Aver yem sha atineakaa

Aver yem sha mver u atineakaa

I Ya Tsegh Shin Yange I Nger I_ Sha Gbenda U Ia Va Zua Sha Shighe U Ken Hemene?

I Ya Tsegh Shin Yange I Nger I_ Sha Gbenda U Ia Va Zua Sha Shighe U Ken Hemene?

SAINSI

BIBILO KA TAKERADA U SAINSI GA, KPA YANGE I ÔR AKAA A LU U SHIGHE A KAR KPISHI CII VE AA VA KURE SHAMI YÔ. NENGE ASE AKAV KPUAA.

Sha man tar mba se nengen a mi ne mba a mhii?

Shighe ugen la, mba ve lu hemen ken tom u sainsi la nenge ér mlumun u sha mpin ne yô, ka ei. Kpa hegen yô, ior kpishi lumun ér sha man tar cii mba mhii. Kpa cii man shighe ne yô, Bibilo pase kwagh ne nahan wang.—Genese 1:1.

Tar ne ngu nena?

Sha ayange a tsuaa la, ior kpishi hen ér tar ne ngu ipye. Ken derianyom u sha utaan C.S.Y. (cii man shighe u Yesu) la, mbasainsi mba ken tar u Grika due a mhen ér tar ne ngu gbilititi. Kpa cii man shighe ne yô, Bibilo ôr kwagh ne nahan; ken derianyom u sha anigheni C.S.Y. la, sha ikyev i Yesaia u un kpa a lu môm ken mbangeren Bibilo la ér, “A undu kpighikiki u tar shin.” Yesaia er tom a ishember ne hen ivur ne sha u tesen ér tar ne ngu gbilititi.—Yesaia 40:22.

Usha u se nengen a mi ne una fatyô u saan ishee?

Aristotle, orsainsi u ken tar u Grika u lu uma sha derianyom u sha unyiin C. S. Y. la, yange tese ér ka tar ne tseegh ua fatyô u saan ishe ye. Kpa sha yô, una fatyô u saan ishe shin geman hingir kwagh ugen kposo ga. Ior lumun a kwagh u tese ne anyom uderi imôngo. Kpa ken derianyom u sha 19 la, mbasainsi due a mhen nahan ér, sha kpa kwagh una fatyô u nzughul. Kwagh ne tese ér akaa a sha man a shin tar ne cii aa fatyô u saan ishe. Orsainsi u i yer un ér Lord Kelvin, u a lumun a ityesen ne shi a lu wasen u samber a i la, nenge er Bibilo i kaa ér sha man tar “vea bee iyol er riga” nahan yô. (Pasalmi 102:25, 26) Kelvin na jighjigh ér, er Bibilo i tese nahan, Aôndo una fatyô u yangen imbakwagh ne sha er akaa a Na aa a gbe la a de saan ishe ga yô.—Orpasenkwagh 1:4.

Ka nyi i ker ityar, er tar wase ne nahan i til a mini?

Aristotle yange tese ér akaa a sha kwavaôndo yange hule vingir vingir, kor iyol gbang gbang engem doo tsung, nahan tar wase ne gema lu ken atô. Kpa sha derianyom u sha 18 la, mbasainsi lumun a kwagh u i kaa ér asan man ityar cii, alaghga i tile sha tseeneke u i ken iamegh la. Kpa cii man shighe ne yô, takerada u Bibilo u Yobu, u lu uma sha derianyom u sha 15 C.S.Y. la nger la, ôr a vese ér, Un u a gbe a kaa la, “A har tar sha ma kwagh ga.”—Yobu 26:7.

TWER

ER BIBILO I LU TAKERADA U TWEREGH GA NAHAN KPA, NGI A AKAAWAN AGEN SHA KWAGH U TWER SÔRON ICA I GBA CII VE MBATWEREV MASE VA FAN A YE.

Pav mbauangev ver kposo.

Tindi u Mose la yange kaa ér i pav mba ve lu a imande la, i ver kposo a ior mbagenev. Kpa mbatwerev fa kwagh ne ga zan zan lu ken atô u iaven i inyom i 401 zan zan inyom i 1500, u ior kpishi gba angev la, ve mase kaven ér u dondon kwaghwan ne ka kwagh u injaa, zan zan nyian ye.—Levitiku ityough 13 man 14.

Wea bende orkpen ave yô, ôô ave.

Mbatwerev yange vea bende orkpen ave kpa ve ôô ave ga, maa ve yem ve gba za sôron oruange. Yange ve fa mluainja u kwagh u ôôn ave la ga zan zan lu shighe u derianyom u sha 19 lu zan u za been la, ve kav mluainja u kwagh ne ye. Cii man shighe ne yô, ieren ve la na ior kpishi kpe. Kpa Tindi u Mose la, yange kaa ér antior u nan bende orkpen ave yô, nan kera ngu wang ga. Tindi ne kaa ér, aluer kwagh ngu nahan yô, i wanger nan sha mnger. Kwagh u kwaghaôndo ve yange tese ve ér ve eren ne, wase ve sha gbar u tweregh la kpaa.—Numeri 19:11, 19.

Cir akôngo.

Hanma inyom yô, angev mbu haan akôngo ka mbu wua mbayev umiliôn imôngo, sha ci u ka ve lu hen ijiir i i cirin akôngo tsembelee ga yô. Kpa Tindi u Mose la, kaa ér i cirin akôngo, i de deen ér akôngo a lu ape ior ve lu ga.—Duteronomi 23:13.

Shighe u tsôngon wanye.

Tindi u Aôndo yange kaa ér wannomso nana nyôron ayange anigheni yô, i tsôngo nan. (Levitiku 12:3) Mbatwerev kav ér kasua môm ka a kar cii ve awambe a kôrough, a ivav ka ia tôndo or kpa a na awambe a due kpishi ga la, nga a lu ken iyol i anikundanev ye. Sha ayange a i ngeren Bibilo, aa i lu a fa kwagh u tweregh kpishi ga la, i kegh kasua môm a kar cii ve i mase tsôngon anikundan ye, nahan kwagh ne a kura ve.

Mkpeyol u ken ishima, gba zua a mkpeyol u iyol jimin cii.

Mbatwerev man mbasainsi kaa ér, aluer or ngu saan saan shi nan ngu a ishimaverenkeghen shi nan ngu a iwuese shi nan keghen iyol u den or a kwaghbo yô, kwagh ne ka a wase iyol sha igbenda igen. Bibilo kaa ér: “Ishima i saan saan ka icigh ki dedoo, kpa ishima i yinan yô, i om akuhe.”—Anzaakaa 17:22.