A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U V W Y Z

A

• Abi.

  Wenga mwezi wachinkhondi pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa ŵati atuwa ku ukapolu ku Babiloni. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wa 11. Wayambanga mukatikati mwa July ndipu wamalanga mukatikati mwa August. Mu Bayibolu akuwuzumbuwa zina cha, kweni akulemba ŵaka kuti “mwezi wachinkhondi.” (Nu 33:38; Ezr 7:9)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

• Abibu.

  Ili lenga zina lakwamba la mwezi wakwamba pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wa 7. Zina ili ling’anamuwa kuti “Nje Zakubiriŵira (za Mbewu).” Wayambanga mukatikati mwa March ndipu wamalanga mukatikati mwa April. Ayuda ŵati aweku ku akapolu ku Babiloni, mwezi uwu ungwamba kudanika kuti Nisani. (Dt 16:1)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

• Adara.

  Wenga mwezi wa 12 pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa ŵati atuwa ku ukapolu ku Babiloni. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wa 6. Wayambanga mukatikati mwa February ndipu wamalanga mukatikati mwa March. (Est 3:7)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

• Aepikureya.

  Akusambira aku Epikurasi yo wenga Mgiriki kweniso wakusambira zeru za ŵanthu (341-270 B.C.E.). Zeru zawu zingugona pa fundu yakuti chilatu cho munthu weyosi wajaliya ndi umoyu ntchakuti wakondwengi.—Mac 17:18.

• Afarisi.

  Kagulu kakutchuka ka chisopa cha Ayuda mu vyaka 100 vakwamba. Ŵenga a mu banja la asembi cha, kweni asunganga Dangu chinanga nthimarangu timanatimana viyo. Yiwu awonanga kuti midawuku yo asambizanga mwa pamulomu yayanananga ndi Dangu. (Mt 23:23) Yiwu asuskanga midawuku yosi ya Agiriki ndipuso chifukwa chakuti Dangu kweniso midawuku aviziŵanga ukongwa, aŵanga ndi mazaza ukongwa pa ŵanthu. (Mat 23:2-6) Anyaki ŵenga so a mu Mphara Yikulu ya Milandu. Kanandi asuskanga Yesu pa nkhani ya kusunga Sabata, midawuku, kuchitiya limoza vinthu ndi ŵanthu akubuda kweniso akusonkhesa msonkhu. Anyaki anguja Akhristu, ndipu yumoza wawu wenga Saulo wa ku Tariso.—Mt 9:11; 12:14; Mrk 7:5; Lk 6:2; Mac 26:5.

• Akerubi.

  Angelu audindu ukulu wo achita ntchitu zapade. Yiwu mbakupambana ndi aserafi.—Ge 3:24; Ek 25:20; Yes 37:16; Ah 9:5.

• Akususka Khristu.

  Mazu nga Chigiriki ngo ngafwatulikiya kuti akususka Khristu, ngang’anamuwa vinthu viŵi. Ngang’anamuwa wakususka Khristu. Ngang’anamuwa so Khristu waboza, munthu yo wasere mumalu mwaku Khristu. Ŵanthu wosi, mawupu, pamwenga magulu ngo ngatijikamba kuti ngamiya Khristu pamwenga kujikamba kuti yiwu ndi Mesiya pamwenga so wo asuska Khristu ndi akusambira ŵaki, mbakwenere kudanika kuti akususka Khristu.—1Yo 2:22.

• Akweruzga.

  Ŵanthu wo Yehova wanguŵasankha kuti waŵagwiriskiyi ntchitu pakutaska ŵanthu ŵaki Ayisirayeli ŵechendayambi kuja ndi mafumu.—Ŵe 2:16.

• Alabasita.

  Ili ndi zina la timabotolu ta perefyumu to pakwamba tapangikanga kutuliya ku mwa wo wasanirikanga pafupi ndi Alabasitironi ku Ijipiti. Timabotolu teniti taŵanga takunyingirika makhosi ndipu atijalanga kuti perefyumu wakuzirwa mwenuyu waleki kuyupuka. Mwa wo apangiyanga timabotolu teniti nawu ungwamba kuziŵika ndi zina lenili.—Mrk 14:3.

• Alamoti.

  Yanga ndi mazu ngo angagwiriskiyanga ntchitu pakumba sumu, ndipu ngang’anamuwa kuti “Asungwana.” Panyaki ang’anamuwanga mazu nga sapurano ngo asungwana ambanga. Mazu yanga angagwiriskiyanga ntchitu asani apenja kukamba kuti chipangizu achishuni munthowa yakuti chimbengi mwakukweza.—1Mb 15:20; Sl 46:Kam.

• Alefa ndi Omega.

  Yanga ndi mazina nga chilembu chakwamba ndi chakumaliya mu alifabeti ya Chigiriki. Ngakugwiriskikiya ntchitu pamoza mumalu ngatatu mubuku la Chivumbuzi, nge zina laudindu laku Chiuta. Mumalu ngatatu ngenanga, mazu yanga ngang’anamuwa “wakwamba ndi wakumaliya” ndipuso “chiyambi ndi umaliru.”—Chv 1:8; 21:6; 22:13.

• Ame.

  “Vije viyo” pamwenga “hinya nadi.” Mazu yanga ngatuliya ku mazu nga Chiheberi ngakuti ʼa·manʹ, ngo ngang’anamuwa, “kuja wakugomezgeka, wakuthembeka.” Mazu ngakuti “Ame” ngakambikanga pakuzomereza vo valapizgika, pempheru kweniso fundu yo yakambika. Mubuku la Chivumbuzi, mazu yanga ngagwiriskikiya ntchitu nge zina laudindu laku Yesu.—Dt 27:26; 1Mb 16:36; Chv 3:14.

• Amedi; Mediya.

  Mphapu yaku Madayi, mwana waku Yafeti. Ŵanthu yaŵa ajanga mumapiri nga ku Iran ngo nganguzidanika kuti charu cha Mediya. Amedi angukoliyana ndi Ababiloni kuti athereski charu cha Asiriya. Pa nyengu iyi, charu cha Perese chenga pasi pa charu cha Mediya, kweni Sayirasi wanguyukiya ufumu wa Amedi ndipu pavuli paki wangubanya charu cha Mediya ndi cha Peresi kuti wapangi Ufumu wa Amedi ndi Aperesi. Ufumu wenuwu unguzithereska Ufumu wa Babiloni mu 539 B.C.E. Amedi ŵengapu pa Pentekositi  wa mu 33 C.E. ku Yerusalemu. (Da 5:28, 31; Mac 2:9)—Wonani Fundu Zakukumaliya B9.

• Anefilimu.

  Ŵana wo angelu angubaliya pa ŵanthu Chigumula chechendachitiki ndipu ŵana yaŵa ŵenga ankhaza.—Ge 6:4.

• Anetinimu.

  Ŵanthu wo ŵenga Ayisirayeli cha wo ateŵetiyanga panyumba yakusopiyamu. Zina ili nda Chiheberi ndipu ling’anamuwa kuti “Akuperekeka,” kung’anamuwa kuti anguperekeka kuti ateŵetiyengi panyumba yakusopiyamu. Viwoneka kuti Anetinimu anandi ŵenga mphapu ya Agibiyoni wo Yoswa wanguŵaŵika kuti aje “akudeŵa nkhuni kweniso akuneŵa maji nga Ayisirayeli wosi, kweniso nga paguŵa la sembi laku Yehova.”—Yos 9:23, 27; 1Mb 9:2; Ezr 8:17.

• Angelu.

  Mazu yanga ngatuliya ku mazu nga Chiheberi ngakuti mal·ʼakhʹ ndi nga Chigiriki ngakuti agʹge·los. Mazu ngosi ngaŵi yanga ngang’anamuwa “muthenga” kweni ngalembeka kuti “mungelu” asani ngakamba va muthenga wakutuliya kwaku Chiuta. (Ge 16:7; 32:3; Yak 2:25; Chv 22:8) Angelu ndiwu vakulengeka vauzimu vanthazi vo Chiuta wakuvilenga kali ukongwa wechendalengi ŵanthu. Mu Bayibolu, angelu adanika so kuti “masawuzandi nganandi nga akupaturika,” “ŵana aku Chiuta,” kweniso “nyenyezi za mlenji.” (Dt 33:2; Yb 1:6; 38:7) Angelu akupangika kuti abalanengi cha, kweni weyosi wakupangika pakuyija. Yiwu ajumpha 100 miliyoni. (Da 7:10) Bayibolu lilongo kuti ŵe ndi mazina ndipuso ŵe ndi mijalidu yakupambanapambana. Kweni mbakujiyuyuwa ndipu akana kuŵasopa ndipuso anyaki akana chinanga nkhuzumbuwa mazina ngawu. (Ge 32:29; Lk 1:26; Chv 22:8, 9) Yiwu ŵe ndi maudindu ngakupambanapambana ndipuso apaskika ntchitu zakupambanapambana. Ntchitu zawu zisazgapu kuteŵete panthazi pa mpandu waufumu waku Yehova, kupereka mauthenga ku ŵanthu, kovya ateŵeti aku Yehova pacharu chapasi, kupereka vyeruzgu vaku Chiuta ndipuso kovya pa ntchitu yakupharazga uthenga wamampha. (2Mf 19:35; Sl 34:7; Lk 1:30, 31; Chv 5:11; 14:6) Kunthazi azamuwovya Yesu pa nkhondu ya Aramagedoni.—Chv 19:14, 15.

• Aramagedoni.

  Kutuliya ku mazu nga Chiheberi ngakuti Har Meghid·dohnʹ, ngo ngang’anamuwa kuti “Phiri la Megido.” Mazu yanga ngagwiriskikiya ntchitu pakukamba va “nkhondu ya zuŵa likulu laku Chiuta Wanthazizosi,” yo mafumu nga pacharu chosi chapasi ngawunganiyana pamoza kuti ngachiti nkhondu ndi Yehova. (Chv 16:14, 16; 19:11-21)—Wonani CHISUZGU CHIKULU.

• Aramu; Aaramu.

  Mphapu yaku Aramu mwana waku Shemu yo yajanga muvigaŵa va Mapiri nga Lebanoni mpaka ku Mesopotamiya, ndipuso kunkhondi kutuwa ku Mapiri nga Tawurasi mpaka kusikiya ku Damasiko mpaka chakumwera. Chigaŵa chenichi cho chadanikanga kuti Aramu mu Chiheberi, chingwamba kudanika kuti Siriya, ndipu ŵanthu wo ajanga kwenuku adanikanga kuti ŵanthu a ku Siriya.—Ge 25:20; Dt 26:5; Hos 12:12.

• Asaduki.

  Kagulu kakutchuka ka chisopa cha Ayuda ko mwenga ŵanthu akukhupuka ndipuso asembi wo ŵenga ndi mazaza ngakulu pa vo vachitikanga panyumba yakusopiyamu. Yiwu akananga midawuku ya Afarisi kusazgapu vinthu vinyaki vo Afarisi agomezganga. Asaduki agomezganga cha kuti kwe chiyuka kweniso angelu. Yiwu asuskanga Yesu.—Mt 16:1; Mac 23:8.

• Asamariya.

  Pakwamba, mazu ngakuti Asamariya ngang’anamuwanga Ayisirayeli wo ŵenga mu ufumu wa mafuku 10. Kweni Samariya wati wathereskeka ndi ŵanthu a ku Asiriya mu 740 B.C.E., Asamariya asazgangapu so alendu wo angukoleka ukapolu ndi ŵanthu a ku Asiriya. Mu nyengu yaku Yesu, mazu yanga ngang’anamuwanga ŵaka mtundu ndipuso kagulu ka ndali cha, kweni ngang’anamuwanga so ŵanthu wo ŵenga mukagulu kakugaruka kachisopa ko kenga ku Sekemu wakali ndi ku Samariya. Kagulu kenaka kagomezganga vinthu vakupambana ndi va chisopa chachiyuda.—Yoh 8:48.

• Aselgeia.

  —Wonani KUCHITA JALIDU LIHENI MWAMBULA SONI.

• Aserafi.

  Angelu wo aja mwakuzunguliya mpandu waufumu waku Yehova. Mazu nga Chiheberi ngakuti sera·phimʹ ngang’anamuwa kuti “wo atotcha.”—Yes 6:2, 6.

• Asia.

  Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, zina ili limiya chigaŵa cha ufumu wa Roma, cho chasazgangapu chigaŵa cha kuzambwi kwa charu cho mazuŵa nganu chiziŵika kuti Turkey, kweniso tivirwa tinandi ta mumphepeti mwa nyanja nge Samo ndi Patimo. Likulu laki lenga Efeso. (Mac 20:16; Chv 1:4)—Wonani Fundu Zakukumaliya B13.

• Asitoyiki.

  Ŵanthu wo asambiranga sukulu ya Agiriki wo ayendiyanga zeru za ŵanthu ndipu agomezganga kuti munthu wangaja wakukondwa asani waŵanaŵana ukongwa kweniso wachita vinthu mwakukoliyana ndi vo chilengedu chikhumba. Yiwu awonanga kuti munthu yo waleka kutoliyaku kanthu va masuzgu pamwenga vinthu vakukondwesa vo anyaki achita ndiyu we ndi zeru.—Mac 17:18.

• Ashitoreti.

  Wenga chiuta munthukazi wa Akanani yo agomezganga kuti waŵawovyanga pa nkhondu kweniso kuti wenga chiuta wa mwandanu ndipuso muwolu waku Bala.—1Sa 7:3.

• Aterafi.

  Achiuta a banja pamwenga angoza ndipu nyengu zinyaki aŵagwiriskiyanga ntchitu pakuwombeza. (Ezk 21:21) Aterafi anyaki ŵenga akulu nge munthu ndipu awonekanga nge ŵanthu, penipo anyaki ŵenga amanaamana ukongwa. (Ge 31:34; 1Sa 19:13, 16) Vo ŵanthu wo afufuza vinthu vakali akusaniya ku Mesopotamia vilongo kuti munthu yo wasunganga vikozgu va aterafi ndiyu waharanga chuma cha banja lawu. (Panyaki ndichu chifukwa chaki Rakelu wanguto aterafi ŵa awisi.) Ayisirayeli akhumbikanga cha kugwiriskiya ntchitu aterafi chinanga kuti mu nyengu ya akweruzga kweniso ya mafumu, ŵanthu  aŵagwiriskiyanga ntchitu, ndipu aterafi ŵenaŵa ŵenga pagulu la vinthu vo Yosiya fumu yakugomezgeka yinguphwanya.—Ŵe 17:5; 2Mf 23:24; Hos 3:4.

• Azazeli.

  Ili ndi zina la Chiheberi lo panyaki ling’anamuwa kuti “Mbuzi yo Yisoŵa.” Pa Zuŵa Lakubenekere Maubudi, mbuzi yo asankhanga kuti nja Azazeli ayikhwemiyanga kuchipululu. Venivi vamiyanga kuti maubudi ngosi nga mtundu wa Ayisirayeli nga mu chaka cho chajumpha, ngaluta pamwenga kuti ngatuzgikapu.—Lv 16:8, 10.

B

• Bala.

  Wenga chiuta wa Akanani yo amuwonanga nge mweneku wa mitambu, wakupereka vuwa ndipuso wa mwandanu. Zina lakuti “Bala” lenga so zina lo aligwiriskiyanga ntchitu pakudana achiuta amanaamana. Zina la Chiheberi lenili, ling’anamuwa “Mweneku; Mbuya.”—1Mf 18:21; Ar 11:4.

• Balaza.

  Malu ngamukati mumpanda kuzunguliya chihema, ndipu pavuli paki nganguzija malu ngamukati mumpanda kuzunguliya nyumba yakusopiyamu. Guŵa la sembi zakupiriza lenga mubalaza la chihema ndipuso mubalaza lamukati la nyumba yakusopiyamu. (Wonani Fundu Zakukumaliya B5, B8 ndi B11.) Bayibolu lizumbuwa so mabalaza nga nyumba za ŵanthu ndi nyumba za mafumu.—Ek 8:13; 27:9; 1Mf 7:12; Est 4:11; Mt 26:3.

• Bati.

  Uwu wenga mwesu wakupimiya vinthu vamajimaji, ndipu wayanananga ndi malita pafufupi 22 mwakukoliyana ndi vo vikulembeka pa madinga ngo ngenga ndi zina ili ngo akufukuwa vinthu vakali akusaniya. Myesu yinandi yakupimiya vinthu vakumira kweniso vamajimaji yo yikulembeka mu Bayibolu ayiyananisanga ndi mwesu wa bati. (1Mf 7:38; Ezk 45:14)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Belezebule.

  Ili ndi zina laku Satana, mulongozgi pamwenga mura wa viŵanda. Panyaki zina ili likusinthika kutuliya ku zina lakuti Balazebule, yo wenga chiuta Bala yo Afilisiti a ku Ekironi asopanga.—2Mf 1:3; Mt 12:24.

• Bokosi la phanganu.

  Bokosi ili lingupangika ndi mathabwa nga kesha ndipu angulipaka golidi. Lasungikanga mu Malu Ngakupaturika Ukongwa muchihema ndipu pavuli paki lasungikanga mu Malu Ngakupaturika Ukongwa munyumba yakusopiyamu yo Solomoni wanguzenga. Lenga ndi chibenekeleru chakulama chagolidi cho chenga ndi akerubi ŵaŵi wo alereskananga. Vinthu vakuzirwa ukongwa pa vinthu vo venga mukati mwaki, venga mya yiŵi yo yenga ndi Marangu 10. (Dt 31:26; 1Mf 6:19; Ah 9:4)—Wonani Fundu Zakukumaliya B5 ndi B8.

• Buli.

  Wenga mwezi wa 8 pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wachiŵi. Zina ili lituliya ku mazu ngo ngang’anamuwa kuti “kupasa.” Wayambanga mukatikati mwa October ndipu wamalanga mukatikati mwa November. (1Mf 6:38)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

C

• Chaka cha Wanangwa.

  Chaŵanga chaka chechosi cha 50 kutuliya po Ayisirayeli anguselere mu Charu Chakulayizgika. Mu chaka chenichi charu chalimikanga cha ndipu akapolu wo ŵenga Aheberi aŵafwatuwanga. Malu ngo ngenga chihara ngo munthu wangugulisa, ngawezekanga. Chaka chosi chenichi chaŵanga cha phwandu kweniso cha wanangwa ndipu chachitiskanga kuti charu chiwere po Chiuta wanguchipereke pakwamba.—Lv 25:10.

• Chakukandiyamu mphereska.

  Mazenji ngaŵi ngakujobeka mumwa. Linyaki lajanga pachanyaku, penipo linyaki lajanga mumphata, ndipu ngalumikizikanga ndi kamugelu. Asani mphereska zikamika muzenji lapachanya, maji ngaki ngawiyanga muzenji lamumphata. Mazu yanga ngagwiriskikiya so ntchitu mwantharika ndipu ngamiya cheruzgu chaku Chiuta.—Yes 5:2; Chv 19:15.

• Chakuponye.

