Skip to content

Skip to table of contents

Ko e Meʻa ʻOku Totonu Ke Ke ʻIlo ʻo Fekauʻaki mo e Tōʻonga Fakafaimaná

Ko e Meʻa ʻOku Totonu Ke Ke ʻIlo ʻo Fekauʻaki mo e Tōʻonga Fakafaimaná

Ko e Meʻa ʻOku Totonu Ke Ke ʻIlo ʻo Fekauʻaki mo e Tōʻonga Fakafaimaná

KO E tōʻonga fakafaimana ʻi onopōní ʻoku faingataʻa ke fakaʻuhingaʻi. ʻOku ʻuhinga ení he ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau fai iá ʻoku nau mātuʻaki kehekehe lahi. ʻOku ʻikai te nau ʻiloʻi ha tuʻunga mafai tefito pe tokāteline pe tohi māʻoniʻoni ke fakafāʻūtahaʻi ai ʻa e tuí. ʻOku nau toe kehekehe ʻi he talatukufakaholó, kautahá, ouaú, mo e fakakaukau ʻo kau ki he meʻa ke fakalāngilangiʻiʻaki ʻa e ngaahi ʻotuá. ʻOku pehē ʻe ha tokotaha-tohi ʻe taha: “ʻOku tuʻuaki mai ʻe he māmani fakamisitelí ki he tokotaha tāutaha ha ‘māketi tauʻatāina’ ʻo e ngaahi fakakaukaú.” ʻOku pehē ʻe ha tokotaha ʻe taha: “Ko e tokolahi taha ʻo e kau Neo-Panganí ʻoku ʻikai te nau loto-tatau ʻi he meimei meʻa kotoa pē.”

Ki he tokolahi, ʻoku ʻikai ko ha palopalema ʻa e ngaahi fepakipakí ia. ʻI ha tohi fakamatala ʻe taha ki he mahiki hake ʻa e kau fefine taula-faʻahikehé ʻoku pehē ai: “ʻI he taimi ʻoku poleʻi ai koe ʻaki ha fakamatala ʻoku hā ngali fepakipakí, sivisiviʻi ʻa e fakamatala ko ení pea fai ha fili ki he meʻa ke muimui ki aí. Fanongo ki hoʻo mafai ke ʻiló. ʻI ha toe ngaahi fakalea kehe, ongoʻi tauʻatāina ke toʻo pea fili ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi ouau mo e ngaahi tohi ako fakaeouau kuo pulusí, ke fakapapauʻi ai ʻa e ngaahi ongoʻi totonú.”

Ki he faʻahinga ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e natula ʻo e moʻoní, ko e ngaahi fepakipaki peheé ko ha palopalema ia. Ko e moʻoní ko ha moʻoniʻi meʻa ia, ʻa ia ʻoku moʻoni. ʻOku ʻikai ke moʻoni ʻa e ngaahi meʻá koeʻuhi pē ʻoku ongoʻi pe ʻamanaki pe tui ha tokotaha ia ʻoku nau moʻoni. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi ʻe taha naʻe tui ai ʻa e kau toketaá ʻe lava ke nau faitoʻo ʻa e niumōniá ʻaki hono tuʻusi ua ha moa moʻui pea hili ʻa e ongo kongá ʻi he fatafata ʻo e tokotaha mahakí. ʻOku ʻikai ha veiveiua, naʻe tui loto-moʻoni ʻa e kau mahaki tokolahi ʻe fakamoʻui kinautolu ʻe he faitoʻo ko ení. Kae kehe, ko ʻenau ngaahi tuí mo e ʻamanakí, naʻe ʻikai ke fehoanaki ia mo e moʻoní—ko ha founga pehē ʻoku ʻikai ke fakamoʻui ai ʻa e niumōniá. ʻOku ʻikai ke fakatupu ʻe he kakaí ʻa e moʻoní; ʻoku nau feinga ke mahinoʻi ia.

