi den abra furu leisi. Fa sma ben e skrifi sani abra na ini a pisi ten dati? Yu ben abi sma na ini Israel fu owruten di ben abi a koni fu du a wroko disi?

Den moro owru kopi fu Bijbel buku di skrifi nanga anu èn di de fu feni na ini a ten disi, na den Dede Se Lolo. Wan tu fu den lolo disi ben skrifi na ini a pisi ten fu 300 b.G.T. te go miti 101 b.G.T. „Bijbel buku di skrifi fosi a pisi ten dati, no de fu feni na ini a ten disi”, na so Professor Alan R. Millard e taki. A man disi e ondrosuku owruten sani fu a kontren na a Mindri-Owstusei. A taki moro fara: „Te wi e ondrosuku sani fu den sma di ben e libi na ini a kontren dati, dan wi kan kon sabi fa sma fu owruten ben e skrifi sani abra. Disi kan yepi wi fu ondrosuku den Bijbel buku di skrifi na ini Hebrewtongo moro bun.”

A fasi fa sma ben e skrifi sani abra na ini owruten

Sowan fo dusun yari pasa, sma na ini Mesopotamia ben e skrifi sani di ben abi fu du nanga historia, anbegi, wet, sabidensi, èn nanga tra sortu tori. Bun furu skoro ben de di ben e leri sma fa fu skrifi sani abra. Wán fu den sani di den ben e leri sma drape, na fa den ben musu skrifi buku abra sondro fu meki fowtu. Sabiman na ini a ten disi kon si taki wan tu kenki nomo de na ini den sani di den Babilonsma skrifi abra someni leisi, na ini wan pisi ten fu wán dusun yari, noso moro langa leki dati.

A no na ini Mesopotamia wawan yu ben abi sma di ben e skrifi sani abra. Wan buku e taki: „Wan Babilonsma di ben e du a wroko disi na ini a pisi ten fu 1500 b.G.T., ben e wroko na a srefi fasi leki den sma di ben e skrifi sani abra na ini Mesopotamia, Siria, Kanan, èn srefi na ini Egepte” (The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East). *

Na ini a ten fu Moses, den sma na ini Egepte di ben e skrifi sani abra, ben e du wan tumusi prenspari wroko. Den sma disi ben e skrifi sani abra doronomo. Den moimoi sani na tapu den grebi fu Egepte e sori dati. Den grebi disi owru moro leki fo dusun yari. A buku di wi ben kari kaba, e taki disi fu den sma di ben e skrifi sani abra na a ten dati: „Na a ten fu 1000 b.G.T., den Egeptesma ben skrifi furu sani di ben e taki fu den prenspari libimakandra na ini Mesopotamia nanga Egepte. Den sani disi sori sma tu fa fu skrifi sani abra sondro fu meki fowtu.”

Soleki fa wán fu den tirilin disi ben sori, dan a sma di ben meki a kopi ben musu skrifi en nen èn a di fu a sma di ben abi a plata ston di meki fu kleidoti. A ben musu skrifi sosrefi fu sortu tra plata ston a ben meki wan kopi, omeni lin a ben skrifi na tapu a plata ston, èn tra sani tu. Nofo tron, a ben e skrifi tu: „A plata ston disi na wan kopi èn fowtu no de na ini den sani di skrifi na en tapu.” Disi e sori taki den sma di ben e skrifi sani abra na ini owruten, ben e luku bun fu no meki fowtu.

Professor Millard, di wi kari na fesi kaba, e taki: „A de krin fu si taki sma fu owruten di ben e skrifi sani abra, ben e wroko na wan spesrutu fasi di ben yepi den fu no meki fowtu. Fu eksempre, den ben e teri den lin, noso den wortu. Den Masoreetsma di ben e libi na ini a pisi ten fu 500 G.T. te go miti 1500 G.T., ben gwenti fu du a sani disi tu.” Dati meki sma fu a ten fu Moses nanga Yosua di ben e libi na ini den kondre fu a Mindri Owstusei, ben abi a gwenti kaba fu luku bun taki den no ben e meki fowtu te den ben e skrifi sani abra.

Yu ben abi Israelsma di ben abi a koni fu skrifi sani abra? San Bijbel e taki fu a tori disi?

Israelsma fu owruten di ben e skrifi sani abra

Moses ben kweki na ini na osofamiri fu Farao (Exodus 2:10; Tori fu den Apostel 7:21, 22). Soleki fa sabiman di e ondrosuku sani fu Egepte e sori, dan Moses ben leri fu leisi èn skrifi a tongo fu den Egeptesma, èn a ben leri tu fa fu skrifi sani abra. Professor James K. Hoffmeier e taki na ini a buku fu en: „Buweisi de di e sori taki Moses ben abi a koni fu skrifi fu sani di pasa, fu a pasi di den Israelsma ben e teki, èn fu tra sani tu” (Israel in Egypt). *

Bijbel e taki tu fu tra Israelsma fu owruten di ben abi a koni fu skrifi sani abra. Wan buku e taki dati Moses „ben poti edeman di ben man leisi èn skrifi. . . . Den edeman disi ben e skrifi sortu bosroiti ben teki èn fa a pipel ben orga” (The Cambridge History of the Bible). Disi e kruderi nanga Deuteronomium 1:15, pe skrifi: „Dan mi [Moses] teki den edeman fu den lo fu unu, . . . èn mi poti sonwan fu den fu tiri unu, iya, edeman fu dusun sma, hondro sma, feifitenti sma, èn tin sma, èn trawan mi poti leki fesiman fu den lo fu unu.” Suma ben de den fesiman disi?