  Chingwi chachikopa pamwenga lamba wakuluka kutuliya ku misipi ya nyama, uteka kweniso weya wa nyama. Pakati paŵanga pasani ndipu aŵikangapu chinthu cho akhumba kuponya, kanandi waŵanga mwa. Chingwi cha kurwandi limoza achimangiliyanga kujanja, penipo cha rwandi linyaki achikonga ŵaka ndipu pavuli pakuti achizungunya, atayanga chingwi cho achikonga ŵaka. Mu nyengu yakali, mitundu yajanga ndi asilikali wo aziŵanga kugwiriskiya ntchitu chakuponye.—Ŵe 20:16; 1Sa 17:50.

• Chakurya Chamazulu cha Ambuya.

  Chakurya chayichu cho ntchiŵandi chambula chakutupisa ndipuso vinyu, vo vimiya liŵavu laku Khristu kweniso ndopa zaki; ntchikumbusu cha nyifwa yaku Yesu. Pakuti Malemba ngakambiya Akhristu kuti achitengi mwambu wenuwu, ndikuti mphakwenere kuwudana kuti “Chikumbusu.”—1Ak 11:20, 23-26.

• Chakutupisa.

  Vinthu vakusazga ku fulawu wakukasa kuti watundumuki pamwenga ku vinthu vamaji kuti vichanthi; ukongwa chigaŵa cha fulawu wakukasa cho chatolekanga kutuliya ku fulawu wakukasa wakali. Kanandi mu Bayibolu, mazu ngakuti chakutupisa ngamiya ubudi pamwenga kunangika, ndipuso ngamiya chinthu cho chikuwa mwaliŵi kweni kwambula ŵanthu kuziŵa.—Ek 12:20; Mt 13:33; Ag 5:9.

• Chakuvwala chapachifuŵa.

  Chakuvwala chakuchanya cho chenga ndi vakutowese cho wasembi mura wavwalanga pachifuŵa asani wasere mu Malu Ngakupaturika. Chadanikanga kuti “chakuvwala chapachifuŵa cha cheruzgu” chifukwa chenga ndi Urimu ndi Tumimu, yo agwiriskiyanga ntchitu pakuvumbuwa vyeruzgu vaku Yehova. (Ek 28:15-30)—Wonani Fundu Zakukumaliya B5.

• Chakuwombole.

  Mtengu wo uperekeka kuti munthu wawomboleki ku ukapolu, chilangu, masuzgu, ubudi pamwenga ngongoli. Mtengu wenuwu wajanga ndalama pe cha. (Yes 43:3) Chakuwombole, chakhumbikanga pa vakuchitika vakupambanapambana. Mwakuyeruzgiyapu, ku Isirayeli, ŵana anthulumi wosi akwamba, pamwenga nyama zakwamba kubalika, venga vaku Yehova mwakuti  pakhumbikanga chakuwombole, pamwenga mtengu wakuwombole kuti vileki kuchita ntchitu yaku Yehova pe. (Nu 3:45, 46; 18:15, 16) Asani ng’ombi yakofya yo mweneku waleka kuyiphwere yabaya munthu, mweneku wa ng’ombi wakhumbikanga kupereka chakuwombole kuti waleki kubayika. (Ek 21:29, 30) Kweni chakuwombole cha munthu yo wabayiya dala munyaki chazomerezekanga cha. (Nu 35:31) Bayibolu likonkhoska chakuwombole chakukhumbika ukongwa cho Khristu wangupereka mwa kufwa nge sembi kuti wawombo ŵanthu akuvwiya ku ubudi ndi nyifwa.—Sl 49:7, 8; Mt 20:28; Aef 1:7.

• Chanju chambula kumala.

  Kanandi mazu yanga ngafwatulikiya kutuliya ku mazu nga Chiheberi ngakuti cheʹsedh, ngo ngang’anamuwa chanju cho munthu watichilongo mwakujipereka ukongwa, ndi mtima wosi, mwakugomezgeka ndipuso mwakutuliya pasi pa mtima. Kanandi Chiuta ndiyu walongo ŵanthu chanju chenichi, kweniso ŵanthu nawu alongorana.—Ek 34:6; Ru 3:10.

• Chatchumi.

  Chinthu chimoza pa vinthu 10 pamwenga vinthu 10 pa vinthu 100 vo vaperekekanga nge msonkhu, kuti vigwirengi ntchitu zakukwaskana ndi kusopa. Kupereka msonkhu wenuwu kwadanikanga kuti “kupereka chatchumi.” (Mal 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23) Dangu laku Mozesi lakambanga kuti chaka chechosi munthu watenere kupereka kwa Alevi chimoza pa vinthu 10 vo wasaniya pamunda waki ndipuso yimoza mwa nyama 10 zezosi, kuti viŵawovyengi pa umoyu wawu. Alevi aperekanga kwa asembi a mubanja laku Aroni chinthu chimoza pa vinthu 10 vo alondiyanga, kuti viŵawovyengi pa umoyu wawu. Penga so vatchumi vinyaki vo ŵanthu aperekanga. Akhristu akhumbika cha kupereka chatchumi.

• Chiaramu.

  Ichi ntchineneru cho chiyananaku ndi Chiheberi, ndipu alifabeti yaki njimoza. Pakwamba Aaramu ndiwu alongoronga chineneru chenichi, kweni pavuli paki ndichu ŵanthu agwiriskiyanga ntchitu pa nkhani za malonda kweniso pa vakuchitika vosi mu ufumu wa Asiriya ndipuso wa Babiloni. Ndichu so chenga chineneru cho agwiriskiyanga ntchitu mu ufumu wa Peresi. (Ezr 4:7) Vigaŵa vinyaki va mabuku nga Ezara, Yeremiya ndi Daniyeli vingulembeka mu Chiaramu.—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Da 2:4b–7:28.

• Chibenekeleru chakupepesiyapu maubudi.

  Chenga chibenekereru cha bokosi la phanganu, cho wasembi mura wawazangapu ndopa za sembi ya ubudi pa Zuŵa Lakubenekere Maubudi. Mazu yanga ngatuliya ku mazu nga Chiheberi ngo ngang’anamuwa kuti “kubenekapu pa (ubudi)” pamwenga “kusisita (ubudi).” Chenga chagolidi ndipu pachanya paki panguŵikika akerubi ŵaŵi, uku ndi uku. Nyengu zinyaki chidanika ŵaka kuti “chibenekeleru.” (Ek 25:17-22; 1Mb 28:11; Ah 9:5)—Wonani Fundu Zakukumaliya B5.

• Chidindu.

  Chinthu cho adindiyanga (pachinthu chadongu pamwenga chaphula) kuti alongo mweneku wa chinthu, chisimikizu, pamwenga phanganu. Vidindu va mu nyengu yakali, avipanganga ndi vinthu vakulama (mwa, munyanga pamwenga ) ndipu kuseri kwaki ajobangaku vilembu pamwenga adyoŵangaku. Chidindu chigwiriskikiya ntchitu mwakuyeruzgiya nge chisimikizu pamwenga nge chidindu chakulongo mweneku wa chinthu, pamwenga nge chinthu chinyaki chakubisika pamwenga so nge chachisisi.—Ek 28:11; Neh 9:38; Chv 5:1; 9:4.

• Chigiriki; Mgiriki.

  Chineneru cho chikambika ndi ŵanthu a ku Girisi; munthu wa ku Girisi pamwenga yo banja laki likutuliya ku Girisi. Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, mazu ngenanga ngagwiriskikiya so ntchitu mu nthowa zinandi. Mwakuyeruzgiyapu, ngamiya ŵanthu wosi wo Mbayuda cha, pamwenga ŵanthu wosi wo alongoro Chigiriki ndipuso wo alondo midawuku ya Agiriki.—Yow 3:6; Yoh 12:20.

• Chigudulu.

  Chisalu chikhomi chakupangiya masaka, pamwenga mathumba nge ngo aŵikamu mbewu. Achilukanga ndi weya ufipa wa mbuzi ndipu chajanga chakuvwala cha pa nyengu ya chitima.—Ge 37:34; Lk 10:13.

• Chigololu.

  Kugonana mwakuchitiya dala kwa pakati pa munthu wakuto ndi munthu yo ndi muwolu waki cha, pamwenga munthu wakuyirwa ndi munthu yo ndi mulumu waki cha.—Ek 20:14; Mt 5:27; 19:9.

• Chihema.

  Lenga hema lo Ayisirayeli agwiriskiyanga ntchitu pakusopa ŵati atuwa mu Ijipiti ndipu ayendanga nalu. Mwenumu mwajanga bokosi la phanganu laku Yehova, lo lamiyanga Chiuta, ndipu pachihema ndipu aperekiyanga sembi kweniso kusopiyapu. Nyengu zinyaki chidanika so kuti “chihema chakukumanaku.” Chenga cha mathabwa ndipu mathabwa yanga angabenekeriyanga salu zo angujambulapu akerubi. Chenga ndi vipinda viŵi, chakwamba chadanikanga kuti Malu Ngakupaturika, ndipu chachiŵi chadanikanga kuti Malu Ngakupaturika Ukongwa. (Yos 18:1; Ek 25:9)—Wonani Fundu Zakukumaliya B5.

• Chihema chakukumanaku.

  Zina la hema laku Mozesi ndipuso la chihema chakupaturika cho pakwamba chingujinthika muchipululu.—Ek 33:7; 39:32.

• Chikoli.

  Chinthu cho munthu waperekanga ku munthu yo wenayu ndi ngongoli kuti chije chisimikizu chakuti ngongoli yo wawezengi nadi. Mu Dangu laku Mozesi mwenga marangu ngakukwaskana ndi chikoli kuti ŵanthu akavu kweniso ambula wakuŵawovya aleki kusuzgika ukongwa.—Ek 22:26; Ezk 18:7.

• Chimbumira.

  Mu Chiheberi, “Milo,” ndipu ngatuliya ku mazu ngo ngang’anamuwa kuti, “kuwunda.” Mu Bayibolu la Septuagint mazu yanga akungafwatuliya kuti “nyumba ya chifumu.” Ngatenere kuti ngenga malu ngachilengedu pamwenga ngakuchita kuzengeka mu Tawuni yaku Davidi, kweni uneneska waki wa mo ngawonikiyanga uziŵika cha.—2Sa 5:9; 1Mf 11:27.

• Chimiti.

  Chimiti chakumika cho amangiriyangapu munthu. Mitundu yinyaki ya ŵanthu yagwiriskiyanga ntchitu chenichi kubayiyapu  pamwenga kupayikapu thupi la munthu yo wafwa kuti ŵanthu anyaki asambirepu kanthu pamwenga kuti walengeseki. Ŵanthu a ku Asiriya aziŵika kuti achitanga nkhondu mwankhaza ukongwa. Asani ako munthu, amupayikanga pasongu pa mwakuchita kumutunga pamoyu mpaka kubukiya panganga. Mu dangu la Ayuda, munthu yo wasanirika ndi mulandu wakofya nge kunyoza Chiuta pamwenga kusopa ngoza, amubayanga dankha mwakuchita kumuponya mya pamwenga nthowa zinyaki, ndipu pavuli paki achimupayikanga kuti anyaki asambirepu kanthu. (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Nyengu zinyaki Aroma amumangiriyanga ŵaka pa munthu kuti watambuzgiki kwa mazuŵa nganandiku ndipu wafwanga chifukwa cha urwirwi, nyota, nja kweniso lumwi. Nyengu zinyaki ŵanthu wo aŵasaniya ndi mulandu, aŵabayanga mwakuchita kuŵakhoma manja ndi malundi pa nge mo anguchitiya ndi Yesu. (Lk 24:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Mac 2:23, 36)—Wonani CHAKUTOMBOZGEKIYAPU.

• Chimiti cha umoyu.

  Chimiti cho chenga mumunda wa Edeni. Bayibolu lilongopu cha kuti vipasu vaki venga ndi chinthu chinyaki chakupaska umoyu. Kweni chang’anamuwanga kuti Chiuta ngwakusimikiza kupereka umoyu wamuyaya ku ŵanthu wo waŵazomereza kurya vipasu va mu chenichi.—Ge 2:9; 3:22.

• Chimiti chakutombozgekiyapu.

  Mazu yanga ngatuliya ku mazu nga Chigiriki ngakuti stau·rosʹ, ngo ngang’anamuwa chakumika nge cho wangubayikiyapu Yesu. Palivi ukaboni wo ulongo kuti mazu nga Chigiriki ngenanga ngang’anamuwa mphinjika yo visopa vaboza vagwiriskiyanga ntchitu pakusopa, kwa vyaka vinandi Khristu wechendazi. Mazu ngakuti “ chakutombozgekiyapu” ndingu ngalongo vo mazu nga Chigiriki ngang’anamuwa pakuti Yesu wangugwiriskiya so ntchitu mazu ngakuti stau·rosʹ pakukhumba kulongo kuti akusambira ŵaki azamutombozgeka, azamusuzgika ndipuso azamulengeseka. (Mt 16:24; Ah 12:2)—Wonani CHIMITI.

• Chimiti chakuziŵisa chamampha ndi chiheni.

  Chimiti cho chenga mumunda wa Edeni cho Chiuta wagwiriskiyanga ntchitu kuti walongo kuti iyu ndiyu we ndi wanangwa wakujalikiska marangu ngakulongo “chamampha ndi chiheni.”—Ge 2:9, 17.

• Chipilala chakupaturika.

  Chipilala chakuma wima cho kanandi chajanga cha mwa, ndipu viwoneka kuti chamiyanga nkhuli yo yayuka yaku Bala pamwenga ya achiuta anyaki aboza.—Ek 23:24.

• Chisimikizu chakupaturika.

  Kachisulu kakung’anima kagolidi chayiyu ko angujobapu mazu nga Chiheberi ngakuti, “Utuŵa ngwaku Yehova.” Akamangiriyanga pamphumphu yo wasembi mura wavwalanga. (Ek 39:30)—Wonani Fundu Zakukumaliya B5.

• Chisisi chakupaturika.

  Ntchigaŵa cha khumbu laku Chiuta ndipu chisisi chenichi chisumulika cha mpaka pa nyengu yaki. Chivumbulika ku ŵanthu ŵija wo iyu mweneku wasankha kuti achiziŵi.—Mrk 4:11; Akl 1:26.

• Chisuzgu chikulu.

  Mazu nga Chigiriki ngo ngafwatulikiya kuti “chisuzgu” ngalongo kusuzgika chifukwa chakuti munthu wagundizgika ndi vakuchitika. Yesu wangukamba va “chisuzgu chikulu” cho chenga chechendachitikepu, kuti chiwiyengi Yerusalemu, kweniso chinyaki chakujumpha chenichi, cho chazamuwiya ŵanthu munthazi pa nyengu yo ‘waziyengi mu unkhankhu waki.’ (Mt 24:21, 29-31) Paulo wangukamba kuti chisuzgu chenichi mburunji waku Chiuta kuti walangi “ŵanthu wo aleka kuziŵa Chiuta ndipuso wo aleka kuvwiya uthenga wamampha” wakukwaskana ndi Yesu Khristu. Lemba la Chivumbuzi chaputala 19 lilongo kuti Yesu ndiyu walongozga magulu ngakuchanya pakulimbana ndi “chinyama chakofya, mafumu nga charu chapasi ndi magulu nga asilikali ŵawu.” (2At 1:6-8; Chv 19:11-21) Bayibolu lilongo kuti “mzinda ukulu” wazamupona pa chisuzgu chenichi. (Chv 7:9, 14)—Wonani ARAMAGEDONI.

• Chiyuka.

  Kuyuskika ku nyifwa. Mazu nga Chigiriki ngakuti a·naʹsta·sis ngang’anamuwa “kuyuka; kuma wima.” Bayibolu lizumbuwa ŵanthu 9 wo anguyuskika kusazgapu Yesu yo wanguyuskika ndi Yehova Chiuta. Chinanga kuti ŵanthu anyaki anguyuskika ndi Eliya, Elisha, Yesu, Peturo ndi Paulo, kweni vakuziziswa venivi vilongo nthazi zaku Chiuta. Chiyuka cha pacharu chapasi “cha ŵanthu arunji ndi ambula urunji” ntchakuzirwa ukongwa pa kufiskika kwa khumbu laku Chiuta. (Mac 24:15) Bayibolu lizumbuwa so chiyuka chakuchanya mwakugwiriskiya ntchitu mazu ngakuti “chiyuka chakwamba” cho chikwaska abali aku Yesu akusankhika ndi Chiuta.—Afi 3:11; Chv 20:5, 6; Yoh 5:28, 29; 11:25.

• Chizenji.

  Mazu yanga ngakutuliya ku mazu nga Chigiriki ngakuti aʹbys·sos ngo ngang’anamuwa kuti “chizenji chitali ukongwa” pamwenga “chizenji chambula pakulekeze.” Ngagwiriskikiya ntchitu mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu pakukamba va malu nga nge jeri pamwenga chinthu cho chamangika. Mazu yanga ngang’anamuwa so dindi, kweniso vinthu vinyaki.—Lk 8:31; Ar 10:7; Chv 20:3.

D

• Dagoni.

  Chiuta wa Afilisiti. Vo zina ili ling’anamuwa viziŵika umampha cha, kweni ŵanthu anyaki akamba kuti likoliyana ndi mazu nga Chiheberi ngakuti dagh (somba).—Ŵe 16:23; 1Sa 5:4.

• Dangu.

  Asani mazu yanga ngayamba ndi chilembu chikulu, ngamiya Dangu laku Mozesi pamwenga mabuku ngakwamba ngankhondi nga mu Bayibolu. Ndipu asani ngayamba ndi chilembu chimana, ngamiya dangu lelosi pakulija mu Dangu laku Mozesi pamwenga fundu ya mu dangu.—Nu 15:16; Dt 4:8; Mt 7:12; Ag 3:24.

• Dangu laku Mozesi.

  Dangu lo Yehova wangupereka kwa Ayisirayeli kuporote mwaku Mozesi, muchipululu cha Sinayi mu 1513 B.C.E. Mabuku ngankhondi ngakwamba nga mu Bayibolu, kanandi ngadanika kuti Dangu.—Yos 23:6; Lk 24:44.

•  Dariki.

  Ndalama yagolidi ya ku Peresi yo yakwananga magilamu 8.4. (1Mb 29:7)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Dekapoli.

  Gulu la matawuni nga Agiriki. Pakwamba ngengapu matawuni 10 (kutuliya ku Mazu nga Chigiriki ngakuti deʹka, kung’anamuwa “10” ndipuso ngakuti poʹlis, kung’anamuwa “tawuni”). Lenga so zina la chigaŵa cha kuvuma kwa Nyanja ya Galileya ndi cha ku Msinji wa Yorodani, ko kwenga nganandi mwa matawuni ngenanga. Kwenuku ndiku Agiriki achitiyangaku midawuku yawu kweniso malonda. Yesu wangujumpha kuchigaŵa chenichi, kweni palivi po pakulembeka kuti wangufika kutawuni yeyosi ya matawuni ngenanga. (Mt 4:25; Mrk 5:20)—Wonani Fundu Zakukumaliya A7 ndi B10.

• Deti lakupimiya.

  Lenga litali manja 6. Mwakukoliyana ndi janja lo ŵanthu anandi agwiriskiyanga ntchitu pakupima, deti ili lakwananga mamita 2.67 (mafiti 8.75); kweni mwakukoliyana ndi janja litali, deti ili lakwananga mamita 3.11 (mafiti 10.2). (Ezk 40:3, 5; Chv 11:1)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Dinari.

