Ka Ana Nan Kom u Hemen Nyiana?

Ken inyom i 1940 la, ayôôso gba shin Iyouidyu i tar u Britain sha kwagh u hemen u tar la. Orvesen David Lloyd George u lu anyom akunduatargber kar utaankaruhar hen shighe la la, ungwa anyiman a í er shin Iyouidyu ne, man er un ngise hemen akumautya a tar u Britain hemba Ityav mbi Tar cii Mbi sha Môm la, shi pati kpa er anyom imôngo yô, kwagh ne wase un u tôvon sha kwagh u tom u mbavesen mba ken gomoti vighe vighe. Nahan á kaa ken kwaghôron na a Iyouidyu i Kiriki i tar u Britain ken uwer u Mei ayange 8, inyom i 1940 la, wener: “Aluer se mba a orhemen, shi Gomoti wase tese ior kwagh u á we ishima u eren wang, shi tar wase cii ngu a vangertiôr ér mbahemenev mba nôngon kwagh sha afatyô ve cii yô, ior vea tange iyol u eren ma kwagh môm môm sha ci u tar ve ga.”

MKAANEM ma Lloyd George ôr ne ma tese wang ér, ior ver ishima ér mbahemenev vev ve fa tom, shi ve nôngo kwagh sha mimi, ve sôr tar u doo. Kwase ugen u eren tom ishangenegh kpa ôr kwagh za nahan, wener: “Shighe u ior ka vea haa ishangen vea sange Pesiden yô, kwagh ne ka a tese ér mba geman uuma vev man mlu ve u ken hemen kua ônov vev kpaa wan sha ikyev i or u ve sange nan la.” Ka kwagh u kiriki u nengen sha ior sha imba gbenda ne ga cii. Sha ci u nyi?

Tar wase ngee a mbamzeyol mba ve taver u sôron kpen kpen yô. U tesen ikyav yô, ka hanma orhemen nan lu a kwaghfan man tahav kpishi je i kom u nana bee a ifer man ityav mbi nôngon sha wono? Ka an ken mbahemen tar nyian nan lu a inyaregh ki nana na hanma orumace kwaghyan man mngerem ma dedoo kua mkpeyol, shi nan lu a mhôônom ma nana er kwagh nahana? Ka an nan lu a mfe shi nan lu a ishima i kuran uikyasen asev shi sôron ve? Ka an nan lu a tahav mbu nana wase uumace vea tsa gbem shi vea lu saan saana?

Uumace Vea Fatyô u Hemen sha Inja Ga

Sha mimi yô, mbahemenev mbagenev nôngo kwagh kpishi. Nahan kpa, ka vea tsa sha ikyôn yum yô, í lu di upuembaanyomov kpeghee tseegh—nahan ka vea hungwan yô, í lu an nan kar nan tema sha ian ve laa? Tor Solomon u tar u Iserael u ngise la, u ka a ôron kwagh u mbahemenev mba i gbe tar je ve hembe fan hemen yô, un kpa i tér kwagh na la yange hen sha mpin ne. Tsô á kure ikyaa wener: “Tom u m ye ican a mi shin tar cii u duem ishima, sha er m lu  undun u sha ci u or u nana va ken ijime yam la yô. Man ka an nan fe shin nana lu orfankwagh shin nana lu ibumeoro? Nahan kpaa tom wam cii u lu m ya ican shami la, u m nôngo sha mi sha kwaghfan wam shin tar la, ua hingir sha ikyev i nan. Kwagh ne kpaa ka gbilinkwagh.”—Orpasenkwagh 2:18, 19.

Solomon fatyô u fan kwagh u or u nana va ken ijime na la nana er ga, shin nana za hemen a tom na u dedoo la-o, shin nana vihi a vihi ú-o? Nahan Solomon nenge wener, mkar u ator a tse karen kera á he karen teman sha ityough vev la ka di “gbilinkwagh” tsô.