ʻOku taukaveʻi ʻe he Tohitapú ʻokú ne maʻu ʻa e moʻoni ʻo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakalaumālié. Ko Sīsū Kalaisi, ʻi he taimi naʻá ne ʻi māmani aí, naʻá ne pehē ki heʻene Tamaí ʻi he lotu: “Ko e folofola aʻau ko e moʻoni ia.” (Sione 17:17) Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Ko e potu Folofola kotoa pe ne fakamanava mei he ʻOtua.” (2 Timote 3:16) ʻOku ʻikai ke loto-tatau mo ia ʻa e tokolahi ʻoku nau fai ʻa e tōʻonga fakafaimaná. ʻI hono kehé, ʻoku nau hanga ki ha fakamānavaʻi mo e tataki ʻi he talatupuʻá, ngaahi lotu motuʻá, pea naʻa mo e saienisi faʻú. Ko ia ai, ʻikai ʻoku ʻuhinga lelei, ʻi ha tuʻunga ke fakakaukau ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohitapú? Hili iá, ʻoku meimei ʻiloʻi fakalūkufua ia ko ha tohi māʻoniʻoni. Ko e toe taha ia ʻo e ngaahi konga tohi fakalotu motuʻa taha kuo hao maí. Naʻe tohi ʻa e Tohitapú ʻo laka hake ʻi he ngaahi taʻu ʻe 1,600, neongo ia ʻoku huʻufataha ia ʻi he kotoa ʻo ʻene ngaahi akonakí. Tau fakahoa angé ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Tohitapú mo e ngaahi tui anga-maheni ʻe niʻihi naʻe fakahaaʻi ki muí ni ʻe he faʻahinga ko ia ʻoku nau pouaki ʻa e tōʻonga fakafaimaná.

Ko Hai ʻOku Nofo ʻi he Nofoʻanga Laumālié?

Ko ha fehuʻi tefito ʻi he kumi ki he mahino fakalaumālié ko e meʻá ni, Ko hai ʻokú ne nofoʻi ʻa e nofoʻanga fakalaumālié? Lolotonga ko e tokolahi taha ʻo e kau fefine taula-faʻahikehé ko ha kau muimui kinautolu ʻo ha tui natula-fakahahake, mo tui ki he ʻotua tokolahí, ʻoku lotu ʻa e niʻihi ki ha fuʻu ʻotua-fefine, ʻoku vakai ki ai ʻi he ngafa ʻe tolu ʻo e finemui, faʻē, mo e fineʻeiki vaivai, ʻo fakatātaaʻi ʻa e ngaahi sitepu tefito ʻo e moʻuí. Ko hono ʻofaʻangá ko ha ʻotua ʻoku ʻi ai hono ongo meʻatui. ʻOku lotu ʻa e kau fefine taula-faʻahikehe ʻe niʻihi ki ha ʻotua fakataha mo e ʻotua-fefine. ʻOku pehē ʻe ha tokotaha-tohi ʻe taha: “Ko e ʻOtua-Fefiné pea mo e ʻOtuá ʻoku vakai ki ai ko ha fakahāhā ia ʻo e ngaahi mālohi fakaenatula ʻo e fefiné mo e tangatá. ʻOku [maʻu] taki taha ai ʻa e ngaahi anga makehe, ʻa ia ʻi hono fakatahaʻí ʻoku iku ia ki he fakatupu fehoanakimālie ʻo e moʻuí.” ʻOku tohi ʻe ha maʻu mafai ʻe taha: “Ko e taha ʻi he ngaahi fili mahuʻinga taha ʻi he Tōʻonga Fakafaimaná ko hoʻo fili ʻo e ngaahi tuʻunga ʻotua (Ngaahi ʻOtua/Ngaahi ʻOtua-Fefine) ko ia te ke fengāueʻaki mo iá. . . . ʻOku ʻoatu kiate koe ʻe he Tōʻongá ʻa e tauʻatāina ke fili mo hoko atu ʻo fakalāngilangiʻi ʻa hoʻo ngaahi founga Fakaʻotuá tonu.”

ʻOku ʻikai ke poupouʻi ʻe he Tohitapú ha taha ʻo e ngaahi fakakaukau ko ení. Naʻe līʻoa ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kotoa ʻo ʻene ngāue fakafaifekaú ki hono akoʻi ʻa e niʻihi kehé ʻo fekauʻaki mo Sihova, “ko e Otua moʻonia pe taha.” (Sione 17:3) ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “ʻOku lahi ʻa Sihova, pea ʻoku totonu ke lahi hono fakamaloʻia: ʻoku hulu hono ngeia ʻi he ngaahi ʻotua kotoa. He ko e aitoli pe ʻa e ngaahi ʻotua ʻo e ngaahi faʻahinga.”—1 Kalonikali 16:​25, 26.