  Ndalama yasiliva ya Aroma yo yenga yizitu pafufupi magilamu 3.85 ndipu yenga ndi chithuzi chaku Kayisara. Ndiyu yenga malipiru nga zuŵa limoza nga munthu yo wagwira ntchitu kweniso yenga ndalama yakukwana “msonkhu” yo Aroma angulamula kuti Ayuda aperekengi. (Mt 22:17; Lk 20:24)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Dindi.

  Asani mazu yanga ngayamba ndi chilembu chimana, ngamiya dindi lelosi pakulija; asani ngayamba ndi chilembu chikulu, ngamiya masanu nga ŵanthu wosi ndipu ngayanana ndi mazu nga Chiheberi ngakuti “Shelo” ndipuso nga Chigiriki ngakuti “Hadesi.” Mu Bayibolu ngakonkhoskeka mwakuyeruzgiya, kumiya malu ngo kuchitika chechosi cha ndipu vosi vo munthu wachitanga vimala.—Ge 47:30; Wak 9:10; Mac 2:31.

• Dirakima.

  Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, mazu yanga ngang’anamuwa ndalama yasiliva ya Agiriki yo pa nyengu yeniyo uzitu waki wenga magilamu 3.4. Mu Malemba nga Chiheberi muzumbulika dirakima yagolidi ya Aperesi yo yayanananga ndi dariki. (Neh 7:70; Mt 17:24)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Dyaboli.

  Zina lakukonkhoska Satana mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, ndipu ling’anamuwa “Waboza.” Satana wangupaskika zina lakuti Dyaboli chifukwa chakuti ndi mura waboza kweniso ndiyu wangwambisa kukamba boza. Iyu wapusikiya Yehova, mazu Ngaki ngamampha, ndipuso zina Laki lakupaturika.—Mt 4:1; Yoh 8:44; Chv 12:9.

E

• Edomu.

  Ili ndi zina linyaki laku Esawu, mwana waku Isaki. Mphapu yaku Esawu (Edomu) yajanga ku Seiri, cho ntchigaŵa chamapiri cho che pakati pa Nyanja Yakufwa ndi Phota la ‘Aqaba. Chigaŵa ichi chingwamba kudanika kuti Edomu. (Ge 25:30; 36:8)—Wonani Fundu Zakukumaliya B3 ndi B4.

• Efa.

  Uwu wenga mwesu wakupimiya vinthu vakumira, ndipu apimiyanga tirigu ndi mbewu zinyaki. Mwesu uwu wayanananga ndi mwesu wakupimiya vinthu vamajimaji wa bati. Mwaviyo, wayanananga ndi malita pafufupi 22. (Ek 16:36; Ezk 45:10)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Efodi.

  Chakuvwala cha nge epuroni cho avwalanga asembi. Wasembi mura wavwalanga efodi wapade, yo pachifuŵa abatikangapu kanthu ko kenga ndi mya 12 yakuzirwa. (Ek 28:4, 6)—Wonani Fundu Zakukumaliya B5.

• Efurayemu.

  Zina la mwana wachiŵi waku Yosefi. Lenili linguja so zina la fuku limoza mwa mafuku 12 ngaku Isirayeli. Isirayeli wati wagaŵikana, fuku laku Efurayemu lo lenga lakutchuka ukongwa ndilu lamiyanga ufumu wa mafuku 10.—Ge 41:52; Yer 7:15.

• Eluli.

  Wenga mwezi wa 6 pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa ŵati atuwa ku ukapolu ku Babiloni. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wa 12. Wayambanga mukatikati mwa August ndipu wamalanga mukatikati mwa September. (Neh 6:15)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

• Etanimu.

  Wenga mwezi wa 7 pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wakwamba. Wayambanga mukatikati mwa September ndipu wamalanga mukatikati mwa October. Ayuda ŵati aweku ku ukapolu ku Babiloni, ungwamba kudanika kuti Tishiri. (1Mf 8:2)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

F

• Farawo.

  Zina la udindu la mafumu nga ku Ijipiti. Mu Bayibolu muzumbulika ana Farawo ankhondi (Shishaki, So, Tirihaka, Neko, ndi Hofura). Kweni ana Farawo anyaki aziŵika cha mazina ngawu, ndipu ana Farawo ŵenaŵa asazgapu wo ŵengapu mu nyengu yaku Abrahamu, Mozesi ndipuso Yosefi.—Ek 15:4; Ar 9:17.

• Fatomu.

  Mwesu wakupimiya ndimba ya maji, ndipu fatomu yimoza yiyanana ndi mamita 1.8 (mafiti 6). (Mac 27:28)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Filisitiya; Afilisiti.

  Charu cha mumphepeti mwa nyanja kumwera kwa Isirayeli cho chingwamba kudanika kuti Filisitiya. Ŵanthu wo angutuliya ku Kirete wo ajanga kwenuku adanikanga kuti Afilisiti. Davidi wanguŵathereska, kweni angulutirizga kujilamuliya ŵija ndipu achitanga nkhondu kaŵikaŵi ndi Ayisirayeli. (Ek 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)—Wonani Fundu Zakukumaliya B4.

• Fumukazi ya Kuchanya.

  Ili ndi zina la chiuta munthukazi yo Ayisirayeli a mpatuku asopanga mu mazuŵa ngaku Yeremiya. Ŵanthu anyaki aŵanaŵana kuti ndi zina la chiuta munthukazi wa Ababiloni yo wadanika kuti Ishitara (Asitarite). Chiuta munyaki munthukazi wa Asumeri wadanikanga kuti Inana, ndipu zina lenili ling’anamuwa kuti “Fumukazi ya Kuchanya.” Chinanga kuti chiuta mwenuyu wadanika kuti fumukazi ya kuchanya,  kweni wenga so chiuta wa mwandanu. Asitarite wadanika so kuti “Munthukazi wa Kuchanya” mu vinthu vo Ayijipiti akulemba.—Yer 44:19.

G

• Gehena.

  Zina la Chigiriki la chinkhwawu cha Hinomu cho chenga kumwera chakuzambwi kwa Yerusalemu wakali. (Yer 7:31) Malu yanga ngangukambika mwauchimi nge kumalu ko azamutayaku mathupi. (Yer 7:32; 19:6) Palivi ukaboni wakulongo kuti nyama zamoyu pamwenga ŵanthu amoyu aponyekanga ku Gehena kuti awotcheki pamwenga atombozgeki. Mwaviyo, Gehena wamiya malu ngambula kuwoneka cha, ko maumoyu nga ŵanthu ngatombozgeka kwamuyaya mumotu chayiwu. Mumalu mwaki, Yesu ndi akusambira ŵaki angugwiriskiya ntchitu mazu ngakuti Gehena kumiya chilangu chamuyaya cha “nyifwa yachiŵi” kung’anamuwa pharanyiku lamuyaya pamwenga kumaliya limu.—Chv 20:14; Mt 5:22; 10:28.

• Gera.

  Uzitu wa chinthu wo uyanana ndi magilamu 0.57. Uzitu uwu wayanananga ndi chigaŵa chimoza pa vigaŵa 20 va masekeli. (Lv 27:25)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Giliyadi.

  Charu cha nyata cho chenga kuvuma kwa Msinji wa Yorodani cho chafikanga mpaka kunkhondi ndipuso kumwera kwa Dambu la Yaboku. Nyengu zinyaki zina ili limiya chigaŵa chosi cha Ayisirayeli cho chenga kuvuma kwa Yorodani ko kwajanga fuku laku Rubeni, Gadi ndi hafu ya fuku laku Manasi. (Nu 32:1; Yos 12:2; 2Mf 10:33)—Wonani Fundu Zakukumaliya B4.

• Gititi.

  Yanga ndi mazu ngo angagwiriskiyanga ntchitu pakumba sumu ngo ngaziŵika cha vo ngang’anamuwa, ndipu ngakutuliya ku mazu nga Chiheberi ngakuti gath. Anyaki agomezga kuti chenga shuni cha sumu zakupangiya vinyu, chifukwa mazu ngakuti gath ngang’anamuwa chakukandiyamu mphereska.—Sl 81:Kam.

• Goli.

  Chimiti cho chiŵikika pamapewa nga munthu, ndipu kusongu kwaki kosikosi kulende katundu, pamwenga chimiti cho chivwalikika mukhosi mwa nyama (kanandi ng’ombi) asani ziguza vipangizu vakulimiya pamwenga ngolu. Pakuti kanandi akapolu agwiriskiyanga ntchitu goli asani apinga katundu muzitu, goli limiya ukapolu pamwenga kujithereska ku munthu munyaki kweniso kukandirizgika pamwenga kusuzgika. Kutuzga pamwenga kufyo goli kumiya kufwatulika ku ukapolu, kufwatulika kuti munthu waleki kukandirizgika ndi kutambuzgika.—Lv 26:13; Mt 11:29, 30.

• Guŵa la sembi.

  Yanga ngenga malu ngakukwera ngo angazenganga ndi dongu lakukasa, mya, pamwenga vimiti vo avipakanga chisulu. Pamalu yanga aperekiyangapu sembi pamwenga vakununkhira pakusopa. Muchipinda chakwamba cha chihema kweniso cha nyumba yakusopiyamu mwenga “guŵa la sembi lagolidi” limana, lo aperekiyangapu sembi za vakununkhira. Guŵa ili lingupangika ndi vimiti ndipu angulipaka golidi. “Guŵa la sembi lamkuŵa” likulu, lakuperekiyapu sembi zakupiriza lenga mubalaza lakubwalu. (Ek 27:1; 39:38, 39; Ge 8:20; 1Mf 6:20; 2Mb 4:1; Lk 1:11)—Wonani Fundu Zakukumaliya B5 ndi B8.

H

• Hadesi.

  Mazu nga Chigiriki ngo ngayanana ndi mazu nga Chiheberi ngakuti “Shelo.” Ngafwatulikiya kuti “Dindi” (wakwamba ndi chilembu chikulu) kuti ngaziŵiki kuti ndi masanu nga ŵanthu wosi.—Wonani DINDI.

• Heme.

  Chiuta wa Agiriki, mwana waku Zewu. Ku Lusitara, ŵanthu aŵanaŵananga kuti Paulo ndiyu Heme, kung’anamuwa chiuta yo wagwiranga ntchitu nge muthenga wa achiuta kweniso chiuta wakuziŵa kulongoro.—Mac 14:12.

• Herodi.

  Zina la banja laufumu lo lalamuliyanga Ayuda mwakuchita kusankhika ndi Aroma. Herodi Mukulu wangutchuka chifukwa cha kuzenga so nyumba yakusopiyamu ku Yerusalemu, ndipuso chifukwa cha kulamula kuti ŵana abayiki ndi chilatu chakukhumba kubaya Yesu. (Mt 2:16; Lk 1:5) Herodi Akelawo ndipuso Herodi Antipasi, wo ŵenga ŵana aku Herodi Mukulu, angupaskika vigaŵa vakuti alamuliyengi mu ufumu wa awusewu. (Mt 2:22) Antipasi wenga wakulamuliya chigaŵa, ndipu waziŵika nge “fumu.” Iyu wangulamuliya mu vyaka vitatu ndi hafu va uteŵeti waku Khristu, mpaka mu nyengu ya vakuchitika vo vikonkhoskeka mu Machitidu chaputala 12. (Mrk 6:14-17; Lk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mac 4:27; 13:1) Pavuli paki, Herodi Agripa I, mzuku waku Herodi Mukulu, wangubayika ndi mungelu waku Chiuta, wati walamuliya kwa nyengu yimanavi. (Mac 12:1-6, 18-23) Mwana waki Herodi Agripa II, wangwamba kulamuliya ndipu wangulamuliya mpaka po Ayuda angugarukiya Aroma.—Mac 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Higayoni.

  Mazu ngo agwiriskiyanga ntchitu pakulongozga sumu. Pa Salimo 9:16, mazu yanga ngalongo kuti bangu yo watumba besi waleki dankha kumba pamwenga wosi wo atumba ami dankha kamanavi kuti ŵanthu alunguruki.

• Hini.

  Uwu wenga mwesu wakupimiya vinthu vamajimaji, ndipu wayanananga ndi malita 3.67. (Ek 29:40)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Hisopi.

  Nkhamiti ko ke ndi mphanda ndi mani ngamanangamana ko akagwiriskiyanga ntchitu pakuwaza ndopa kweniso maji asani achita mwambu wakutowesa vinthu. Katenere kuti kenga kamiti ka majoramu (Origanum maru; Origanum syriacum). Pa Yohane 19:29, atenere kuti angugwiriskiya ntchitu kamiti ka majoramu ko angukamangiliya ku phesi la mapira (Sorghum vulgare). Pakuti phesi la mapira lituŵa litali litenere kuti ndilu linguŵawovya kuti apaski Yesu vinyu wakunthyanthyama.—Ek 12:22; Sl 51:7.

• Homeri.

  Wenga mwesu wakupimiya vinthu vakumira wo wayanananga ndi mwesu wa kori. Mwesu uwu wayanananga ndi malita 220 mwakukoliyana ndi mwesu wa bati. (Lv 27:16)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Huli.

  Ndi munthu yo wagonana ndi ŵanthu wo wakutorana nawu cha kuti wasaniyengi ndalama.  (Mazu nga Chigiriki ngakuti porʹne, ngo ngakufwatulikiya kuti “huli” ngatuliya ku mazu ngo ngang’anamuwa “kugulisa.”) Chinanga kuti mahuli nganthulumi ngazumbulika mu Bayibolu, kweni mazu yanga ukongwa ngakamba anthukazi. Uhuli wazomerezekanga cha mu Dangu laku Mozesi, ndipu ndalama zo munthu wazisaniya chifukwa cha kuchita uhuli, zazomerezekanga cha kuti munthu wazipereki mumalu ngakupaturika ngaku Yehova. Kweni wo asopanga angoza agwiriskiyanga ntchitu mahuli nga panyumba zakusopiyamu kuti asaniyi ndalama. (Dt 23:17, 18; 1Mf 14:24) Bayibolu ligwiriskiya so ntchitu mazu ngakuti huli mwantharika, pakukamba va ŵanthu, mitundu, pamwenga mawupu ngo ngasopa angoza uku akamba kuti asopa Chiuta. Mwakuyeruzgiyapu gulu la visopa lo lidanika kuti “Babiloni Mukulu” likambika kuti huli mu buku la Chivumbuzi, chifukwa lichitiya limoza vinthu ndi alongozgi a charu ichi, kuti lije ndi mazaza kweniso kuti likhupuki.—Chv 17:1-5; 18:3; 1Mb 5:25.

I

• Ifiyopiya.

  Charu cho chenga kumwera kwa Ijipiti. Chasazgangapu chigaŵa chakumwera cha charu cho mazuŵa nganu chidanika kuti Ijipiti kweniso chigaŵa chakunkhondi kwa Sudan. Mu Malemba nga Chiheberi, nyengu zinyaki zina ili limiya “Kushi.”—Est 1:1.

• Iluriko.

  Chigaŵa cha Roma cho chenga kunkhondi kwa charu cha Girisi. Pa uteŵeti waki, Paulo wangufikaku kwenuku, kweni Bayibolu likamba cha asani wangupharazgaku pamwenga wangujumphaku ŵaka nthowa. (Ar 15:19)—Wonani Fundu Zakukumaliya B13.

• Isirayeli.

  Zina lo Chiuta wangupaska Yakobe. Pavuli paki, mphapu yaki yosi yingwamba so kudanika zina lenili. Mphapu ya ŵana 12 aku Yakobe, kanandi yadanikanga kuti, ŵana aku Isirayeli, nyumba yaku Isirayeli, ŵanthu (anthulumi) aku Isirayeli pamwenga Ayisirayeli. Zina lakuti Isirayeli, lagwiriskikiyanga so ntchitu pakudana ufumu wa mafuku 10 wa kunkhondi, wo ungugawuka ku ufumu wakumwera, ndipu pavuli paki lingwamba kugwiriskikiya so ntchitu pakukamba va Akhristu akusankhika, wo ndi “Isirayeli waku Chiuta.”—Ag 6:16; Ge 32:28; 2Sa 7:23; Ar 9:6.

J

• Janja.

  Mwesu wakupimiya utali wa chinthu ndipu watuwanga pa kasukusuku mpaka kusongu kwa chikumbu chapakati. Kanandi Ayisirayeli agwiriskiyanga ntchitu janja lo layanananga ndi masentimita pafufupi 44.5, kweni agwiriskiyanga so ntchitu janja litali lo layanananga ndi masentimita pafufupi 51.8. (Ge 6:15; Lk 12:25)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

K

• Kabu.

  Wenga mwesu wakupimiya vinthu vakumira wo wayanananga ndi malita 1.22, mwakukoliyana ndi mwesu wa bati. (2Mf 6:25)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Kadiya; Akadiya.

  Pakwamba mazu yanga ngamiyanga charu kweniso ŵanthu wo ajanga mumadambu nga misinji ya Tigirisi ndi Yufureti. Pavuli paki, ngamiyanga charu chosi cha Babiloni ndi ŵanthu ŵaki. Zina lakuti “Akadiya” lamiyanga so ŵanthu akusambira va sayansi, mbiri, vineneru ndipuso wo akusambira vakukwaskana ndi vinthu vo ve kuchanya kweni achitanga so masenga.—Ezr 5:12; Da 4:7; Mac 7:4.

• Kagulu kakugaruka.

  Kagulu ko kalondo chisambizu pamwenga mulongozgi munyaki ndipu ke ndi visambizu vaki vo kagomezga. Mazu ngenanga ngagwiriskikiya ntchitu pakukamba va magulu ngaŵi nga chisopa cha Ayuda, gulu la Afarisi kweniso la Asaduki. Ŵanthu wo ŵenga Akhristu cha, adananga so Akhristu kuti “kagulu kakugaruka” pamwenga “kagulu kakugaruka ka ŵanthu a ku Nazareti,” panyaki chifukwa chakuti aŵanaŵananga kuti akugaruka ku chisopa cha Ayuda. Pavuli paki timagulu takugaruka ta chisopa tingwamba kupangika mu mpingu wachikhristu, ndipu buku la Chivumbuzi lizumbuwa “kagulu kakugaruka kaku Nikolasi.”—Mac 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Chv 2:6; 2Pe 2:1.

• Kamiti kakuŵaŵa.

  Mazu yanga ngamiya timiti takupambanapambana to tiŵaŵa asani watitafunya ndipuso te ndi fungu ukongwa. Mazu yanga ngagwiriskikiya ntchitu mwantharika mu Bayibolu pakukonkhoska masuzgu ngo munthu wakumana nangu asani wachita vinthu viheni, wakoleka ukapolu, wakumana ndi vinthu vambula urunji kweniso wagaruka. Pa Chivumbuzi 8:11, “kamiti kakuŵaŵa” kamiya munkhwala wakuŵaŵa kweniso wapoyizoni wo udanika so kuti absinthe.—Dt 29:18; Nth 5:4; Yer 9:15; Am 5:7.

• Kamutu.

  Mazu ngo ngaja kukwamba kwa salimo ndipu ngalongo yo wakulemba, ngakonkhoska vo vachitikanga pa nyengu yo salimo lo lalembekiyanga, ngapereka ulongozgi wo atenere kulondo pakumba pamwenga ngalongo ntchitu kweniso chilatu cha salimo.—Wonani kamutu pa Masalimo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Kanani.