Ashighe agen yô, ka i hungwa mbahemenev ikyônough sha apera. Í wua ve er ve lu sha ikyôn her la je. Ngise Abraham Lincoln, pesiden u tar u Amerika u lu a icivir kpishi yô, kaa a ikpelaior wener: “Í tsuam ér m tema ken afishi a injaa ne sha anshighe kpuaa, nahan hegen m tile sha ishigh yenegh aa tahav mbu í nem, mbu ica a gba ga tsô a ngohol mbu hen a mo kera ne.” Man sha mimi yô, yange tsa sha ikyôn ga cii. Shin er Pesiden Lincoln er akaa kpishi sha ci u ior nav, shi lu a isharen i seer eren akaa agen nahan kpa, á tema pesiden u tar na anyom anyiin tseegh. Yange mba hee un ishangen sha kwa u sha uhar, hiin a hii tom nahan maa nomsoor ugen u soo wener i̱ lu orgen kposo nana hemen yô, wua un.

Mbahemenev mba ve fe tar sôron je kpa, ve fatyô u fan kwagh u kper sev a av ve una er ve ga. Nahan yô, doo u we ú gema ú suur sha ve sha kwagh u mlu wou u ken hemen shinii? Bibilo kaa ér: “De suur nen sha mbatarev, sha wan u or u iwasen i lu her a na ga la ze; zum u iôôn i nan ka ia due yô, nan shi nan hide hen inya i nan, sha iyange la je mbamhen mba nan saa ishe.” Mgem u Bibilo i Byington la gema vegher u masetyô u ivur i sha 4 ne, ér: “Sha iyange la je ityom i nan i dedoo saa ishe vindi vindi.”—Pasalmi. 146:3, 4.

Alaghga a taver se kpishi u ngohol kwaghwan u í we se ér se de suur sha mbahemenev ga la. Nahan kpa, ú ngu wer Bibilo ngi kaan ér mayange je orumace nana tsa a lu a hemen u dedoo, u ua lu gbem ga ze. Yesaia 32:1 kaa ér: “Nenge, tor ugen una tema tor sha perapera.” Yehova Aôndo, Un u a gbe orumace la, ver “tor” shin  Orhemen, u ica a gba ga tsô tar jimin cii ua lu sha ikyev na yô. Ka an or laa? Kwaghôron u profeti u ken Bibilo pase se or shon.

Un u a Kom u Hemen Jim Jim La

Ortyom ugen yange ôr kwagh a iniunkwase igen i ken Yuda anyom kar hegen dubu uhar, í yilan iniunkwase ne ér Maria; á kaa a na ér: “Ú va wa iyav, ú mar wan u nomso, ú ii Un iti wer Yesu. Un, Una lu Zegeor, á yilan Un er Wan u Uhembansha; Ter Aôndo kpaa Una na Un ikônough ki torough ki Ter Na Davidi. Una lu tor ken ya u Yakob gbem sha won; tartor Na kpaa ua bee mayange ga.” (Luka 1:31–33) Een, ka Yesu u Nasareti la á lu Tor shon u kwaghôron u profeti u ken Bibilo a er se kwagh na la ye.

Ashighe kpishi mbakwaghaôndo ka ve kpela Yesu a lu anikyundan, gayô á lu er ka or u nan ye kwagh ga, shin er or u kwagh a gbe nan sha ma kwagh môm ga, ú nan héé iyol inya ér alu nyi je kpa i̱ er nan yô. Ufoto mban nahan, mayange je vea na or á lu a vangertiôr ken a na ér ngu Tor ga. Kpa Yesu Kristu u Bibilo i̱ pase se kwagh na la yô, yange vese hingir nomsoor u ageegh, u lun a ishimatseen shi eren kwagh sha ishima na. Shi lu a aeren agen kpaa a a kom u una lu orhemen yô. (Luka 2:52) Ka aeren na agen kpuaa a yange i̱ fa un a mi tseer tseer je í tér shin heen ne.

Yesu tese jighjigh u nan vough. Er lu a inja i mimi shi lu orperapera kpaa yô, á kaa a mbaihyomov nav ken igbar a mciem shio wener, aluer ve nenge ér un er isholibo yô, ve pase i̱. Kpa ve fatyô ga. (Yohane 8:46) Er un tesen kwagh sha atseregh ga yô, ityesen na wase mbaasemaamimi kpishi ve hingir mbadondon nav.—Yohane 7:46; 8:28–30; 12:19.