Fēfē ʻa e Tēvoló? ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary ʻa e tōʻonga fakafaimaná ko e “fetuʻutaki mo e tēvoló.” ʻE faingataʻa he ʻahó ni ke maʻu ha fefine taula-faʻahikehe ʻa ia ʻe loto-tatau mo e fakamatala ko ení, he ʻoku ʻikai ke tali ʻe he tokolahi naʻa mo e ʻi ai ʻa Sētane ko e Tēvoló. Ko ha finemui ʻe taha, ʻa ia naʻe fakamatalaʻi ʻi he The Irish Times ko ha “fefine taula-faʻahikehe tuʻunga māʻolunga pea ko e taki ia ʻi he taha ʻo e ngaahi kulupu taula-faʻahikehe ʻiloa taha ʻi ʻAilaní,” ʻokú ne fakaʻuhinga peheni: “Ko e tui ki he Tēvoló ʻoku fakahuʻunga ai ʻa hono tali ʻo e lotu faka-Kalisitiané . . . [Ko e Tēvoló] heʻikai lava ke nofo ia ʻi ha ʻuniveesi ʻa ia ʻoku ʻikai ha ʻOtua ai.”

ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Tohitapú ʻa e ʻi ai ʻa e Tēvoló pea tukuakiʻi ia ki he faingataʻa mo e moveuveu lahi ʻi he māmaní. (Fakahā 12:12) Naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono akoʻi ʻe Sīsū ʻoku ʻi ai ʻa e Tēvoló ka naʻá ne toe fakahā ʻoku malava ʻi he taʻeʻilo ke fai ʻa e loto ʻo e Tēvoló. Ko e fakatātaá, ko e kau taki lotu māʻoniʻoni fakaekinautolu ʻo e ʻuluaki senitulí naʻa nau talaki ko kinautolú, ʻi ha tuʻunga, ko e ngaahi foha ʻo e ʻOtuá pea nau tui naʻa nau fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá. Ko Sīsū, ʻa ia naʻe lava ke ne ʻilo ʻa e meʻa naʻe ʻi honau lotó, naʻá ne ʻilo ai ʻa e meʻa kehe. Naʻá ne tala hangatonu kiate kinautolu: “Ko e tamai kuo mou tupu mei ai ko e Tevolo, pea ko e ngaahi manako ʻo hoʻomou tamai ʻoku mou loto ke fai.” (Sione 8:44) ʻIkai ko ia pē, ko e tohi Tohitapu ʻa Fakahaá ʻoku fakamatala ai ko e Tēvoló “ʻoku ne kākāʻi ʻa mamani kātoa.”—Fakahā 12:9.

ʻOku ʻI Ai ha Mēsiki ʻe Lelei?

Ko e moʻoni, ko e mēsikí, kuo fakafekauʻaki maʻu pē ia mo e meʻa fakamisitelí. a ʻOku tui ʻa e kakai tokolahi fakatouʻosi ʻi he kuonga muʻá mo onopooni ko e mēsiki ʻoku fai ʻe he kau fefine taula-faʻahikehé ʻoku fai ia ke ʻomai ai ha maumau ki he niʻihi kehé. ʻOku tuku ki he kau fefine taula-faʻahikehé ʻa e mālohi ke fakatupunga ha langa lahi pea naʻa mo e maté fakafou ʻi he mēsikí. ʻI he talatukufakaholó, kuo tukuakiʻi ʻa e kau fefine taula-faʻahikehé ki ha fokotuʻutuʻu meimei taʻefakangatangata ʻo e ngaahi tuʻutāmakí, ʻo kau ai ʻa e puké, maté, mo e mate ʻa e ngoué.

ʻOku fakaʻikaiʻi mālohi ʻe he kau fefine taula-faʻahikehe ʻi he ʻaho ní ʻa e ngaahi tukuakiʻi peheé. Lolotonga ʻa e lāuʻilo ki he ʻi ai ʻi ha taimi ha fefine taula-faʻahikehe pauʻu ʻoku kumi ki he koví, ko e tokolahi tahá ʻoku nau pehē ʻoku ngāueʻaki ʻa ʻenau mēsikí ke ʻomai ha ngaahi ʻaonga, ʻo ʻikai ko e maumau. ʻOku akoʻi ʻe he kau Uiká ko e ngaahi ola ʻo e mēsikí ʻe foki liunga tolu mai ia ki he tokotaha ʻokú ne fai iá pea nau pehē, ko ha mioʻi lahi eni ki hono fakahaaʻi ʻo e ngaahi malá. Ko e ngaahi fakatātā ʻo e mēsiki lelei ko eni ʻoku takú ʻoku kau ai ʻa e ngaahi laulau fakamēsiki ke maluʻi koe, ke fakamaʻa ʻa ho ʻapí mei he ngaahi mālohi fakatupu maumau kuo tuku mai ʻe he kau pule ʻapi ki muʻá, ke ʻai ha tokotaha ke manako ʻiate koe, ke pouaki ʻa e fakamoʻui mahakí mo e moʻui leleí, ke taʻofiʻaki ha mole ʻa hoʻo ngāué, pea ke maʻu ai ha paʻanga. ʻI he fekauʻaki ʻa e ngaahi mālohi lahi peheé mo e tōʻonga fakafaimaná, ʻoku ʻikai ha ofo ʻi heʻene hoko ʻo fuʻu manakoá.