  Mzuku waku Nowa, kweniso mwana wachinayi waku Hamu. Mafuku 11 ngo ngangutuwa mwaku Kanani nganguzija kuchigaŵa cha kuvuma kwa Meditereniyani pakati pa Ijipiti ndi Siriya. Malu ngenanga ngadanikanga kuti ‘charu cha Kanani.’ (Lv 18:3; Ge 9:18; Mac 13:19)—Wonani Fundu Zakukumaliya B4.

• Kasiya.

  Tenga timawufwa to asiranga kutuliya ku khungwa la chimiti cha kasiya (Cinnamomum cassia), cho che mugulu la chimiti cha sinamoni. Kasiya amugwiriskiyanga ntchitu nge perefyumu kweniso amudiranga mumafuta ngakupaturika ngakuŵikiya munthu pa udindu.—Ek 30:24; Sl 45:8; Ezk 27:19.

• Kayisara.

  Zina la banja linyaki la mtundu wa Aroma lo linguzija zina laulemu la mafumu nga Aroma. Mafumu ngo ngazumbulika mu Bayibolu ndi Ogasito, Tiberiyo ndipuso Kilaudiyo, ndipu Nero chinanga kuti wazumbulika ndi zina laki cha mu  Bayibolu, kweni nayu wadanika ndi zina lenili. Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, zina lakuti “Kayisara” limiya so ulamuliru pamwenga Boma.—Mrk 12:17; Mac 25:12.

• Kemoshi.

  Chiuta mura wa Amowabu.—1Mf 11:33.

• Ketani.

  Salu yakudyoŵeka vithuzi va akerubi, ndipu yapatuwanga Malu Ngakupaturika ndi Malu Ngakupaturika Ukongwa, muchihema kweniso munyumba yakusopiyamu. (Ek 26:31; 2Mb 3:14; Mt 27:51; Ah 9:3)—Wonani Fundu Zakukumaliya B5.

• Khondi Lavipilala Laku Solomoni.

  Yenga nthowa yakujala pachanya yo yenga kuvuma kwa balaza lakubwalu la nyumba yakusopiyamu yo yengaku mu nyengu yaku Yesu. Ŵanthu anandi agomezga kuti nyumba yakusopiyamu yaku Solomoni yati yabwangandulika, khondi lenili lingubwangandulika cha. Yesu wangwenda mwenumu ‘mu nyengu yachipwepwi,’ ndipu Akhristu a mu nyengu ya akutumika asopiyangamu. (Yoh 10:22, 23; Mac 5:12)—Wonani Fundu Zakukumaliya B11.

• Khristu.

  Zina la udindu laku Yesu lakutuliya ku mazu nga Chigiriki ngakuti Khri·stosʹ, ndipu liyanana ndi mazu nga Chiheberi ngo ngafwatulikiya kuti “Mesiya” pamwenga kuti “Wakusankhika.”—Mt 1:16; Yoh 1:41.

• Kisilevi.

  Wenga mwezi wa 9 pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa ŵati atuwa ku ukapolu ku Babiloni. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wachitatu. Wayambanga mukatikati mwa November ndipu wamalanga mukatikati mwa December. (Neh 1:1; Zek 7:1)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

• Kodikodi.

  Mazu yanga ngamiya matenda nganandi ngo ngachitiska kuti vakume vichiti chuku. Ŵanthu anyaki asachizga kuti kodikodi yo wazumbulika mu Bayibolu ngwa mtundu umoza pe (Puccinia graminis).—1Mf 8:37.

• Korali.

  Chinthu chakulama chakuwoneka nge mwa cho chipangika kutuliya ku tiviwanga ta tinthu timanatimana tamoyu ta munyanja zikuluzikulu. Vinthu venivi vija va mitundu yakupambanapambana nge viyera, vituŵa ndipuso vifipa. Mya ya korali yasanirikanga ukongwa mu Nyanja Yiyera. Mu nyengu yakali, mya yiyera ya korali yadulanga ukongwa ndipu kanandi apangiyanga mikanda kweniso vinthu vinyaki vakutowese.—Nth 8:11.

• Kori.

  Wenga mwesu wakupimiya vinthu vakumira kweniso vamaji wo wayanananga ndi malita 220, mwakukoliyana ndi mwesu wa bati. (1Mf 5:11)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Kubenekere maubudi.

  Mu Malemba nga Chiheberi, mazu yanga ngang’anamuwa sembi zo zaperekekanga kuti ŵanthu azomerezeki kundere kufupi ndi Chiuta kweniso kumusopa. Mwakukoliyana ndi Dangu laku Mozesi, ŵanthu aperekanga sembi zenizi kamoza pa chaka pa Zuŵa Lakubenekere Maubudi. Achitanga venivi kuti Chiuta wamugowoke munthu maubudi ngaki kweniso nga mtundu wosi. Sembi zenizi zamiyanga sembi yaku Yesu, yo wangupereka kamoza pe kuti watuzgepu maubudi nga ŵanthu wosi ndi chilatu chakuti ŵanthu ayanjani so ndi Yehova.—Lv 5:10; 23:28; Akl 1:20; Ah 9:12.

• Kuchita jalidu liheni mwambula soni.

  Mazu yanga ngafwatulikiya kutuliya ku mazu nga Chigiriki ngakuti a·selʹgei·a, ndipu ngakamba va nkharu ziheni ukongwa zo zikoliyana cha ndi marangu ngaku Chiuta, ndipuso zo zichitika mwambula soni pamwenga mwambula mantha; jalidu lakulongo kuŵavi ulemu, kuleka kuvwiya ŵanthu wo ŵe ndi udindu, kuleka kuvwiya marangu ndi fundu za mijalidu yamampha. Mazu yanga ngakamba vakukwaskana ndi maubudi ngamanangamana cha.—Ag 5:19; 2Pe 2:7.

• Kuchita vamizimu.

  Kugomezga kuti mzimu wa munthu yo wafwa utufwa cha ndipu ungalongoro ndi ŵanthu amoyu, ukongwa kuporote mu munthu munyaki (ng’anga) yo wakoliyana ndi vakuchitika va mizimu. Mazu ngakuti “kuchita vamizimu” ngakufwatulikiya ku mazu nga Chigiriki ngakuti phar·ma·kiʹa, ngo ngang’anamuwa “kugwiriskiya ntchitu munkhwala.” Mazu yanga ngangwamba kukoliyana ndi kuchita vamizimu, chifukwa kali munkhwala wagwiriskikiyanga ntchitu kuti ayuski nthazi ya viŵanda ndi chilatu chakuti achiti vaufwiti.—Ag 5:20; Chv 21:8.

• Kudumulika.

  Kudumuwa khungu lakusongu kwa nkhuli ya munthulumi. Abrahamu ndi mphapu yaki angulamulika kuti adumulikengi, kweni Akhristu achita kulamulika cha kuti adumulikengi. Mazu ngenanga ngagwiriskikiya so ntchitu mwantharika mu nkhani zakupambanapambana za mu Bayibolu.—Ge 17:10; 1Ak 7:19; Afi 3:3.

• Kufipiskika.

  Kungaja kufipiskika kwa kuliŵavu pamwenga kuswa fundu zo zitovya munthu kuja ndi nkharu yamampha. Kweni mwakukoliyana ndi Dangu laku Mozesi, mazu ngenanga mu Bayibolu, kanandi ngang’anamuwa chinthu chambula kuzomerezeka pamwenga chinthu chambula kutowa. (Lv 5:2; 13:45; Mt 10:1; Mac 10:14; Aef 5:5)—Wonani KUTOWA.

• Kufunga.

  Kuleka kurya chakurya chechosi kwa nyengu yakuŵikika. Ayisirayeli afunganga pa Zuŵa Lakubenekere Maubudi, mu nyengu yamasuzgu ndipuso asani akhumba kuti Chiuta waŵawovyi. Ayuda angujalikiska nyengu zinayi pachaka zakufungiya kuti akumbukengi masuzgu ngo ngakuchitikiyapu mtundu wawu. Kweni palivi dangu lakuti Akhristu afungengi.—Ezr 8:21; Yes 58:6; Lk 18:12.

• Kujipereka kwaku Chiuta.

  Kuwopa, kusopa kweniso kuteŵete Yehova Chiuta, limoza ndi kuja wakugomezgeka ku ulamuliru waki wa chilengedu chosi.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Kukhwechuwa.

  Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, mazu yanga ngang’anamuwa kukhwapa pamwenga kudupuwa ndi likhwechu lo le ndi mafundu pamwenga minga kunthazi kwaki.—Yoh 19:1.

• Kukhwema; Malu ngakukhwemiyapu mbewu.

  Kupatuwa mbewu ku mwere pamwenga ku viswaswa; malu ngo ntchitu iyi yagwirikiyangapu. Agwiriskiyanga ntchitu nthonga pakukhwema. Ndipu asani  vinthu vo akhwema vinandi ukongwa, agwiriskiyanga ntchitu chinthu chinyaki nge chingolu chakukhweme cho chaguguzikanga ndi nyama. Chakukhweme achiyendesanga pambewu zo aziŵikanga pamalu ngakukhwemiyapu. Malu yanga angapanganga mwakuzunguliya kweniso ngajanga ngafulati pamalu ngakukwera po paputanga mphepu.—Lv 26:5; Yes 41:15; Mt 3:12.

• Kulapa.

  Mu Bayibolu, mazu yanga ngang’anamuwa kusintha maŵanaŵanu mwa kujisuska mumtima pa vo munthu wachitanga kali, vinthu viheni vo wachita pamwenga vo watondeka kuchita. Asani munthu walapa nadi viwoneka, iyu wasintha vo wachitanga kali.—Mt 3:8; Mac 3:19; 2Pe 3:9.

• Kulapizga.

  Kulapizga kung’anamuwa kusimikiza kuti vinthu vinyaki vauneneska pamwenga kulayizga kuti munthu wachitengi chinthu chinyaki pamwenga cha. Kanandi ŵanthu alapizga ku munthu wapachanya kuluska yiwu, ukongwa Chiuta. Yehova wanguchita kulapizga kuti phanganu lo wanguchita ndi Abrahamu lije lanthazi.—Ge 14:22; Ah 6:16, 17.

• Kuliya.

  Mo munthu walongore chitima chifukwa cha nyifwa pamwenga masuzgu nganyaki. Mu nyengu yakali, kuliya kwa nyengu yitali wenga mudawuku wawu. Yiwu aliyanga mwakudaniriza, ndipu avwalanga vakuvwala vapade, ajidiriyanga vyotu kumutu, akeluwanga malaya ngawu ndipuso ajipumanga pachifuŵa. Nyengu zinyaki ŵanthu wo agwiranga ntchitu ya kuliya adanikanga pa maliru.—Ge 23:2; Est 4:3; Chv 21:4.

• Kumala kwa nyengu.

  Nyengu yo yititifikisa ku umaliru wa vinthu va mucharu pamwenga kumala kwa vakuchitika vakulongozgeka ndi Satana. Yitende limoza ndi kuŵapu kwaku Khristu. Mwakulongozgeka ndi Yesu, angelu azamugwira ntchitu ya “kupatuwa ŵanthu aheni mukati mwa arunji.” (Mt 13:40-42, 49) Akusambira aku Yesu akhumbisiskanga kuziŵa nyengu ya “kumala” kwenuku. (Mt 24:3) Yesu wechendawere kuchanya, wangulayizga akusambira ŵaki kuti waŵengi nawu mpaka pa nyengu yeniyi.—Mt 28:20.

• Kupaturika; Utuŵa.

  Jalidu lo lilongo mo Yehova waliri; kuja wakutowa ukongwa. (Ek 28:36; 1Sa 2:2; Nth 9:10; Yes 6:3) Asani mazu nga Chiheberi chakwamba ngo ngang’anamuwa kuti kupaturika, ngakamba va ŵanthu (Ek 19:6; 2Mf 4:9), nyama (Nu 18:17), vinthu (Ek 28:38; 30:25; Lv 27:14), malu (Ek 3:5; Yes 27:13), nyengu (Ek 16:23; Lv 25:12) kweniso vakuchitika (Ek 36:4), ngalongo fundu ya kupatuwa, kupereka ndi mtima wosi pamwenga kutowesa kuti chije chaku Chiuta; kuchipatuwa chifukwa cha uteŵeti waku Yehova. Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, mazu ngo ngakufwatulikiya kuti ‘kupaturika,’ “kutowa” ndipuso ‘utuŵa’ nangu ngang’anamuwa kupaturiya kwaku Chiuta. Kweniso ngagwiriskikiya ntchitu pakukamba va jalidu lamampha la munthu.—Mrk 6:20; 2Ak 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Kusankha.

  Mazu nga Chiheberi ngo ngafwatulikiya kuti “kusankha,” ngang’anamuwa “kupaka ndi vinthu vamajimaji.” Mafuta ngapakikanga pamunthu pamwenga pachinthu, nge chisimikizu chakuti chinthu cho chapatulikiya uteŵeti wapade. Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, mazu yanga ngagwiriskikiya so ntchitu pa nkhani ya kupunguliya mzimu wakupaturika pa ŵanthu wo asankhika kuti aje ndi chilindizga cha kuluta kuchanya.—Ek 28:41; 1Sa 16:13; 2Ak 1:21.

• Kutemba.

  Kofya munthu pamwenga kukamba kuti vinthu viheni vichitikiyi munthu pamwenga chinthu chinyaki. Kutemba kupambana ndi kunyoza pamwenga kukalipa. Kanandi, kutemba nkhukamba uthenga wa vinthu viheni pamwenga kusopere vinthu viheni, ndipu asani Chiuta ndiyu watemba pamwenga munthu yo wamutuma, uja uchimi.—Ge 12:3; Nu 22:12; Ag 3:10.

• Kutondo mbewu.

  Kutondo mbewu zo ŵanthu wo avuna azisiya mwangozi pamwenga mwadala. Dangu laku Mozesi lalamulanga ŵanthu kuti angavunanga cha mbewu za mumphepeti mwamunda kweniso kuti maolivi ndi mphereska angatuzgangamu ngosi cha mumunda. Chiuta ndiyu wangulamula kuti akavu, alendu, ŵana ambula awusewu ndipuso vyoko atondongi mbewu zo zajaliya mumunda wo ŵeneku avunamu.—Ru 2:7.

• Kutowa.

  Mu Bayibolu, mazu yanga ngang’anamuwa uchanda wakuliŵavu pe cha, kweni ngang’anamuwa so kulutirizga kuja wambula kalema, wambula donthu, ndipuso wambula kufipiskika mu nthowa yeyosi, pamwenga wambula kutchujuka pamwenga so kunangika, mwa mijalidu pamwenga mwauzimu. Mu Dangu Laku Mozesi, mazu yanga ngamiya kutowesa mwakulondo dangu.—Lv 10:10; Sl 51:7; Mt 8:2; 1Ak 6:11.

• Kuŵapu.

  Mu nkhani zinyaki za mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, mazu yanga ngakonkhoska va kuŵapu kwaku Yesu Khristu nge Fumu, kwambiya pa nyengu yo wangujaliya pampandu waufumu kuchanya nge Fumu Mesiya mpaka mu mazuŵa ngakumaliya nga nyengu yinu. Kuŵapu kwaku Khristu kung’anamuwa kuza ndi kuluta mwaliŵiliŵi cha, kweni nkhwanyengu yitali.—Mt 24:3.

• Kuŵika manja.

  Manja ngaŵikikanga pa munthu asani atimusankha kuti wagwiri ntchitu yapade, atimutumbika, atimuchizga, pamwenga atimupaska mphasu ya mzimu wakupaturika. Nyengu zinyaki aŵikanga manja pa nyama ŵechendayipereki sembi.—Ek 29:15; Nu 27:18; Mac 19:6; 1Ti 5:22.

L

• Layizgu.

  Kukambiya Chiuta mwakusimikiza kuti uchitengi chinthu chinyaki, uperekengi sembi pamwenga mphasu, uchitengi uteŵeti, pamwenga uchitengi cha vinthu vinyaki vo pakuvija viheni cha. Layizgu liyanana ŵaka ndi kulapizga.—Nu 6:2; Wak 5:4; Mt 5:33.

• Leputoni.

  Mu nyengu yo Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu ngalembekiyanga, leputoni yenga ndalama yimana ukongwa ya Ayuda yamkuŵa  pamwenga yachisulu. Mu Mabayibolu nganyaki mazu ngenanga akungafwatuliya kuti “mite.” (Mrk 12:42; Lk 21:2; mazu nga mumphata.)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Levi; Mlevi.

  Mwana wachitatu waku Yakobe yo wangubaliya paku Leya; ndipuso fuku lo linguzidanika ndi zina laki. Ŵana ŵaki atatu ndiwu angupanga magulu ngatatu ngakulungakulu nga Alevi. Nyengu zinyaki zina lakuti “Alevi” limiya fuku lawu losi, kweni kanandi lipatuwaku asembi a mubanja laku Aroni. Fuku la Alevi lingulondiyaku cha chigaŵa mu Charu Chakulayizgika, kweni lingupaskika matawuni 48 mukati mwa malu ngo ngangugaŵikiya mafuku nganyaki.—Dt 10:8; 1Mb 6:1; Ah 7:11.

• Leviyatani.

  Chiwoneka kuti ntchinyama chamumaji, chifukwa kanandi chizumbulikiya limoza ndi maji. Pa Yobu 3:8 ndi 41:1, viwoneka kuti mazu yanga ngang’anamuwa mung’ona pamwenga chinyama chinyaki chikulu chamumaji ndipuso chanthazi ukongwa. Pa Salimo 104:26, ngang’anamuwa chisomba chikulu. Mumalemba nganyaki, mazu yanga ngakulembeka mwakuyeruzgiya ŵaka ndipu ngang’anamuwa nyama yeyosi cha.—Sl 74:14; Yes 27:1.

• Libani.

  Mamphiza ngakumila ngakutuliya ku vimiti kweniso vivwati va mugulu lo lidanika kuti Boswellia. Asani libani aliwotcha, lanunkhiranga umampha ukongwa. Alisazganga ndi vakununkhira vakupaturika vo avigwiriskiyanga ntchitu pachihema kweniso panyumba yakusopiyamu. Aliperekiyanga so limoza ndi sembi za mbewu, ndipu aliŵikanga pamzeri wewosi wa viŵandi vakulongo kwaku Chiuta mukati mwa Malu Ngakupaturika.—Ek 30:34-36; Lv 2:1; 24:7; Mt 2:11.

• Logu.

  Uwu wenga mwesu umana ukongwa wakupimiya vinthu vamajimaji wo uzumbulika mu Bayibolu. Mu marangu ngakali nga Ayuda, ukonkhoskeka kuti wakwananga chigaŵa chimoza pa vigaŵa 12 va hini. Mwaviyo, ivi vilongo kuti logu wakwananga malita 0.31. (Lv 14:10)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

M

• Mahalati.

  Viwoneka kuti mazu ngenanga angagwiriskiyanga ntchitu pakumba sumu ndipu ngasanirika pa kamutu pa Masalimo 53 ndi 88. Ngatenere kuti ngakoliyana ndi mazu nga Chiheberi ngo ngang’anamuwa kuti “kulopwa, kutama,” vo ving’anamuwa kuti sumu yitenere kumbika mwachitima. Venivi vikoliyana ndi uthenga wo we mu sumu ziŵi zenizi.