Yesu tsegha iyol na jimin cii sha ci u Aôndo. Á kange ishima tsung ér una er tom u Aôndo na un la una kure, nahan lu kwagh u orihyom na môm—oruma shin ijôv—je kpaa, nana yange un ga. Á cia ahendan a i hendan a na kpoghuloo sha ipila la kpaa ga. (Luka 4:28–30) Ivôron man ijen je kpa, na un iyolkpen ga. (Yohane 4:5–16, 31–34) Shin er ahuraior na undu un nahan kpa, á tenger mayange ga.—Mateu 26:55, 56; Yohane 18:3–9.

Yesu waan ior ikyo tsung. Á na mba ijen kôr ve la kwaghyan. (Yohane 6:10, 11) Mba ve ure la kpa á sur ve asema. (Luka 7:11–15) Á bugh mbaapirashe ashe, mbakondonato man mbauangev mbagenev kpaa, á bee ve angev. (Mateu 12:22; Luka 8:43–48; Yohane 9:1–6) Á taver mbaapostoli nav mba ve eren tom kpoghuloo a na la asema. (Yohane ityough 13–17) Shi lu “Orkuranilev u dedoo,” nengen sha iyôngo na doo doo.—Yohane 10:11–14.

Tom u eren doo Yesu. Yange ôô mbaapostoli nav angahar, nahan á tese ve ityesen igen injaa. (Yohane 13:4–15) Shi lu pasen loho u dedoo, zenden sha akômaigbenda a ken Iserael a ngeen a ihundu la. (Luka 8:1) Sha shighe ugen la, á vôr je á soo u za memen hen “ijiir i or lu ga yô,” kpa er ikpelaior va kohol un ér a tese ve yô, á gba mi tesen ve je. (Marku 6:30–34) Nahan yô, á ver Mbakristu jimin cii ikyav sha kwagh u tom u eren sha gbashima.—1 Yohane 2:6.

Yesu kur tom u yange i tindi un ér á va er la yô, maa á undu tar ne á yem sha. Nahan Yehova Aôndo ver un tor shi na un uma u tsôron sha, sha ci u jighjigh na la. Bibilo ôr se kwagh u Yesu u í nder un shin ku la, ér: “Er Kristu A nder shin mbakpenev yô, mayange Una kera kpe ku ga, ku kera ya tor sha a Na kpaa ga.” (Mbaromanu 6:9) Nahan lu a vangertiôr wer ka un a lu Orhemen u orumace u hemban doon cii ye. Kristu Yesu una teman tor u tar ne, ua luun sha ikyev na yô, ma ityôkyaa ia kera lu i veren orgen tor shin veren hemen ugen ga. Mayange je á fatyô u wuan un sha ikyôn ga, shi una kpe a undu tom na, orgen nana kar á tema á vihi ú ga. Kpa kanyi i vesen nahan jighilii una er sha ci u mtsera u orumacee?

Kwagh u Orhemen u He Ne Una Er Yô

Pasalmi u sha 72 ôr se akaaôron a profeti a a pase se vighe vighe er Tor u tsôron, u vough ne una hemen yô. Ivur i sha 7 man i sha 8 la, kaa ér: “Sha ayange na yô, i̱ kpe orperapera iyol, man bem a̱ ngee zan zan uwer ua kera lu ga. A̱ tema tor, hii hen zegemnger zan zan za ar hen zegemnger, man shi hii hen Ifi zan zan ar sha akighir a tar.” Zum u una hemen tar sha ci u mtsera u ior la, ior mba shin tar cii vea zua a  mkpeyol u una lu gbem sha won yô. Una tim ikyáv mbi utyaav cica cii kera, shi una dugh isharen i nôngon ityav ken asema a ior kpa kera. Hen shighe la, nomsombaiorov mba ve te num sha mbagenev nyian er ubegha mba tan kume, shin ve eren kwagh a mbawanndor a ve er udwem mba vihin kwagh la vea gema inja vindi vindi. (Yesaia 11:1–9) Bem una dumbur.

Pasalmi 72 shi kaa a vese ken ivur i sha 12 zan zan 14 la ér: “Una yima oribanave zum u nana vaa yô, man icanor kua or u nan lu a orwasen ga kpaa. Mhôônom maa kôr un a mbaatsanev man mbaibanave, una yima uuma mba mbaibanave kpaa. Una paa uma ve sha mkighir man ipira; awambe a ve aa lu kwagh u injaa sha ishigh nagh.” Mbaatsanev man mbaibanave cii vea lu ken tsombor u uumace u lun saan saan, u ua lu gungur môm sha ikyev i hemen u Tor Yesu Kristu la. Uma ve una iv a iember, a lu mnyoon man ishimayinan ga.—Yesaia 35:10.