Kae kehe, ʻoku ʻikai fai ʻe he Tohitapú ha fakamavaheʻi ʻi he vahaʻa ʻo e mēsiki ʻoku leleí mo e mēsiki ko ia ʻoku koví. ʻI he Lao naʻe foaki kia Mōsesé, naʻe ʻai ai ʻe he ʻOtuá ke mātuʻaki mahino ʻa hono tuʻungá. Naʻá ne pehē: “Tapu hoʻomou fai ʻa e tuki [“mēsikí,” NW].” (Livitiko 19:26) ʻOku tau toe lau: “ʻE ʻikai ʻilo ʻiate koe . . . ha taha ʻoku [faimēsiki] pe ha fai tuki, pe fiemana, pe ha fai sausau, pe ha fakahaʻele faʻahikehe.”—Teutalonome 18:​10, 11.

Ko e hā naʻe leaʻaki ai ia ʻe he ʻOtuá? ʻOku ʻikai koeʻuhi ʻokú ne ʻuhingá ke fakaʻikaiʻi meiate kitautolu ʻa e meʻa ʻoku ʻaongá. Naʻe ʻoange ʻe Sihova ʻa e ngaahi laó ni ki heʻene kakaí koeʻuhi naʻá ne ʻofaʻi kinautolu pea ʻikai te ne loto ke nau hoko ʻo fakapōpulaʻi ʻe he ilifia mo e manavahē taʻeʻuhingá. ʻI hono kehé, ʻokú ne fakaafeʻi ʻa ʻene kau sevānití ke nau fakaofiofi kiate ia ʻi he ngaahi meʻa ʻoku nau fiemaʻú. Ko e Tokotaha-Foaki ia ʻo e “foaki lelei kotoabe moe foaki haohaoa kotoabe.” (Semisi 1:​17PM) Naʻe fakapapauʻi ʻe he ʻapositolo ko Sioné ki he kaungātuí: “ʻIlonga ha meʻa ʻoku tau kole ki ai, ʻoku tau maʻu mei [he ʻOtuá], koeʻuhi ʻoku tau tauhi ʻa ʻene ngaahi tuʻutuʻuni, pea ʻoku tau fai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ne hohóʻia ai.”—1 Sione 3:​22.

Fēfē ʻa e Ngaahi Laumālie ʻUlí?

ʻOku loto-tatau ʻa e kau fefine taula-faʻahikehe lahi mo e Tohitapú ʻi he poini ko ení: ʻOku ʻi ai ʻa e kau laumālie ʻuli. ʻI ha foʻi ʻēsei ʻe taha naʻe fakatokanga ai ha tokotaha poupou ʻo e tōʻonga fakafaimaná: “ʻOku ʻi hē ʻa e kau Faʻahikehé: ʻOku nau ʻi ai, ʻi he māmani taʻehāmai ʻoku fonu ʻi he ngaahi meʻamoʻui fakatupú. . . . Ko e ngaahi kupuʻi lea ‘Kiʻi Tēmeniō,’ ‘Laumālie ʻUli’ mo e ‘Tēmenioó’ ʻoku mātuʻaki totonu. ʻOku nau mālohi ʻaupito. . . . Ko e faʻahinga ʻatamai poto tahá . . . ʻoku nau malava (kapau ʻoku fietokoni feʻunga ha taha ke fakaava ha matapā kiate kinautolu) ke nau hū mai ki hotau māmaní. . . . ʻOku lava ke nau hū ki ho sinó . . . , naʻa mo hono fakahaaʻi ha tuʻunga ʻo hono puleʻi koe. ʻIo, ʻoku hangē tofu pē eni ko e ngaahi talanoa motuʻa ʻo kau ki he uluisino ʻa e Tēmenioó.”