• Makedoniya.

  Chigaŵa cha kunkhondi kwa charu cha Girisi cho chingutchuka ukongwa mu nyengu yaku Alekizanda Mukulu ndipu chingulutirizga kujilamuliya mpaka po Aroma anguchithereske. Pa nyengu yo wakutumika Paulo wanguluta ku Europe kakwamba, Makedoniya chenga chigaŵa cha Aroma. Paulo wangulutaku katatu kwenuku. (Mac 16:9)—Wonani Fundu Zakukumaliya B13.

• Makhati; Wamakhati.

  Nthenda yakofya ya pakhungu. Mu Malemba, nthenda ya makhati yipambana ndi nthenda yo yiziŵika ndi zina lenili mazuŵa nganu, pakuti yakonga ŵanthu pe cha, kweni yakwaskanga so malaya ndipuso nyumba. Munthu yo watama nthenda yamakhati wadanika kuti wamakhati.—Lv 14:54; Lk 5:12.

• Malikamu.

  Watenere kuti wayanana ŵaka ndi Moleki, chiuta wa Aamoni. (Zef 1:5)—Wonani MOLEKI.

• Malu Ngakupaturika Ukongwa.

  Chipinda chamukati mwa chihema kweniso mwa nyumba yakusopiyamu, cho asungangamu bokosi laphanganu. Mwakukoliyana ndi Dangu laku Mozesi, wasembi mura pe ndiyu wazomerezekanga kusere muchipinda chenichi, ndipu waserengamu kamoza pachaka pa Zuŵa Lakubenekere Maubudi.—Ek 26:33; Lv 16:2, 17; 1Mf 6:16; Ah 9:3.

• Malu Ngakupaturika.

  Chipinda chakwamba kweniso chikulu mu chihema pamwenga munyumba yakusopiyamu, ndipu chapambananga ndi chipinda chamukati ukongwa cho chidanika kuti Malu Ngakupaturika Ukongwa. Mu Malu Ngakupaturika nga mu chihema mwenga, chakuŵikapu nyali chagolidi, guŵa lagolidi la sembi za vakununkhira, thebulu la viŵandi vakulongo ndipuso viyaŵi vagolidi. Mu Malu Ngakupaturika nga munyumba yakusopiyamu mwenga guŵa la sembi lagolidi, vakuŵikapu nyali 10 vagolidi, ndipuso mathebulu 10 nga viŵandi vakulongo. (Ek 26:33; Ah 9:2)—Wonani Fundu Zakukumaliya B5 ndi B8.

• Malu ngapachanya.

  Malu ngakusopiyapu ndipu kanandi ngajanga pachanya pa phiri, pa mtunthu pamwenga pa malu ngakuthopoka ngo ŵanthu achitanga kupanga. Chinanga kuti nyengu zinyaki malu yanga asopiyangapu Chiuta, kweni kanandi asopiyangapu angoza.—Nu 33:52; 1Mf 3:2; Yer 19:5.

• Mana.

  Chakurya cho Ayisirayeli aryanga pa nyengu yo ŵenga muchipululu kwa vyaka 40. Yehova ndiyu waŵapaskanga. Ngawonekanga mulenji wewosi kupatuwaku pa zuŵa la Sabata ndipu pasi paki paŵanga dungwi. Ayisirayeli ŵati angawona kakwamba angufumba kuti, “Ndi vinthu wuli ivi?” Mazu yanga mu Chiheberi akambanga kuti “man huʼ?” (Ek 16:13-15, 35) Mu malemba nganyaki mana ngadanika kuti “chakurya cha kuchanya” (Sl 78:24), “viŵandi vakutuliya kuchanya” (Sl 105:40) ndipuso “chiŵandi cha anthazi” (Sl 78:25). Yesu nayu wangukambapu mwantharika vakukwaskana ndi mana.—Yoh 6:49, 50.

• Mapiri nga ku Lebanoni.

  Ku Lebanoni kwenga mapiri magulu ngaŵi. Gulu lakwamba la mapiri lo liziŵika kuti mapiri nga ku Lebanoni lenga kuzambwi ndipu mapiri ngaki ngangulazgiya ku Lebanoni. Gulu lachiŵi lenga kuvuma, ndipu mapiri ngaki ngakulazgiya ku Lebanoni cha. Pakati pa magulu ngaŵi ngenanga nga mapiri, penga dambu litali lo lenga la nyata. Mapiri nga ku Lebanoni ngakwambiya mumphepeti mwa nyanja ya Meditereniyani, ndipu ngatali kwamba mamita 1,800 mpaka mamita 2,100 (mafiti 6,000 mpaka mafiti 7,000). Mu nyengu yakali, ku Lebanoni kwenga vimiti vikuluvikulu va sidara, vo vyaru vinyaki vapafupi  vagulanga mwakudula ukongwa. (Dt 1:7; Sl 29:6; 92:12)—Wonani Fundu Zakukumaliya B7.

• Masatarapi.

  Yaŵa ŵenga ŵanthu wo amiyanga fumu muchigaŵa pamwenga nduna za muchigaŵa mu ufumu wa Babiloni ndi Peresi. Masatarapi ngasankhikanga ndi fumu kuti ngalamuliyengi.—Ezr 8:36; Da 6:11.

• Masengwi nga guŵa la sembi.

  Vinthu vinayi vo vathopokanga nge masengwi pa makona nganayi nga maguŵa nganyaki nga sembi. (Lv 8:15; 1Mf 2:28)—Wonani Fundu Zakukumaliya B5 ndi B8.

• Masikili.

  Mazu nga Chiheberi ngo ngaziŵika cha vo ngang’anamuwa ndipu ngasanirika pakamutu pa Masalimo 32, 42, 44, 45, 52 mpaka 55, 74, 78, 88, 89 ndipuso 142. Panyaki ngang’anamuwa kuti “ndakatulu yo munthu wakhumbika kulunguruka.” Anyaki aŵanaŵana kuti vo mazu yanga ngang’anamuwa viyanana ndi mazu nganyaki ngakuyananaku nangu ngo ngafwatulikiya kuti ‘kuteŵete mwazeru.’—2Mb 30:22; Sl 32:Kam.

• Matangaza.

  Chinthu cho aserezangamu munthu kuti amulangi. Matangaza nganyaki aserezangamu maphazi pe, penipo nganyaki ngachitiskanga kuti msana upeteki chifukwa aserezgangamu maphazi, manja ndi khosi.—Yer 20:2; Mac 16:24.

• Matawuni ngakutaskikiyaku.

  Ngenga matawuni nga Alevi ngo munthu yo wabaya munyaki mwangozi wathaŵiyangaku kuti wakuweze ndopa waleki kumubaya. Mu Charu Chakulayizgika mwenga matawuni ngenanga 6, ndipu ngangusankhika ndi Mozesi kweniso Yoswa mwakulongozgeka ndi Yehova. Asani wafika mutawuni yeniyi, munthu yo wathaŵa wakonkhoskiyanga ŵara pageti la tawuni nkhani yaki ndipu amulondiyanga umampha. Kuti ŵanthu wo abayiyanga dala anyawu aleki kusaniriyapu mwaŵi, munthu yo wabaya munyaki, waweriyanga kutawuni ko wangubayiya munthu kuti nkhani yaki yikayeruzgiki ndi chilatu chakuti viziŵiki asani wangumubaya nadi mwangozi. Asani vasimikizika kuti wangumubaya nadi mwangozi, munthu yo waweriyanga so kutawuni yakutaskikiyaku ndipu wajanga kweniko kwa umoyu waki wosi pamwenga mpaka po wasembi mura wafwiya.—Nu 35:6, 11-15, 22-29; Yos 20:2-8.

• Mathumba ngachikopa.

  Botolu lo lapangikanga kutuliya kuchikopa cha nyama nge mbuzi pamwenga mbereri, ndipu asungangamu vinyu. Vinyu amuŵikanga mumathumba ngafya ngachikopa, chifukwa asani vinyu waŵira watuzga carbon dioxide yo wachitiska kuti mathumba ngachikopa ngatundumuki. Mathumba ngafya ngatundumuka; kweni mathumba ngadala ngaphumuka chifukwa ngaja ngakunanamphuka kali.—Yos 9:4; Mt 9:17.

• Mayeri.

  Timya pamwenga tivimiti timanatimana to atigwiriskiyanga ntchitu pakusankha vakuchita. Ativunganga pasalu pamwenga atiŵikanga muchiyaŵi ndipu pavuli paki atichukuchanga. Kamwa pamwenga kamiti ko katuwa mukati pamwenga ko akako ndiku kasankhikanga. Kanandi achichita venivi apempheranga dankha. Mazu ngakuti “mayeri” ngang’anamuwa vo ŵanthu achitanga kuti agaŵani vinthu kweniso ngagwiriskiya ntchitu mwantharika pakukamba za chigaŵa.—Yos 14:2; Sl 16:5; Nth 16:33; Mt 27:35.

• Mazuŵa ngakumaliya.

  Mazu ngenanga kweniso nganyaki ngakuyanana nangu, ngagwiriskikiya ntchitu mu uchimi wa mu Bayibolu wo ukamba va nyengu yo vakuchitika vifika pakumaliya. (Ezk 38:16; Da 10:14; Mac 2:17) Mwakukoliyana ndi mtundu wa uchimi waki, mazuŵa ngakumaliya ngangaŵa nyengu ya vyaka vimanavi ŵaka pamwenga vinandi. Nyengu yakuziŵika umampha yo Bayibolu likonkhoska, ndi “mazuŵa ngakumaliya” nga vakuchitika va mu nyengu yinu, ndipu yeniyi ndi nyengu yakuŵapu kwambula kuwoneka kwaku Yesu.—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.

• Mbata.

  Chipangizu chachisulu cho atesa kuphuta kuti chimbi, ndipu achigwiriskiyanga ntchitu nge chipangizu chakutcheŵeske kweniso chakumbiya sumu. Mwakukoliyana ndi Numeri 10:2, Yehova wangupereka ulongozgi wa mo angapangiya mbata ziŵi zasiliva, zakuti agwiriskiyengi ntchitu pakudanisa unganu, asani Ayisirayeli akhumbika kupasuwa msasa kweniso asani apenja kuluta ku nkhondu. Mbata izi zitenere kuti zenga zakunyoloka ndipu zapambananga ndi mbata zakugombeteke “zamasengwi” zo apanganga mwakugwiriskiya ntchitu masengwi nga nyama. Pa vipangizu vakumbiya vo venga panyumba yakusopiyamu, penga so mbata za mitundu yakupambanapambana. Kanandi kumba kwa mbata kumiya vyeruzgu vakutuliya kwaku Yehova pamwenga vakuchitika vinyaki vakukhumbika ukongwa vakutuliya kwaku Chiuta.—2Mb 29:26; Ezr 3:10; 1Ak 15:52; Chv 8:7–11:15.

• Mbilika; mbiliŵa.

  Munthukazi yo wajanga nge munthukazi wachiŵi ku muwolu wa munthu, ndipu kanandi waŵanga kapolu.—Ek 21:8; 2Sa 5:13; 1Mf 11:3.

• Mchimi.

  Ndi munthu yo khumbu laku Chiuta livumbulika kuziya mwaku iyu. Achimi alongoronga mumalu mwaku Chiuta, ndipu akambiyanga limu vo vichitikengi kunthazi, asambizanga ŵanthu vakukwaskana ndi Yehova, aŵakambiyanga marangu ngaki kweniso vyeruzu vaki.—Am 3:7; 2Pe 1:21.

• Merodaki.

  Chiuta mura wa tawuni ya Babiloni. Hamurabi yo wenga fumu ya ku Babiloni kweniso wakupanga marangu wati wasambusa tawuni ya Babiloni kuja likulu la charu cha Babiloni, Merodaki (pamwenga kuti, Maduki) wangwamba kutumbikika ukongwa. Pakumaliya paki, wanguja chiuta mura ukongwa pa achiuta wosi a ku Babiloni. Pati pajumpha nyengu, zina la udindu lakuti “Belu” (“Mweneku”) ndilu linguzisere mumalu mwa zina lakuti Merodaki (pamwenga kuti, Maduki), ndipu Merodaki wadanikanga ŵaka kuti Belo.—Yer 50:2.

• Mesiya.

  Mazu yanga ngatuliya ku mazu nga Chiheberi ngakuti “wakusankhika.” Ngayanana ndi mazu ngakuti “Khristu” ngo ngatuliya ku mazu nga Chigiriki.—Da 9:25; Yoh 1:41.

•  Mheberi; Chiheberi.

  Abramu (Abrahamu) ndiyu wangwamba kudanika ndi zina lenili, ndipu lamupambanisanga ndi mtundu wa Aamori wo wanguzengezgana nawu. Pavuli paki, mphapu yaku Abrahamu, kuporote mwa mzuku waki Yakobe nayu yingwamba kudanika zina lenili, ndipu chineneru chawu chenga Chiheberi. Kweni kuzifika mu nyengu yaku Yesu, Chiheberi chingusazgikana ndi mazu nganandi nga Chiaramu, ndipu ndichu chineneru cho Khristu ndi akusambira ŵaki alongoronga.—Ge 14:13; Ek 5:3; Mac 26:14.

• Mikitamu.

  Mazu nga Chiheberi ngo ngasanirika pakamutu pa Masalimo 16 kweniso 56 mpaka 60. Mazu yanga ngaziŵika cha vo ngang’anamuwa, chinanga kuti ngayananaku ndimazu ngakuti “kudinda.”

• Milikomu.

  Chiuta yo Aamoni asopanga, ndipu watenere kuti wayanana ŵaka ndi Moleki. (1Mf 11:5, 7) Kukumaliya kwa ulamuliru waki, Solomoni wanguzenge chiuta waboza mwenuyu malu ngapachanya.—Wonani MOLEKI.

• Mina.

  Yidanika so kuti mane mu Ezekiyeli. Wenga mwesu wakupimiya uzitu kweniso yenga ndalama. Mwakukoliyana ndi vo ŵanthu wo afukuwa vinthu vakali akusaniya, mina yayanananga ndi masekeli 50, ndipu sekeli yimoza yenga yizitu magilamu 11.4. Mwaviyo, mina yo yizumbulika mu Malemba nga Chiheberi yenga yizitu magilamu 570. Patenere so kuti penga mina yachifumu, nge mo ve nge ndi janja lakupimiya. Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, mina yayanananga ndi madirakima 100. Uzitu waki wenga magilamu 340. Mamina 60 ngakwananga talenti yimoza. (Ezr 2:69; Lk 19:13)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Mipukutu yavikopa.

  Ndi vikopa va mbereri, mbuzi pamwenga mwana wa ng’ombi, vo avinozganga kuti alembengepu. Yenga yakukho ukongwa kuluska mipukutu ya gumbwa, ndipu ayigwiriskiyanga ntchitu nge mipukutu ya Bayibolu. Mipukutu yavikopa yo Paulo wangupempha Timote kuti wamupingiyi, yitenere kuti yenga ndi vigaŵa va Malemba nga Chiheberi. Yinyaki mwa Mipukutu ya ku Nyanja Yakufwa yenga yavikopa venivi.—2Ti 4:13.

• Mjokonyu.

  Nthonga yitali yo yenga ndi kachisulu kakuthwa kunthazi, ndipu alimi ayigwiriskiyanga ntchitu pakukhwema nyama. Mjokonyu uyeruzgikiya ndi mazu nga munthu wazeru ngo ngatovya munthu kuti wagwiriskiyi ntchitu ulongozgi wazeru. Mazu ngakuti “kupafuwa kusongu kwa mjokonyu,” ngakambika chifukwa cha vakuchita va ng’ombi yakusuzga yo yikana kukhwemeka ndi mjokonyu ndipu yitiwupafuwa, vo vichitiska kuti yijipweteki yija.—Mac 26:14; Ŵe 3:31.

• Mlembi.

  Munthu yo wakopanga Malemba nga Chiheberi. Pa nyengu yo Yesu wenga pacharu chapasi, zina lenili linguperekeka ku gulu la ŵanthu wo aziŵanga Dangu. Yiwu asuskanga Yesu.—Ezr 7:6, mazu ngamumphata; Mrk 12:38, 39; 14:1.

• Mnazareti; wa ku Nazareti.

  Zina laku Yesu, kung’anamuwa kuti munthu wakutuliya kutawuni ya Nazareti. Panyaki ngayanana ndi mazu nga Chiheberi ngo nge pa Yesaya 11:1 ngo ngakufwatulikiya kuti “mphukira.” Pavuli paki linguzija so zina la akusambira aku Yesu.—Mt 2:23; Mac 24:5.

• Moleki.

  Chiuta yo Aamoni asopanga, ndipu watenere kuti wayanana ŵaka ndi Malikamu, Milikomu kweniso Moloki. Litenere kuti lenga zina laku chiuta weyosi cha, kweni lenga zina la udindu ŵaka lo adananga achiuta wosi. Dangu laku Mozesi lakambanga kuti munthu yo wapereka mwana waki sembi kwaku Moleki watenere kubayika.—Lv 20:2; Yer 32:35; Mac 7:43.

• Moloki.

  —Wonani MOLEKI.

• Mpandu wakuyeruzgiyapu milandu.

  Kanandi ngaŵanga malu ngakukwera ngo ŵanthu achitanga kukwerapu ndi masitepusi. Ŵaraŵara angaja pamalu ngenanga kuti akambiyi ŵanthu vakuchita pamwenga apharazgi vo ayeruzga. Mazu ngakuti “mpandu wakuyeruzgiyapu milandu waku Chiuta” kweniso “mpandu wakuyeruzgiyapu milandu waku Khristu” ngamiya nthowa yo Yehova wanozga yakuyeruzgiya ŵanthu.—Ar 14:10; 2Ak 5:10; Yoh 19:13.

• Mpatuku.

  Mazu yanga mu Chigiriki ngalembeka kuti a·po·sta·siʹa, ndipu ngatuliya ku verebu lo ling’anamuwa “kuma patali ndi.” Mazu yanga ngalongo “kuthaŵa, kujowo, pamwenga kugaruka.” Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, mazu ngakuti ‘mpatuku’ ngagwiriskikiya ntchitu pakukamba va ŵanthu wo asiya kusopa kwauneneska.—Nth 11:9; Mac 21:21; 2At 2:3.

• Mphasu zalisungu.

  Mphasu zakuwovye munthu mukavu. Mu Malemba nga Chiheberi, mphasu zenizi zikuzumbulika mwakuwoneke limu cha, kweni Dangu lingupereka ulongozgi wakuvwika umampha kwa Ayisirayeli wakukwaskana ndi udindu wo ŵenga nawu wakovya akavu.—Mt 6:2.

• Mpheti yakudindiya.

  Chenga chidindu cho avwalanga kuchikumbu pamwenga cho aserezangamu chingwi ndipu achivwalanga mukhosi. Chenga chisimikizu cha mazaza nga munthu yo walamuliya pamwenga nduna. (Ge 41:42)—Wonani CHIDINDU.

• Mphulupulu.