Ivur i sha 16 la kaa ér: “Iyiav mbi̱ ngee shin tar sha ityouv mbi iwoov je kpaa, asagher a mbi a̱ hingir war war er Lebanon yô, ior ve̱ hôm ken agar er toho u menden hen inya yô.” Ijen kar kwagh a ior umiliôn imôngo sha tar nyian je kera doo ga. Ashighe kpishi pati man hua ngu a yange ior mbagenev u zuan a kwaghyan, sha nahan yô, ior kpishi mba kpen ijen, hemban je yô mbayev. Kpa mzeyol ne una bee shighe u Yesu Kristu una hemen la. Iyiav mbi dedoo mbia ngee shin tar. Uumace cii vea ya kwagh a ide.

Ú soo wer ú zua a averen a hemen u dedoo ne ua va a mi la kpa? Aluer ú soo yô, se mba taver we ishima ser, fa kwagh u Orhemen u ica a gba ga tsô una hemen tar cii ne. A saan Mbashiada mba Yehova iyol kpishi u wasen we sha er ú zua a mfe ne yô. Mayange je ú va ahenge ga, gadia Yehova Aôndo iyol na ôr kwagh u Wan na, wener: “Mo M ver Tor Wam sha icighanwo Wam, Shion.”—Pasalmi 2:6.

[Box on page 5]

AKAA A NGA A NA VE OR HUNGWA SHA IKYÔN KERA KPOO LA

Ashighe kpishi orhemen ka nana war van ityô i nan a bem, ior a tema a kpe ve iyol yô, ityô la cii i̱ na nan icivir shi i̱ sue nan kpaa. Nahan kpa, aluer nan er kwagh u ior a kera na nan jighjigh ga yô, alaghga ica ia kera gba ga je tsô orgen nana kar a tema sha ian i nan la. Í tér akaa agen shin heen a nga a na mbahemenev mba lun a tahav kpishi je kpa ve hungwa sha ikyôn kera kpoo yô.

Ican. Ken mbee u derianyom u sha 18 la, ior mba ken tar u France kpishi lu tan kpandegh kehelee, kpa ve gema ve lu zuan a kwaghyan kpuaa tsô. Kwagh ne va a Atemtyo ken tar u France, nahan ken inyom i 1793 la í sende Tor Louis u sha 16 la.

Ityav. Ityav mbi Tar cii Mbi sha Môm la yange mbi hungwa a ator agen, aa aluer mba ôron kwagh u ator a hemban lun a tahav er i gba tar je, yô, á kpa a tér á yô. U tesen ikyav yô, ken inyom i 1917 la, ijen gba ken gar u St. Petersburg ken tar u Russia sha ci u ityav mbi i lu nôngon la, nahan ior er Atemtyo u ken uwer u Febewari la. Ayôôso ne hungwa a tor Czar Nicholas u sha Uhar la, shi gema va a hemen u Gomoti u Tyemimôngo ken tar la. Ken uwer u Novemba ken inyom i 1918 la, tar u Jamani soo ér ityav mbi ú lu nôngon a tar u France man tar u Britain kua tar u Russia man Amerika la mbi bee, bem a lu, kpa ityar ne venda ér ia de ityav mbira ga, saa orhemen u tar u Jamani una hungwa sha ikyôn kera. Nahan, I kighir, Tor Wilhelm u sha Uhar u tar u Jamani la, yem shir ken tar u Netherlands.

Isharen i lun a gomoti ugen kposo. Ken inyom i 1989 la, mkighir u ugomoti mbagenev kighir a kighir ior la kure. Tsô ior mba ve lu sha ikyev i ugomoti mba Tyemimôngo la gba vendan hemen ne geman veren ugomoti mba hemen sha gbenda ugen kposo, nahan ugomoti mba ve taver dông er avande nahan la je kpa yôhôr.

[Pictures on page 7]

Yesu koso mba ijen kôr ve la, bee ior angev, shi ver Mbakristu jimin cii ikyav i dedoo

[Picture Credit Line on page 4]

Lloyd George: I zua a foto ne sha ikyev i Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images