ʻI he taimi ʻo e Tohitapú, naʻe fakamamahiʻi ʻa e kakaí ʻi he ngaahi founga kehekehe ʻe he uluisino ʻa e tēmenioó. Ko e niʻihi ʻo e faʻahinga ne uesiá naʻe ʻikai malava ke nau lea, naʻe kui ʻa e niʻihi, naʻe tōʻonga fakasesele ʻa e niʻihi, pea naʻe maʻu ʻe he niʻihi ʻa e mālohi māʻolunga ia ʻi he tangatá. (Mātiu 9:​32; 12:22; 17:​15, 18; Maake 5:​2-5; Luke 8:​29; 9:​42; 11:14; Ngāue 19:16) ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe fakalahi atu ʻa e mamahí ʻi hono maʻunimā ʻe he kau tēmeniō tokolahi ʻi he taimi pē ʻe taha ha tokotaha. (Luke 8:​2, 30) Ko e moʻoni, ʻoku ʻi ai leva ʻa e ʻuhinga lelei ki he fakatokanga ʻa Sihova ki he kakaí ke nau fakamamaʻo mei he tōʻonga fakafaimaná mo e ngaahi tōʻonga fakamisiteli kehé.

Lotu Naʻe Makatuʻunga ʻi he Moʻoní

ʻOku tohoaki ʻa e tokolahi ki he tōʻonga fakafaimaná ʻi he ʻahó ni, koeʻuhi he ʻoku ngali ko ha lotu taʻehanomaumau, anga-ʻofa, mo fakaenatula ia. Kuo hoko ʻo tali ia ʻi he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi. ʻOku ʻikai ke manavaheeʻi ia. Ka, ʻoku faʻa hoko ia ko e meʻanoa. ʻI ha ʻātakai ʻa ia ʻoku taki atu ai ʻe he kātaki fakalotú ʻa e tokolahi ke nau koloaʻaki naʻa mo e meʻa ʻoku ngali-kehé, kuo tokaʻi lahi ai ʻa e tōʻonga fakafaimaná.

Ko e moʻoni, kuo hoko ʻa e māmani ʻo e ngaahi lotú ko ha māketi ia ʻa ia ʻoku tauʻatāina ai ʻa e kakaí ke fili ʻa e taha ko ia ʻoku feʻungamālie mo ʻenau ngaahi fiemaʻú, ʻo hangē pē ia ko hano fakatau mai ʻe ha taha ha hoaʻi sū. ʻI hono kehé, naʻe lea ʻa Sīsū ʻo kau ki ha fili pē ʻe ua. Naʻá ne pehē: “Mou hu ʻi he matapa fāsiʻi: he ʻoku fālahi ʻa e matapa, pea ʻatā ʻa e hala, ʻoku fakatau ki mala, pea toko lahi ʻa e kakai ʻoku hū atu ai: koeʻuhi ʻoku fāsiʻi ʻa e matapa, pea ʻefiʻefi ʻa e hala, ʻoku fakatau ki he moʻui; pea tokosiʻi ʻa e kakai ʻoku ʻilo ia.” (Mātiu 7:​13, 14) Fakatatau ki ai, ʻoku tau tauʻatāina ke fili ʻa e hala ke fou aí. Ka koeʻuhi ʻoku kau ki ai ʻetau lelei taʻengatá, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e fili ko iá. Ke maʻu ʻa e fakamaama fakalaumālié, kuo pau ke tau kumi ʻa e hala ʻo e moʻoní—ʻa e hala ko ia ʻoku maʻu pē ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻa e Tohitapú.

[Fakamatala ʻi lalo]

a ʻI he faka-Pilitāniá, ʻoku ngāueʻaki ai ʻe he niʻihi ʻa e sipela “magick” ke fakamavaheʻiʻaki ʻa e faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e kehekehe ʻi he meʻa fakamisitelí pea mo e ngaahi mēsiki ʻoku fai ʻi ha siteisí. Sio ki he Awake!, ʻo Sepitema 8, 1993, peesi 26, “ʻOku ʻI Ai Hano Fakatuʻutāmaki ʻo e Tōʻongaʻaki ʻa e Mēsikí?”

[Fakatātā ʻi he peesi 5]

ʻOku vakai ʻa e tokolahi he ʻahó ni ki he tōʻonga fakafaimaná ko ha lotu fakaenatula taʻehanomaumau ia

[Fakatātā ʻi he peesi 6]

Kuo fekauʻaki maʻu pē ʻa e mēsikí mo e meʻa fakamisitelí

[Fakatātā ʻi he peesi 6]

ʻOku fai taʻeʻilo nai ʻe he kau fai ʻo e tōʻonga fakafaimaná ʻa e loto ʻo e Tēvoló?

[Fakatātā ʻi he peesi 7]

ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohitapú ʻa e hala ʻo e moʻoní