  Mazu yanga ngang’anamuwa kuchita vinthu mwakupambana ndi dangu. Mu Bayibolu ngagwiriskikiya ntchitu mwakuyanana ndi mazu ngakuti “ubudi.”—Sl 51:3.

• Mphumphu.

  Chisalu cho akulunganga kumutu nge thawulu. Wasembi mura wavwalanga mphumphu yasalu yamampha, ndipu panthazi amangiliyangapu kanthu kagolindi mwakugwiriskiya ntchitu kachingwi kabuluu. Fumu yavwalanga chisoti chaufumu pachanya pamphumphu. Yobu wangugwiriskiya ntchitu mazu yanga mwantharika, wachiyeruzgiya urunji waki ndi mphumphu.—Ek 28:36, 37; Yb 29:14; Ezk 21:26.

• Mpingu.

  Gulu la ŵanthu lo lawungana pamoza kuti lichiti chinthu chinyaki. Mu Malemba nga Chiheberi, kanandi mazu yanga ngamiya mtundu wa Ayisirayeli. Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, mazu yanga ngamiya mpingu wachikhristu wewosi  pakuwija, kweni kanandi ngamiya mpingu wosi wachikhristu.—1Mf 8:22; Mac 9:31; Ar 16:5.

• Mpukutu.

  Chakulembapu chitali chachikopa pamwenga gumbwa, cho chalembekanga rwandi limoza ndipu achizinganga kukamiti. Ŵanthu alembanga kweniso kukope Malemba pamipukutu, ndipu mu nyengu yakali ndiwu wenga mtundu wa mabuku ngo ŵanthu anandi agwiriskiyanga ntchitu.—Yer 36:4, 18, 23; Lk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Msonkhu.

  Ndalama pamwenga vinthu vo Boma pamwenga wakulamuliya waperekanga kwa munyaki kulongo kuti wathera, ndi chilatu chakuti paje chimangu kweniso wavikiliriki. (2Mf 3:4; 18:14-16; 2Mb 17:11) Mazu yanga ngamiya so msonkhu wo munthu weyosi waperekanga pakuyija.—Neh 5:4; Ar 13:7.

• Mteŵeti wakovya.

  Mazu yanga ngatuliya ku mazu nga Chigiriki ngakuti di·aʹko·nos, ndipu kanandi ngafwatulikiya kuti “mteŵeti.” Mazu ngakuti “mteŵeti wakovya” ngang’anamuwa munthu yo wateŵete nge wakovya wupu wa ŵara mu mpingu. Iyu wakhumbika kufiska fundu za mu Bayibolu kuti waje wakwenere kuchita uteŵeti wenuwu.—1Ti 3:8-10, 12.

• Muheni yo.

  Zina laku Satana Dyaboli yo wasuska Chiuta kweniso fundu zaki zaurunji.—Mt 6:13; 1Yo 5:19.

• Mulili.

  Mu malemba nga Chiheberi mazu yanga ngang’anamuwa nthenda yeyosi yo yiyambukiya liŵiliŵi ndipu yibaya ŵanthu anandi pa nyengu yimanavi. Kanandi mazu ngenanga ngagwiriskikiya so ntchitu kumiya cheruzgu chakutuliya kwaku Chiuta.—Nu 14:12; 16:49; Ezk 38:22, 23; Am 4:10.

• Mulonda.

  Munthu yo wavikiliya ŵanthu pamwenga katundu ndipu kanandi wachita venivi ndi usiku, kweniso munthu yo watcheŵeska ŵanthu asani pachitikengi chinthu chakofya. Kanandi alonda ajanga pachanya pa mpanda wa tawuni pamwenga patinyumba takuthopoka kuti aŵawoniyegi patali ŵanthu wo atuza. Asilikali nawu ajanga ndi asilikali anyaki wo agwiranga ntchitu ya ulonda. Achimi nawu aŵanga nge alonda chifukwa atcheŵeskanga mtundu wa Ayisirayeli vakukwaskana ndi soka lo liŵawiyengi.—2Mf 9:20; Ezk 3:17.

• Mulongozgi Mura.

  Mazu yanga ngakonkhoska va udindu wakukhumbika ukongwa waku Yesu Khristu, wakufwatuwa ŵanthu akugomezgeka ku ubudi wo ukuchitiska kuti ŵanthu afwengi. Ndipu watiŵalongozge ku umoyu wamuyaya.—Mac 3:15; 5:31; Ah 2:10; 12:2.

• Munaziri.

  Mazu yanga ngatuliya ku mazu nga Chiheberi ngo ngang’anamuwa “Munthu yo Wasankhika,” “Munthu yo Wajipereka” ndipuso “Munthu yo Wajipatuwa.” Penga magulu ngaŵi nga Anaziri: anyaki ajiperekanga ŵija kuti aje Anaziri, kweni anyaki Chiuta ndiyu waŵasankhanga. Munthurumi pamwenga munthukazi walapizganga kwaku Yehova kuti wajengi Munaziri kwa nyengu yo iyu wasankha. Ŵanthu wo ajipereka ŵija kuti aje Anaziri, akanizikanga vinthu vikuluvikulu vitatu ivi: kumwa moŵa pamwenga chakumwa chechosi chakutuliya ku mphereska, kusenga sisi kweniso kuko thupi la munthu yo wakufwa. Ŵanthu wo achita kusankhika ndi Chiuta, ajanga Anaziri kwa umoyu wawu wosi ndipu Yehova ndiyu waŵakambiyanga vo atenere kuchita kweniso vo akanizikanga.—Nu 6:2-7; Ŵe 13:5.

• Munthu wakung’anamukiya ku Chiyuda.

  Munthu wa mtundu unyaki yo wasintha ndi kwamba Chiyuda. Asani ndi munthulumi, wadumulikanga.—Mt 23:15; Mac 13:43.

• Munthu wakutheneka.

  Mazu yanga ngang’anamuwa munthulumi yo akutimbanyizga matongu ngaki kuti waleki kuja ndi khumbiru la kugonana kweniso kubala. Ŵanthu aviyo kanandi apaskikanga udindu munyumba za mafumu pamwenga ntchitu yakuphwere fumukazi ndi mbilika. Mazu yanga ngang’anamuwa munthu wakutheneka chayiyu pe cha, kweni ngang’anamuwa so udindu wo waperekekanga ku ŵanthu wo agwiranga ntchitu nge nduna za fumu. Mazu yanga ngagwiriskikiya so ntchitu mwantharika pakukamba va munthu ‘wakutheneka chifukwa cha Ufumu,’ mweniyo watijiko kuti wajipereki ndi mtima wosi kuteŵete Chiuta.—Mt 19:12; Est 2:15; Mac 8:27.

• Munthu yo waloska vo vichitikengi kunthazi.

  Asembi wo achita vamasenga, wo alongoro ndi mizimu kweniso akusanda nyenyezi, Bayibolu litiŵakamba kuti ŵe mugulu lenili.—Lv 19:31; Dt 18:11; Mac 16:16.

• Mura wa angelu.

  Kung’anamuwa “mulongozgi wa angelu.” Vo mazu yanga ngang’anamuwa kweniso vo Bayibolu likamba, vilongo kuti pe mura wa angelu yumoza pe. Bayibolu likamba kuti zina la mura wa angelu ndi Mikayeli.—Da 12:1; Yuda 9; Chv 12:7.

• Mura wa asembi.

  Ndi zina lo liyanana ndi lakuti “wasembi mura” mu Malemba nga Chiheberi. Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, mazu ngakuti “ŵara ŵa asembi,” ngang’anamuwa asembi akuzirwa pa asembi wosi. Viwoneka kuti mazu yanga ngangasazgapu so wasembi mura kweniso alongozgi a magulu 24 nga asembi.—2Mb 26:20; Ezr 7:5; Mt 2:4; Mrk 8:31.

• Mura; Munthu mura.

  Munthu yo we ndi vyaka vinandi. Kweni mu Malemba, mazu yanga ngamiya munthu yo we ndi mazaza kweniso udindu muchigaŵa pamwenga mucharu. Mubuku la Chivumbuzi, mazu yanga ngagwiriskikiya so ntchitu pakukamba vakukwaskana ndi vakulengeka vakuchanya. Mazu nga Chigiriki ngakuti pre·sbyʹte·ros ngafwatulikiya kuti “mura” asani ngang’anamuwa ŵanthu wo ŵe ndi udindu wakulongozga mu mpingu.—Ek 4:29; Nth 31:23; 1Ti 5:17; Chv 4:4.

• Mure.

  Vakununkhira vakupangika kutuliya ku mamphiza nga vimiti vaminga vakupambanapambana va mugulu la Commiphora. Mure amusazganga ku vinthu vo apangiyanga mafuta ngakupaturika ngakuŵikiya munthu pa udindu. Anunkhiriskiyanga so malaya, pabedi ndipuso amusazganga ku mafuta ngakukhandiya liŵavu kweniso ku mafuta  ngakupaka. Mure wagwiriskikiyanga so ntchitu kunozge mathupi ŵechendangaŵiki mumuwunda.—Ek 30:23; Nth 7:17; Yoh 19:39.

• Muti-labeni.

  Mazu ngo ngasanirika pakamutu pa Salimo 9. Mazu yanga ngang’anamuwanga kuti “vakukwaskana ndi nyifwa ya mwana munthulumi.” Anyaki asachizga kuti mazu yanga lenga zina pamwenga mazu ngakwamba mu shuni cho agwiriskiyanga ntchitu pakumba sumu yeniyi.

• Mutu.

  Chinthu cho chinguŵikika pachanya pa chipilala. Mitu yikuluyikulu yinguŵikika pachanya pa vipilala viŵi vo vadanikanga kuti Yakini ndi Bowazi, vo venga kumasu kwa nyumba yakusopiyamu yo Solomoni wanguzenga. (1Mf 7:16)—Wonani Fundu Zakukumaliya B8.

• Muwunda wachikumbusu.

  Malu ngo aŵikangaku ŵanthu akufwa. Mazu yanga ngatuliya ku mazu nga Chigiriki ngakuti mne·meiʹon, ngo ngatuliya ku verebu lakuti “kukumbusa,” kulongo kuti munthu yo wakufwa wakumbukika.—Yoh 5:28, 29.

• Mwa wakupere.

  Mwa wo awuŵikanga pachanya pa mwa unyaki kuti asiri vinthu kuti apangi ufwa. Pakati pa mwa wapasi paŵanga kanthu kakuzutupuka ko mwa wapachanya wazunguliyangapu. Mu nyengu yakali, vakupere vimanavimana vo anthukazi agwiriskiyanga ntchitu ndivu vasanirikanga ukongwa. Pakuti banja lelosi lathembanga vakupere vimanavimana kuti lisaniyi chakurya cha zuŵa lelosi, Dangu laku Mozesi lakanizanga kuti munthu walondi vakupere venivi pamwenga kamwa kaki kapachanya nge chikoli. Nyama ndizu zaguzanga mya yikuluyikulu yakupere.—Dt 24:6; Mrk 9:42.

• Mwa wapakona.

  Mwa wo uŵikika pakona panyumba po pakumana vimati viŵi, ndipu ngwakukhumbika ukongwa chifukwa ulunga vimati vo pamoza. Mwa wakuzirwa wapakona wenga mwa wapafawundeshoni, ndipu kanandi asankhanga mwa wakulama kuti azenge nyumba zo kwasanirikanga ŵanthu anandi kweniso mipanda ya matawuni. Mazu ngenanga ngagwiriskikiya ntchitu mwantharika, kung’anamuwa kujalikiskika kwa charu. Ndipu Yesu wakonkhoskeka nge “mwa wapakona pa fawundeshoni” ya mpingu wachikhristu, wo uyanana ndi nyumba yauzimu.—Aef 2:20; Yb 38:6.

• Mwana wa munthu.

  Mazu yanga ngasanirika maulendu pafufupi 80 mumabuku nga Uthenga Wamampha. Ngamiya Yesu Khristu, ndipu ngalongo kuti kubalika kungumuchitiska kuti waje munthu chayiyu, kweniso ngalongo kuti wenga ŵaka mzimu wo unguvwala liŵavu la munthu cha. Mazu ngenanga ngalongo so kuti Yesu wazifiskanga uchimi wo ukulembeka pa Daniyeli 7:13, 14. Mu Malemba nga Chiheberi, mazu yanga ngangugwiriskikiya ntchitu pakukamba vaku Ezekiyeli ndi Daniyeli, pakukhumba kukonkhoska kupambana pakati paku yiwu ndi Chiuta yo wenga mweneku wa uthenga wawu.—Ezk 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

• Mwana waku Davidi.

  Mazu ngo kanandi ngamiya Yesu, ndipu ngadidimizga kuti iyu ngwakuhara Ufumu wa phanganu lo lazifiskikanga kuporote mu munthu wakutuliya mu mphapu yaku Davidi.—Mt 12:23; 21:9.

• Mwana Wakwamba.

  Kanandi mazu yanga ngang’anamuwa mwana munthulumi wakwamba kwa awisi (kweni kwa anyina cha). Mu nyengu yakali, mwana munthulumi wakwamba watumbikikanga ukongwa, ndipu wazijanga mutu wabanja asani awisi ŵafwa. Mazu yanga ngang’anamuwa so ŵana akwamba a nyama, wo nyengu zinyaki aziŵika kuti ‘akwamba kuwaku.’—Ek 11:5; 13:12; Ge 25:33; Akl 1:15.

• Mwanangwa; Munthu wakufwatulika.

  Mu ufumu wa Aroma, “mwanangwa” wenga munthu yo waŵanga ndi wanangwa wa kuja zika. Kweni “munthu wakufwatulika” wachitanga kufwatulika ku ukapolu. Asani munthu wafwatulika mwadangu, wazomerezekanga kuja zika ya Roma, kweni wazomerezekanga cha kuma pa udindu wewosi pa visankhu. Asani munthu wafwatulika mwambula kulondo dangu, wafwatulikanga ŵaka ku ukapolu kweni wapaskikanga wanangwa wosi cha.—1Ak 7:22.

• Mwendapakati.

  Munthu yo watovya magulu ngaŵi kuti ngayanjani. Mu Malemba, Mozesi ndi mwendapakati wa phanganu la Dangu, ndipu Yesu ndi mwendapakati wa phanganu lifya.—Ag 3:19; 1Ti 2:5.

• Mwere.

  Viswaswa vo vituzgika ku mbewu pakukhwema pamwenga pakupeta. Mazu yanga ngamiya so vinthu vabwekabweka kweniso vambula kukhumbika.—Sl 1:4; Mt 3:12.

• Myuda.

  Myuda ndi munthu wa mu fuku laku Yuda, ndipu zina ili lingwamba kugwiriskikiya ntchitu ufumu wa mafuku 10 wa Ayisirayeli wati wabwangandulika. (2Mf 16:6) Ayisirayeli ŵati aweku ku ukapolu ku Babiloni, zina ili lagwiriskikiyanga ntchitu pakudana Ayisirayeli akutuliya mu mafuku ngakupambanapambana wo anguwere kucharu cha Isirayeli. (Ezr 4:12) Ndipu pavuli paki, zina ili lagwiriskikiyanga ntchitu pacharu chosi chapasi pakupambanisa Ayisirayeli ndi ŵanthu amitundu yinyaki. (Est 3:6) Wakutumika Paulo nayu wangugwiriskiyapu ntchitu zina lenili mwantharika wachikamba kuti mtundu wa munthu ulivi ntchitu mu mpingu wachikhristu.—Ar 2:28, 29; Ag 3:28.

• Mzimu.

  Mazu nga Chiheberi ngakuti ruʹach ndipuso nga Chigiriki ngakuti pneuʹma, ngo kanandi ngafwatulikiya kuti “mzimu,” ngang’anamuwa vinthu vinandi. Mazu ngosi ngaŵi yanga, ngamiya chinthu cho munthu wangachiwona cha ndipu ngalongo kuti ndi nthazi yo yitendesa vinthu. Mazu nga Chiheberi ndi nga Chigiriki ngenanga, ngagwiriskikiya ntchitu pakukamba (1) mphepu, (2) nthazi ya umoyu yo vakulengeka vapacharu chapasi vija nayu, (3) nthazi yo yituliya mumtima wa munthu wakuyeruzgiya, yo yichitiska kuti munthu wakambengi pamwenga kuchita vinthu mu nthowa yinyaki, (4) mazu ngakukambirika ngakutuliya kwaku yo wangawoneka cha ndi masu, (5) angelu ndipuso mizimu yiheni, kweniso (6) nthazi yo Chiuta wagwiriskiya ntchitu pamwenga mzimu wakupaturika.—Ek 35:21; Sl 104:29; Mt 12:43; Lk 11:13.

•  Mzimu wakupaturika.

  Nthazi yo Chiuta wagwiriskiya ntchitu kuti wafiski khumbu laki. Ngwakupaturika chifukwa utuliya kwaku Yehova mweniyo ngwakutowa kweniso ndi murunji ukongwa, ndipuso chifukwa chakuti ndi nthowa yo Chiuta wagwiriskiya ntchitu kuti wafiski vinthu vakupaturika.—Lk 1:35; Mac 1:8.

N

• Nado.

  Mafuta ngakununkhira, ngakudula kweniso ngakufyuŵala. Ngapangikanga kutuliya ku vimiti va sipikenado (Nardostachys jatamansi). Chifukwa chakuti nado wenga wakudula ukongwa, kanandi amusazganga ndi mafuta ngakutchipa ndipu nyengu zinyaki ŵanthu apanganga nado wachinyengu. Ndichu chifukwa chaki, Mariko ndi Yohane angukambapu kuti nado yo wangugwiriskikiya ntchitu paku Yesu wenga “nado chayiyu.”—Mrk 14:3; Yoh 12:3.

• Nduna yachiroma yo yalamuliyanga chigaŵa.

  Nduna yo yalongozgekanga ndi Mphara ya Marangu ya Aroma. Munthu yo wajanga nduna wenga ndi mazaza ngakuyeruzga kweniso wenga msilikali. Chinanga kuti Mphara ya Marangu ndiyu yakhumbikanga kuzomereza pamwenga kukana vo iyu wasankha, kweni wenga ndi mazaza ngakulu ukongwa muchigaŵa chaki.—Mac 13:7; 18:12.

• Nehiloti.

  Mazu yanga ngaziŵika cha vo ngang’anamuwa ndipu ngasanirika pakamutu pa Salimo 5. Anyaki agomezga kuti ngakamba va chipangizu chakumbiya cho atesa kuphuta kuti chimbi, ndipu atiti ngatuliya ku mazu nga Chiheberi ngo ngayanana ndi mazu ngakuti cha·lilʹ (fyoliru). Kweni panyaki ndi shuni cha sumu.

• Ng’anju.

  Chinthu cho azenganga kuti asongonoliyengemu mya pamwenga visulu kweniso awotchiyangamu viŵiya ndipuso vinthu vinyaki vakuwumba. Mu nyengu yakali, ng’anju ayizenganga ndi vidina pamwenga mya. Ng’anju yo awotchiyamu viŵiya, vinthu vinyaki vakuwumba kweniso layimu, yidanika so kuti uvunu.—Ge 15:17; Da 3:17; Chv 9:2.

• Ng’ombi yamudondu.