A Hebrew wortu di vertaal leki „fesiman” de fu feni wan tu leisi na ini den Bijbel tori di e taki fu a ten fu Moses nanga Yosua. Difrenti sabiman e sori taki a wortu disi wani taki „wan sekretarsi di e skrifi fa sani waka”, „wan sma di e ’skrifi’”, èn „wan fesiman di ben e wroko leki sekretarsi fu a krutuman”. Te wi e luku omeni leisi a Hebrew wortu disi de fu feni na ini Bijbel, dan dati e sori taki Israel ben abi bun furu fu den sekretarsi disi. A e sori tu taki na ini a bigin, den sekretarsi disi ben abi furu bigi frantwortu na ini Israel fu owruten, fu di den ben e sorgu taki sani ben e waka na wan orga fasi.

Wan tra grupu sma di ben abi a koni fu skrifi sani abra, na den priester fu Israel. Wan buku e taki dati den man disi „ben musu man leisi èn skrifi fu man tyari den frantwortu fu den di ben abi fu du nanga na anbegi èn nanga tra sani” (Encyclopaedia Judaica). Fu eksempre, Moses ben gi den manpikin fu Leifi a komando disi: „Baka ibri seibi yari, . . . yu sa leisi a wet disi gi ala sma fu Israel.” Den priesters ben abi a frantwortu fu sorgu taki a kopi fu a Wet ben e tan bun. Na den ben e gi sma primisi fu skrifi a Wet abra, èn na den ben e sorgu taki sma ben e du dati na a yoisti fasi.—Deuteronomium 17:18, 19; 31:10, 11.

Luku fa a fosi kopi fu a Wet ben meki. Na ini a lasti mun di Moses ben de na libi, a taigi den Israelsma: „Te yu o abra a Yordanliba fu go na ini a kondre di Yehovah yu Gado o gi yu, dan yu musu teki bigi ston, èn yu musu ferfi den weti nanga karki. Èn yu musu skrifi ala den wortu fu a wet disi na den tapu” (Deuteronomium 27:1-4). Baka di Yerikow nanga Ai kisi pori, dan den Israelsma kon makandra na a Ebalbergi, di de na a mindrisei pisi fu a Pramisi Kondre. Drape Yosua ’skrifi a wet di Gado ben gi Moses, abra na tapu den ston’, soleki fa Moses ben taki (Yosua 8:30-32). Wan sma ben musu man leisi èn skrifi fu man du a sani dati. Disi e sori taki den Israelsma ben abi a koni fu skrifi den santa buku fu den abra sondro fu meki fowtu.

Den Buku fu Bijbel de soifri

Baka a ten fu Moses nanga Yosua, moro pisi fu den Hebrew Buku fu Bijbel ben skrifi, èn sma meki kopi fu den buku dati. Fu di den kopi disi ben e pori gowe baka wan pisi ten, meki sma ben musu meki tra kopi. A sani disi pasa hondrohondro yari langa.

Aladi sma ben e du furu muiti fu skrifi Bijbel abra sondro fu meki fowtu, toku den meki wan tu fowtu. Ma den fowtu disi tyari bigi kenki kon na ini Bijbel? Nôno. Fu taki en leti, den pikinpikin fowtu disi no kenki a boskopu fu Bijbel, soleki fa sabiman kon si baka di den ondrosuku owruten kopi fu Bijbel finifini.

Di Yesus ben de na grontapu, dan kopi fu den Hebrew buku fu Bijbel ben de fu feni. A fasi fa Yesus Krestes ben e denki fu den kopi disi, na wan buweisi gi Kresten taki den kan bribi den sani di skrifi na ini den Santa Buku fu Bijbel. Yesus ben poti aksi soleki „Unu no leisi na ini a buku fu Moses?” èn „Moses gi unu a Wet, a no so?” Disi e sori taki Yesus ben abi na overtoigi taki den sani di skrifi na ini den kopi disi, ben de soifri (Markus 12:26; Yohanes 7:19). Boiti dati, Yesus ben sori taki ala den Hebrew Buku fu Bijbel soifri. A ben taki: „Ala san a wet fu Moses, nanga den leri fu den Profeiti, nanga den Psalm skrifi fu mi, musu kon tru.”—Lukas 24:44.

Fu dati ede, wi kan de seiker taki den Santa Buku fu Bijbel skrifi soifri abra fu den owruten kopi fu Bijbel buku. A de soleki fa a profeiti Yesaya ben taki: „A grun grasi kon drei, a bromki kon flaw; ma a wortu fu wi Gado sa tan te ten di no skotu.”—Yesaya 40:8.

[Futuwortu]

^ paragraaf 6 Yosua, di ben e libi na ini a pisi ten fu 1500 b.G.T., ben e taki fu wan Kanan foto di nen Kiryat-Seifer. Disi wani taki „A foto fu a Buku”, noso „A foto fu a Sma di e skrifi sani abra”.—Yosua 15:15, 16.

^ paragraaf 12 Exodus 24:4, 7; 34:27, 28; nanga Deuteronomium 31:24-26 e sori taki Moses skrifi sani di abi fu du nanga den wet fu den Israelsma. Deuteronomium 31:22 e taki dati Moses skrifi wan singi, èn Numeri 33:2 e taki dati a skrifi pe den Israelsma ben e go di den ben e tan na ini a gran sabana.

[Prenki na tapu bladzijde 18]

Wan Egeptesma e skrifi sani abra

[Prenki na tapu bladzijde 19]

Den moro owru buku fu Bijbel skrifi na ini a ten fu Moses