  Iyi yenga ng’ombi yo yajanga mudondu ndipu yaŵetekanga cha. Ng’ombi iyi yaŵanga yitali pafufupi mamita ngaŵi, ndipu kutuwa kumutu kufika kumuchiya yakwananga mamita pafufupi ngatatu kweniso yazitanga makilogilamu pafufupi 900.

• Ngoza; Kusopa ngoza.

  Ngoza ntchikozgu chakumiya chinthu chechosi, kwali chingaŵa chinthu chayichu pamwenga chakuyeruzgiya ŵaka, cho ŵanthu angachigwiriskiya ntchitu pakusopa. Kusopa ngoza nkhutumbika ngoza, kumwanja, kumusopa pamwenga kumumalikiya.—Sl 115:4; Mac 17:16; 1Ak 10:14.

• Nisani.

  Lenga zina lasonu lo Ayuda angupaska mwezi wa Abibu, ŵati awe ku ukapolu ku Babiloni. Uwu wenga mwezi wakwamba pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa, ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi wenga mwezi wa 7. Wayambanga mukatikati mwa March ndipu wamalanga mukatikati mwa April. (Neh 2:1)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

• Nthanthi.

  Mazu ngazeru pamwenga nkhani yifupi yo mu mazu ngamanavi yisambiza pamwenga kulongo uneneska wakuzirwa. Nthanthi za mu Bayibolu zikambika mwantharika pamwenga nge vindapi. Nthanthi zikonkhoska uneneska mu nthowa yakuti uvwiki wanthazi, kweni kanandi ukonkhoskeka mwantharika. Nthanthi zinyaki azigwiriskiyanga ntchitu pakunyoze pamwenga kuchitiya chipongu ŵanthu anyaki.—Wak 12:9; 2Pe 2:22.

• Nthengwa ya pa ulamu.

  Mwambu uwu ungwamba so kuchitika mu Dangu laku Mozesi, munthulumi watonga choko chambula mwana cha mubali waki kuti wabaliyepu mwana ndi chilatu chakuti zina la mubali waki lileki kumala. Venivi viziŵika so kuti kuhara choko.—Ge 38:8; Dt 25:5.

• Nthonga.

  Chimiti pamwenga chisulu cho fumu yipinga ndipu chimiya mazaza.—Ge 49:10; Ah 1:8.

• Nthowa.

  Mu Malemba, mazu ngenanga ngagwiriskikiya ntchitu mwantharika, kulongo mo vinthu vichitikiya pamwenga nkharu yakuzomerezeka pamwenga yambula kuzomerezeka ndi Yehova. Ŵanthu wo anguja akusambira aku Yesu Khristu adanikanga kuti a “Nthowa Yeniyi” kung’anamuwa kuti achitanga vinthu mwakukoliyana ndi chivwanu mwaku Yesu Khristu ndipuso alondonga chakuwoniyapu chaki.—Mac 19:9.

• Nyanja ya motu.

  Malu ngakuyeruzgiya ŵaka ngo ‘kukole motu kweniso sulufule,’ ndipu malu ngenanga ngadanika so kuti “nyifwa yachiŵi.” Ŵanthu ambula kulapa, Dyaboli, nyifwa ndipuso Dindi (pamwenga Hadesi) viponyeka mwenumu. Chifukwa chakuti munyanja yeniyi muponyeka so vakulengeka vauzimu, nyifwa ndipuso Hadesi, vinthu vo vingafya cha ndi motu, ndikuti ndi nyanja chayiyu cha, pamwenga kutombozgeka kwa muyaya, kweni yimiya pharanyiku lamuyaya.—Chv 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Nyengu yinu; Nyengu yo yituza; Zinyengu.

  Mazu yanga ngatuliya ku mazu nga Chigiriki ngakuti ai·onʹ pakukonkhoska vinthu vo vichitika pa nyengu yeniyo, vinthu vo vipambanisa nyengu, vakuchitika vapade pamwenga vyaka. Asani Bayibolu lizumbuwa kuti “mu nyengu yinu,” likamba vakuchitika va mucharu va pa nyengu yeniyo kweniso mo ŵanthu achitiya vinthu mucharu. (2Ti 4:10) Mwakugwiriskiya ntchitu Dangu la phanganu, Chiuta wangujalikiska nyengu, yo ŵanthu anyaki atiyidana kuti nyengu ya Ayisirayeli pamwenga ya Ayuda. Mwakugwiriskiya ntchitu sembi yakuwombole yaku Yesu, Chiuta wangugwiriskiya ntchitu Yesu Khristu kuti wajalikiski nyengu yinyaki, yo yikwaska ukongwa mpingu wa Akhristu akusankhika. Venivi vingulongo kwamba kwa nyengu yapade, ndipu nyengu yeniyi yiziŵika chifukwa vinthu vo phanganu la Dangu lamiyanga vifiskika. Mu malemba nganyaki mazu yanga ngang’anamuwa nyengu zakupambanapambana pamwenga vinthu vakupambanapambana vo vinguchitika pamwenga vo vichitikengi.—Mt 24:3; Mrk 4:19; Ar 12:2; 1Ak 10:11.

•  Nyenyezi ya thondu.

  Ndi zina linyaki la “nyenyezi yamlenji.” Nyenyezi iyi ndiyu yimaliya kutuwa kuvuma asani lumwi laja kamanavi kutuwa, ndipu yilongo kuti kwacha.—Chv 22:16; 2Pe 1:19.

• Nyenyezi yamulenji.

  —Wonani NYENYEZI YA THONDU.

• Nyumba yakusopiyamu; Malu ngakupaturika.

  Malu ngo ngangupaturika kuti ŵanthu asopiyengepu. Kanandi, ngamiya chihema pamwenga nyumba yakusopiyamu yo yinguzengeka ku Yerusalemu, yeniyo yingusere mumalu mwa chihema cho ayendangayendanga nachu, ndipu ngenga malu ngakusopiyapu nga Ayisirayeli. Nyumba yakusopiyamu yakwamba, yinguzengeka ndi Solomoni ndipu yingubwangandulika ndi Ababiloni. Yachiŵi yinguzengeka ndi Zerubabele Ayuda ŵati awe ku ukapolu ku Babiloni, ndipu pavuli paki yinguzengeka so ndi Herodi Mukulu. Mu Malemba, kanandi nyumba yakusopiyamu yidanika so kuti “nyumba yaku Yehova.” (Ezr 1:3; 6:14, 15; 1Mb 29:1; 2Mb 2:4; Mt 24:1) Mazu ngakuti malu ngakupaturika ngamiya so kuchanya ko kuja Chiuta. (Ek 25:8, 9; 2Mf 10:25; 1Mb 28:10; Chv 11:19)—Wonani Fundu Zakukumaliya B8 ndi B11.

O

• Omeri.

  Wenga mwesu wakupimiya vinthu vakumira wo wayanananga ndi malita 2.2, pamwenga chigaŵa chimoza pa vigaŵa 10 va efa. (Ek 16:16, 18)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Onekisi.

  Ndi mya yakuzirwa kamanavi. Mwa wa onekisi uja utuŵa kweni usazgikana ndi mitundu yinyaki nge mtundu ufipa, wakufyuŵara, uyera, wachotuchotu pamwenga wa girini. Mya iyi anguyisone pachanya pa chakuvwara chapade cha wasembi mura.—Ek 28:9, 12; 1Mb 29:2; Yb 28:16.

P

• Paradayisu.

  Malu pamwenga munda wakutowa ukongwa. Malu ngakwamba ngakutowa viyo, wenga munda wa Edeni wo Yehova wangupangiya ŵanthu ŵaŵi akwamba. Yesu wachikambiskana ndi yumoza mwa ŵanthu akuchita vinthu viheni wo wangukhomeke nawu limoza pachimiti chakutombozgekiyapu, wangulongo kuti charu chapasi chazamuja paradayisu. Lemba la 2 Akorinto 12:4 lizumbuwa paradayisu wamunthazi, kweni lemba la Chivumbuzi 2:7 likamba paradayisu wakuchanya.—Ss 4:13; Lk 23:43.

• Pasika.

  Phwandu lapachaka lo lachitikanga pa zuŵa la 14 mu mwezi wa Abibu (wo pavuli paki unguzidanika kuti Nisani). Phwandu ili lachitikanga pakukumbuka kutaskika kwa Ayisirayeli ku Ijipiti. Yiwu abayanga mwana wa mbereri (pamwenga mbuzi) ndipu amuwotchanga ndi kuryiya limoza ndi mphangwi yakuŵaŵa, kweniso chiŵandi chambula chakutupisa.—Ek 12:27; Yoh 6:4; 1Ak 5:7.

• Pentekositi.

  Phwandu lachiŵi pa maphwandu ngatatu ngakulungakulu ngo Ayuda anthulumi akhumbikanga kusanirikapu ku Yerusalemu. Mazu ngakuti Pentekositi ngang’anamuwa “(Zuŵa la) 50,” ndipu ndi zina lo ligwiriskikiya ntchitu mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu pakuzumbuwa phwandu lo mu Malemba nga Chiheberi lizumbulika kuti Phwandu la Kuvuna pamwenga Phwandu la Masabata. Lachitikanga pa zuŵa la 50 kuŵerengese kwambiya pa Nisani 16.—Ek 23:16; 34:22; Mac 2:1.

• Peresi; Aperesi.

  Charu kweniso ŵanthu wo kanandi azumbulikiya limoza ndi Amedi ndipu atenere kuti penga pa ubali. Pakwamba, Aperesi asanirikanga kumwera chakuzambwi kwa mapiri nga ku Iran pe. Mu ulamuliru waku Sayirasi Mukulu (yo mbiri yilongo kuti awisi ŵenga Aperesi ndipu anyina ŵenga Amedi), Aperesi ŵenga ndi nthazi ukongwa kuphara Amedi, kweni ufumu wawu ungulutirizga kuja umoza. Sayirasi wanguthereska Ufumu wa Babiloni mu 539 B.C.E. ndipu wanguzomereza Ayuda wo ŵenga ku ukapolu kuti awere kucharu chawu. Ufumu wa Aperesi wayambiyanga ku Msinji wa Indasi kuvuma, mpaka ku Nyanja ya Aegiyani kuzambwi. Ayuda ŵenga pasi pa ulamuliru wa Aperesi mpaka pa nyengu yo Alekizanda Mukulu wanguthereske Aperesi mu 331 B.C.E. Daniyeli wanguwuwone limu Ufumu wa Aperesi mu chiwona chaki, ndipu ufumu uwu ukulembeka mu Bayibolu mubuku la Ezara, Nehemiya ndipuso la Esiteri. (Ezr 1:1; Da 5:28)—Wonani Fundu Zakukumaliya B9.

• Phanganu.

  Mazu yanga ngang’anamuwa cho Chiuta ndi ŵanthu, pamwenga ŵanthuŵanthu pe akoliyana kuti achitengi pamwenga alekengi kuchita. Nyengu zinyaki yumoza ndiyu wakhumbikanga kufiska vo akoliyana (ili ndi phanganu la chigaŵa chimoza, lo likambika so kuti layizgu). Nyengu zinyaki wosi ŵaŵi akhumbikanga kufiska vo akoliyana (ili ndi phanganu la vigaŵa viŵi). Kusazgiyapu pa mapanganu ngo Chiuta wachitanga ndi ŵanthu, mu Bayibolu mwe so mapanganu nga pakati pa ŵanthu, mafuku, mitundu pamwenga magulu nga ŵanthu. Mapanganu ngakukhumbika ukongwa ndi yanga, phanganu lo Chiuta wanguchita ndi Abrahamu, lo wanguchita ndi Davidi, lo wanguchita ndi mtundu wa Ayisirayeli (phanganu la Dangu), kweniso lo wanguchita ndi Isirayeli waku Chiuta (phanganu lifya).—Ge 9:11; 15:18; 21:27; Ek 24:7; 2Mb 21:7.

• Phwandu la Kuvuna; Phwandu la Masabata.

  —Wonani PENTEKOSITI.

• Phwandu la Misasa.

  Lidanika so kuti Phwandu la Mahema pamwenga Phwandu la Kuwunganisa. Lachitikanga kutuwa pa 15 mpaka pa 21 mu mwezi wa Etanimu. Ayisirayeli achitanga phwandu ili kukumaliya kwa nyengu yakuvuna kuti akondwere vo avuna kweniso awongi Yehova chifukwa cha vo avuna. Pa mazuŵa nga phwandu ili, ŵanthu ajanga mumisasa pamwenga mutivigongwi kuti akumbukengi ulendu wawu wakutuwa ku Ijipiti. Lenili lenga limoza mwa maphwandu ngo Ayisirayeli anthulumi akhumbikanga kuluta ku Yerusalemu kuti akasanirikepu.—Lv 23:34; Ezr 3:4.

• Phwandu la Viŵandi Vambula Chakutupisa.

  Phwandu lakwamba pa maphwandu ngatatu ngakulungakulu ngapachaka nga Ayisirayeli. Layambanga pa 15 mu mwezi wa Nisani, asani lajumphapu zuŵa la Pasika, ndipu lalutiriyanga mpaka mazuŵa  7. Ŵanthu aryanga chiŵandi chambula chakutupisa pe kuti akumbuki ulendu wawu wakutuwa mu Ijipiti.—Ek 23:15; Mrk 14:1.

• Phwandu Lakupaturiya.

  Phwandu lakukumbukiya zuŵa lo angutowese nyumba yakusopiyamu kutuliya po yingufipiskikiya ndi Antiyokasi Epifanisi. Phwandu ili layambanga pa 25 mu mwezi wa Kisilevi ndipu latonga mazuŵa 8.—Yoh 10:22.

• Pimu.

  Wenga mwesu wakupimiya uzitu kweniso mtengu wo Afilisiti atchajanga kuti anoli vidya vakupambanapambana vachisulu. Mya yinandi yakupimiya yo ŵanthu wo afukuwa vinthu vakali akusaniya ku Isirayeli, yikulembeka mazu nga Chiheberi chakali ngo ngalongo mwesu wa “pimu.” Yinandi mwa mya yeniyi njizitu magilamu 7.8, vo vilongo kuti yayanananga ndi vigaŵa viŵi pa vigaŵa vitatu va sekeli.—1Sa 13:20, 21.

• Polu lakupaturika.

  Mazu nga Chiheberi ngakuti (ʼashe·rahʹ) ngang’anamuwa (1) polu lakupaturika lo limiya Ashera, chiuta munthukazi wa Akanani wa mwandanu, pamwenga (2) chikozgu chaku Ashera chiuta munthukazi. Viwoneka kuti mapolu ngenanga angamikanga, ndipu chigaŵa chaki chinyaki chenga cha chimiti. Vimiti vo apangiyanga mapolu ngenanga vitenere kuti avijobanga cha.—Dt 16:21; Ŵe 6:26; 1Mf 15:13.

• Pomegiraneti.

  Chipasu cho chiwoneka nge apozi, ndipu kusi kwaki kwe kanthu kakupambawuka. Mkati mwe tinthu to tiwoneka nge vingoma ndipu tija ndi maji kweniso tinje tiyera. Mumphepeti mwa mkhanju wapanthuwa wo wasembi mura wavwalanga mwenga tinthu takutowese to tawonekanga nge vipasu va pomegiraneti. Tinthu teniti tinguŵikika so pamitu yo yenga pa vipilala ŵiŵi, cha Yakini ndipuso cha Bowazi, vo venga panyumba yakusopiyamu.—Ek 28:34; Nu 13:23; 1Mf 7:18.

• Porneia.

  —Wonani UREŴI.

• Purimu.

  Lenga phwandu la pachaka lo lachitikanga pa 14 ndi pa 15 mu mwezi wa Adara. Ayuda achitanga phwandu ili pakukumbuka mo angutaskikiya mu nyengu ya Fumukazi Esiteri. Mazu ngakuti pu·rimʹ nga Chiheberi cha, ndipu ngang’anamuwa kuti “mayeri.” Phwandu ili lingudanika kuti Phwandu la Purimu pamwenga kuti Phwandu la Mayeri, chifukwa chakuti Hamani wanguchita Puri (Mayeri) kuti waziŵi zuŵa lakuti wabayiyi Ayuda.—Est 3:7; 9:26.

R

• Rahabi.

  Mazu ngo ngamiya vinthu vinyaki mubuku la Yobu, Masalimo ndi Yesaya (ngang’anamuwa Rahabi, munthukazi yo wazumbulika mubuku la Yoswa cha). Mubuku la Yobu, vo vikonkhoskeka vilongo kuti Rahabi ntchinyama chamumaji; ndipu mumalemba nganyaki vo vikonkhoskeka vilongo kuti mazu ngakuti Rahabi ngamiya Ijipiti.—Yb 9:13; Sl 87:4; Yes 30:7; 51:9, 10.

S

• Sabata.

  Ndi mazu ngakutuliya ku mazu nga Chiheberi ngo ngang’anamuwa “kupumuwa; kuleka.” Ndi zuŵa la nambala 7 mu sabata ya Ayuda (kwambiya pa Chinkhondi asani lumwi lasere kufika pa Chisulu asani lumwi lasere). Mazuŵa nganyaki nga maphwandu, nge chaka cha 7 kweniso cha 50, nangu ngadanikanga so kuti masabata. Pa zuŵa la Sabata, pengavi munthu munyaki yo wagwiranga ntchitu kupatuwaku asembi pe wo achitanga uteŵeti mumalu ngakupaturika. Mu chaka cha Sabata, charu chalimikanga cha, ndipu Aheberi achichizgikanga cha kuweza ngongoli. Mu Dangu laku Mozesi, vinthu vo vakanizgikanga kuchitika pa zuŵa la Sabata, venga vakwenere, kweni alongozgi a visopa asazgiyangapu vinyaki, mwakuti kuzifika mu nyengu yaku Yesu, kuvisunga kwenga kwakusuzga.—Ek 20:8; Lv 25:4; Lk 13:14-16; Akl 2:16.

• Salimo.

  Ndi sumu yakuthamika Chiuta. Masalimo zenga zumu zo zambikanga ndi ŵanthu wo asopanga, ndipu azimbanga so chinanga mphakusopa Yehova Chiuta panyumba yaki yakusopiyamu ku Yerusalemu.—Lk 20:42; Mac 13:33; Yak 5:13.

• Samariya.

  Yenga tawuni yikulu ya ufumu wakunkhondi wa mafuku 10 nga Ayisirayeli kwa vyaka pafufupi 200, ndipuso lenga zina la chigaŵa chawu chosi. Tawuni yeniyi yinguzengeka pa phiri lo laziŵikanga so ndi zina lenili. Mu nyengu yaku Yesu, Samariya lenga zina la chigaŵa cho chenga pakati pa Galileya ndi Yudeya ndipu Galileya wenga kunkhondi kwaki, Yudeya kumwera. Kanandi Yesu asani wajumpha muchigaŵa chenichi wapharazgangamu cha, kweni nyengu zinyaki wachijumphamu wakambiskananga ndi ŵanthu wo ajanga muchigaŵa chenichi. Peturo wangugwiriskiya ntchitu ki wachiŵi wa Ufumu, Asamariya ŵati alonde mzimu wakupaturika. (1Mf 16:24; Yoh 4:7; Mac 8:14)—Wonani Fundu Zakukumaliya B10.

• Sanihedirini.

  Mphara yikulu ya milandu ya Ayuda ku Yerusalemu. Mu nyengu yaku Yesu, mphara yeniyi yapangikanga ndi ŵanthu 71 wo asazgangapu wasembi mura ndi anyaki wo angujapu asembi ŵara, a mubanja la wasembi mura, ŵara, mitu ya mafuku ndi mitu ya mabanja kweniso alembi.—Mrk 15:1; Mac 5:34; 23:1, 6.

• Satana.

  Ndi zina la Chiheberi lo ling’anamuwa kuti “Wakususka.” Mazu ngakuti Satana kanandi ngang’anamuwa Satana Dyaboli, yo ndi Murwani mura waku Chiuta.—Yb 1:6; Mt 4:10; Chv 12:9.

• Sekeli.

  Wenga mwesu wakupimiya uzitu kweniso yenga ndalama. Mwesu uwu wayanananga ndi magilamu 11.4. Mazu ngakuti “sekeli ya mumalu ngakupaturika” ngatenere kuti ngadidimizganga fundu yakuti mwesu wakupimiya uzitu utenere kuja wauneneska, pamwenga utenere kukoliyana ndi wo wasungikanga pachihema. Patenere kuti penga so sekeli ya panyumba ya fumu (ndipu yapambananga ndi sekeli yo ŵanthu wosi agwiriskiyanga ntchitu) pamwenga penga mwesu wakupimiya uzitu wo wasungikanga panyumba ya fumu.—Ek 30:13.

• Selah.

  Mazu ngo agwiriskiyanga ntchitu pakumba sumu pamwenga mundakatulu ngo ngasanirika mubuku la Masalimo ndi Habakuku. Panyaki ngang’anamuwa kuma kamanavi pakumba sumu, ndi  chilatu chakuti ŵanthu alunguruki, pamwenga kuti fundu yo yakambika mu sumu yivwiki umampha. Mu Bayibolu la Chigiriki la Septuagint mazu yanga akungalemba kuti di·aʹpsal·ma, kung’anamuwa kuti “kulekeza dankha kumba sumu.”—Sl 3:4; Hab 3:3.

• Sembi ya chimangu.

  Yenga sembi yakupempha chimangu yo aperekanga kwaku Yehova. Munthu yo wapereka sembi iyi limoza ndi a munyumba yaki, wasembi yo wagwira ntchitu yakupereka sembi iyi kweniso asembi wosi wo agwiranga ntchitu pa zuŵa lo, aryangaku sembi iyi. Yehova amuwotchiyanga mafuta ngo josi laki lakununkhira umampha lakweriyanga kwaku iyu. Ndopa zo zimiya umoyu, nazu so aziperekanga kwaku iyu. Vaŵanga nge kuti asembi limoza ndi ŵanthu wo aperekanga sembi aryiya limoza ndi Yehova kulongo kuti ŵe nayu pa chimangu.—Lv 7:29, 32; Dt 27:7.

• Sembi ya mulandu.

  Sembi yo munthu waperekanga chifukwa cha ubudi wo wachita. Yapambanangaku kamanavi ndi sembi zinyaki za ubudi chifukwa sembi iyi yaweziyangapu wananga unyaki wa mu phanganu wo munthu yo wabuda walondekanga kweniso yamuwovyanga kuti waleki kulangika.—Lv 7:37; 19:22; Yes 53:10.

• Sembi ya ubudi.

  Sembi yo yaperekekanga asani munthu wabudiya dala cha, kweni asani wabuda chifukwa cha kulopwa kwa liŵavu lambula kufikapu. Nyama zakupambanapambana kwambiya ng’ombi mpaka nkhunda, zagwiriskikiyanga ntchitu mwakukoliyana ndi mo vinthu viliri ku munthu yo wakhumba kuti ubudi waki ugowokereki.—Lv 4:27, 29; Ah 10:8.

• Sembi yachakumwa.

  Vinyu yo wapungulikiyanga paguŵa la sembi, ndipu sembi yeniyi yaperekekiyanga limoza ndi sembi zinyaki zinandi. Paulo wangugwiriskiya ntchitu mazu ngenanga pakukamba va kujipereka kwaki chifukwa cha Akhristu anyaki.—Nu 15:5, 7; Afi 2:17.

• Sembi yakulapizga.

  Sembi yo munthu waperekanga asani wafiska vinthu vinyaki vo wangulapizga kuti wachitengi.—Lv 23:38; 1Sa 1:21.

• Sembi yakupiriza.

  Nyama yosi ayiwotchanga paguŵa la sembi kuti yije sembi yamphumphu yaku Chiuta. Palivi chiŵalu cha nyama cho asiyangaku kuti yo wapereka sembi waryi (kwali ntcha ng’ombi yinthulumi, mbereri yinthulumi, phongu, njiŵa pamwenga mwana wa nkhunda).—Ek 29:18; Lv 6:9.

• Sembi yakuzungunya.

  Yenga sembi yo wasembi waŵikanga manja ngaki kusi kwa manja nga munthu yo wakolezge sembi yo wakhumba kupereka ndipu wangayendesanga uku ndi uku; pamwenga wasembi ndiyu wakolezgiyanga yija sembi ndipu wayiyendesanga uku ndi uku. Venivi vamiyanga kupereka sembi yo kwaku Yehova.—Lv 7:30.

• Sembi zakuwonga.

  Sembi zachimangu zo aperekanga pakuthamika Chiuta chifukwa cha vo waŵapaska kweniso chanju chaki chambula kumala. Pakupereka sembi zenizi aryanga nyama yo apereka sembi, chiŵandi cha chakutupisa ndi chiŵandi chambula chakutupisa. Nyama yo yakhumbikanga kuryika zuŵa lenilo yaperekeke.—2Mb 29:31.

• Sembi.

  Chakupereka cho chiperekeka kwaku Chiuta pakulongo kuwonga, kuzomereza ubudi, kweniso kunozga ubwezi ndi iyu. Kwambiya paku Abelu, ŵanthu aperekanga sembi zakupambanapambana mwakukhumba ŵija, kusazgapu sembi zanyama mpaka po phanganu la Dangu laku Mozesi lingukambiya kuti atenere kupereka sembi zenizi. Sembi za nyama zakhumbikanga so cha Yesu wati wapereka umoyu waki nge sembi yakufikapu, chinanga kuti Akhristu alutirizga kupereka sembi zauzimu kwaku Chiuta.—Ge 4:4; Ah 13:15, 16; 1Yo 4:10.

• Sengwi.

  Mazu yanga ngang’anamuwa masengwi nga nyama ngo agwiriskiyanga ntchitu nge viyaŵi vakumwiyamu maji, kusungamu mafuta ndipuso inki. Ambiyanga so sumu kweniso mbata zakutcheŵeska ŵanthu. (1Sa 16:1, 13; 1Mf 1:39; Ezk 9:2) Mazu ngakuti “sengwi” kanandi ngagwiriskikiya ntchitu kung’anamuwa nthazi kweniso kuphara.—Dt 33:17; Mik 4:13; Zek 1:19.

• Seya.

  Mwesu wakupimiya vinthu vakumira. Mwesu wenuwu wayanananga ndi malita 7.33 mwakukoliyana ndi mwesu wa bati wo apimiyanga vinthu vamajimaji. (2Mf 7:1)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Shebati.

  Uwu wenga mwezi wa 11 pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa ŵati atuwa ku ukapolu ku Babiloni. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wa chinkhondi. Wayambanga mukatikati mwa January ndipu wamalanga mukatikati mwa February. (Zek 1:7)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

• Shelo.

  Mazu nga Chiheberi ngo ngayanana ndi mazu nga Chigiriki ngakuti “Hadesi.” Ngafwatulikiya kuti “Dindi” (wakwamba ndi chilembu chikulu) kuti uziŵiki kuti ndi muwunda umoza cha, kweni ndi masanu nga ŵanthu wosi.—Ge 37:35; Sl 16:10; Mac 2:31 (mazu ngamumphata).

• Sheminiti.

  Mazu ngo agwiriskiyanga ntchitu pakumba sumu ngo ngang’anamuwa “cha nambala 8,” kung’anamuwa kumba mwabesi. Mazu yanga ngatenere kuti ngang’anamuwanga so vipangizu vakumbiya vo vitumba mwabesi.—1Mb 15:21; Sl 6:Kam; 12:Kam.

• Sinagogi.

  Mazu ngo ngang’anamuwa kuti “kuwunganiska pamoza; unganu,” kweni mumalemba nganandi, mazu yanga ngang’anamuwa nyumba pamwenga malu ngo Ayuda awunganangapu kuti avwisiyi Malemba ngachiŵerengeka, alonde ulongozgi, avwisiyi upharazgi ndipuso apempheri. Mu nyengu yaku Yesu, matawuni ngamanangamana ngosi mu Isirayeli ngajanga ndi sinagogi yimoza, penipo matawuni ngakulungakulu ngajanga ndi masinagogi nganandi.—Lk 4:16; Mac 13:14, 15.

• Sipani.

  Mwesu wakupimiya utali wa chinthu ndipu uyanana ndi utali wakutuwa pa songu ya chikumbu chikulu kufika pa songu ya chikumbu chimana asani munthu watambasuwa janja. Asani mwesu uwu tawuyananisa ndi janja lo lakwananga  masentimita 44.5, sipani yingakwana masentimita 22.2. (Ek 28:16; 1Sa 17:4)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Sipeloti.

  Wenga mtundu wa tirigu wambula kuzirwa (Triticum spelta), yo wasuzganga ukongwa pakukhwema.—Ek 9:32.

• Siriya; ŵanthu a ku Siriya.

  —Wonani ARAMU; AARAMU.

• Sitima za ku Tashishi.

  Pakwamba lenga zina lo adananga sitima zo zakanga ku Tashishi (mazuŵa nganu kuziŵika kuti ku Spain). Viwoneka kuti pavuli paki zina ili angwamba kudana sitima zosi zikuluzikulu zo zayendanga mitunda yitaliyitali. Solomoni ndi Yehosafati agwiriskiyanga ntchitu sitima zenizi.—1Mf 9:26; 10:22; 22:48.

• Sivani.

  Uwu wenga mwezi wachitatu pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa ŵati atuwa ku ukapolu ku Babiloni. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wa 9. Wayambanga mukatikati mwa May ndipu wamalanga mukatikati mwa June. (Est 8:9)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

• Sumu yakumba pakuliya.

  Mazu pamwenga sumu yakulongo chitima chikulu, nge cho munthu wangaŵa nachu asani munthu yo wamuyanjanga wafwa.—2Sa 1:17; Sl 7:Kam.

• Sumu Yakukwere ku Tawuni.

  Mazu ngo ngasanirika pakamutu pa Masalimo 120 mpaka 134. Chinanga kuti mazu yanga ngang’anamuwa vinthu vakupambanapambana, ŵanthu anandi agomezga kuti masalimo 15 ngenanga ndingu Ayisirayeli ambanga mwakukondwa ‘achikwere’ kutawuni ya Yerusalemu, yo yenga pachanya pamapiri nga ku Yuda, kuti akasanirikepu pa maphwandu ngakulungakulu ngatatu nga pa chaka.

• Suriti.

  Ndomu ziŵi (pamwenga nyondu ziŵi) zikuluzikulu za mumphepeti mwa nyanja ya ku Libiya, kunkhondi kwa Africa. Mu nyengu yakali ŵanthu akwenda maulendu ngapanyanja achitanga nangu mantha malu ngenanga pakuti nyengu zosi pawunjikananga mchenga chifukwa cha mayiŵa. (Mac 27:17)—Wonani Fundu Zakukumaliya B13.

T

• Talenti.

  Wenga mwesu ukulu ukongwa wa Chiheberi wakupimiya uzitu wa chinthu kweniso yenga ndalama. Talenti yakwananga makilogilamu 34.2. Talenti ya Chigiriki yenga yimana ndipu yakwananga makilogilamu pafufupi 20.4. (1Mb 22:14; Mt 18:24)—Wonani Fundu Zakukumaliya B14.

• Tamuzi.

  (1) Zina la chiuta ngoza yo anthukazi anyaki akugaruka achiheberi amuliriyanga. Anyaki asachizga kuti Tamuzi wenga fumu ndipu wati wafwa ŵanthu angwamba kumusopa nge chiuta. Mumpukutu wa Sumeri, Tamuzi wadanika kuti Dumuzi ndipu wakambika kuti wenga mulumu waku chiuta munthukazi wamwandanu Inana (pamwenga chiuta wa ku Babiloni Ishitara). (Ezk 8:14) (2) Lenga so zina la mwezi wa chinayi pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa ŵati atuwa ku ukapolu ku Babiloni. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wa 10. Wayambanga mukatikati mwa June ndipu wamalanga mukatikati mwa July.—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

• Tatalasi.

  Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, mazu yanga ngang’anamuwa kuja nge we mujeri mo angelu ambula kuvwiya a mu nyengu yaku Nowa akuponyeka. Pa 2 Peturo 2:4 mazu ngakuti tar·ta·roʹo (ngo ngang’anamuwa, “kuponya mu Tatalasi”) ngalongopu cha kuti “angelu wo angubuda” anguponyeka mu malu ngo visopa vaboza vikamba kuti ndi Tatalasi (ngo yiwu atiti ndi jeri lapasi ndipuso malu ngamdima ko kuja achiuta amanaamana). Mumalu mwaki, ngalongo kuti Chiuta wanguŵaponya kutuliya kuchanya kumalu ngawu ko ŵenga ndi mwaŵi wakuchitiya vinthu limoza ndi Chiuta, ndipu sonu akuponyeka mumdima ukulu ukongwa wakuyeruzgiya chifukwa chakuti maŵanaŵanu ngawu nge kutali ndi khumbu laku Chiuta. Mdima ulongo so kumala kwawu ko Malemba ngalongo kuti nkhunangikiya limu limoza ndi mulongozgi wawu, Satana Dyaboli. Mwaviyo, mazu ngakuti Tatalasi ngalongo kuti angelu wo akugaruka akusisika ukongwa. Tatalasi wayanana cha ndi “chizenji” cho chizumbulika pa Chivumbuzi 20:1-3.

• Tawuni yaku Davidi.

  Ndi zina lo angudana tawuni ya Yebusi, Davidi wati walonda tawuni yeniyi ndi kuzengapu nyumba yaki yachifumu. Yidanika so kuti Ziyoni. Tawuni iyi ntchigaŵa cha kumwera chakuvuma kweniso chakali ukongwa cha Yerusalemu.—2Sa 5:7; 1Mb 11:4, 5.

• Tebeti.

  Wenga mwezi wa 10 pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa ŵati atuwa ku ukapolu ku Babiloni. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wachinayi. Wayambanga mukatikati mwa December ndipu wamalanga mukatikati mwa January. Kanandi udanika ŵaka kuti “mwezi wa 10.” (Est 2:16)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

• Tishiri.

  —Wonani ETANIMU kweniso Fundu Zakukumaliya B15.

U

• Ubatizu; Batiza.

  Mazu yanga ngatuliya ku verebu lo ling’anamuwa “kubizga,” pamwenga kusereza mumaji. Yesu wangulongo kuti akusambira ŵaki atenere kubatizika. Nganyaki mwa maubatizu ngo Malemba ngazumbuwa ndi yanga: ubatizu waku Yohane, kubatiza ndi mzimu wakupaturika, kubatiza ndi motu.—Mt 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1Pe 3:21.

• Uchimi.

  Uthenga wakukambirika, wakuvumbuwa khumbu laku Chiuta pamwenga wakulipharazga. Uchimi ungaŵa wakusambiza nkharu yamampha, wakulongo marangu pamwenga cheruzgu chaku Chiuta, pamwenga ungaŵa so chipharazgu cha vinthu vo vichitikengi.—Ezk 37:9, 10; Da 9:24; Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Ufumu waku Chiuta.

  Mazu yanga ngang’anamuwa ulamuliru waku Chiuta, wo we mumanja mwa Mwana waki Khristu Yesu.—Mt 12:28; Lk 4:43; 1Ak 15:50.

•  Ufwiti.

  Kugwiriskiya ntchitu nthazi zo ziwoneke limu kuti zituliya ku viŵanda.—2Mb 33:6.

• Ukaboni.

  Mazu ngakuti “Ukaboni” kanandi ngamiya Marangu 10 ngo ngangulembeka pamya yiŵi yo yinguperekeka kwaku Mozesi.—Ek 31:18.

• Ukapolu.

  Mu Bayibolu, nyengu zinyaki mazu yanga ngang’anamuwa kuchichizga munthu kuti watuwemu mucharu chaki pamwenga munyumba yaki, ndipu kanandi ŵanthu wo aphara pa nkhondu ndiwu alamulanga anyawu kuti achiti venivi. Ivi vinguŵachitikiyapu kaŵi Ayisirayeli. Ufumu wa kunkhondi wa mafuku 10 ungutoleke ku ukapolu ndi ŵanthu a ku Asiriya, ndipu pati pajumpha nyengu ufumu wa mafuku ngaŵi wa kumwera ungutoleke ku ukapolu ndi Ababiloni. Ŵanthu anyaki anguwere kucharu chawu Sayirasi fumu ya ku Peresi wati wayamba kulamuliya.—2Mf 17:6; 24:16; Ezr 6:21.

• Unganu.

  Mazu yanga ngamiya gulu la ŵanthu lo lawungana pamoza chifukwa chakuti ladanika. Mu Malemba nga Chiheberi, mazu yanga kanandi ngang’anamuwa Ayisirayeli wo awungana pamoza pa maphwandu ngo achitanga pakusopa Chiuta kweniso pa vakuchitika vinyaki vikuluvikulu vo vakwaskanga mtundu wosi.—Dt 16:8; 1Mf 8:5.

• Ureŵi.

  Mazu yanga ngatuliya ku mazu nga Chigiriki ngakuti por·neiʹa, ngo ngang’anamuwa kugonana kwekosi kwambula kuzomerezeka. Ngasazgapu chigololu, uhuli, kugonana kwa ŵanthu ambula kutorana, kugonana kwa anthulumianthulumi pe pamwenga anthukazianthukazi pe, ndipuso kugonana ndi nyama. Mazu ngenanga mubuku la Chivumbuzi ngamiya uhuli wa visopa vo vidanika kuti “Babiloni Mukulu,” ndipu ngalongo mo visopa vichitiya limoza vinthu ndi alongozgi a charu ichi, kuti vije ndi mazaza kweniso kuti vikhupuki. (Chv 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Mac 15:29; Ag 5:19)—Wonani HULI.

• Urimu ndi Tumimu.

  Tinthu to tagwiranga ntchitu mwakuyanana ndi mayeri ndipu wasembi mura ndiyu watigwiriskiyanga ntchitu kuti waziŵi khumbu laku Yehova asani pe nkhani zakukhumbika ukongwa zo zakwaskanga mtundu wosi wa Ayisirayeli. Urimu ndi Tumimu waŵikikanga muchakuvwala chapachifuŵa cha wasembi mura asani wasere muchihema. Viwoneka kuti anguleka kugwiriskiya ntchitu Urimu ndi Tumimu Ababiloni ŵati abwanganduwa Yerusalemu.—Ek 28:30; Neh 7:65.

• Urunji.

  Mu Malemba, mazu yanga ngang’anamuwa cho ntchakwenere mwakukoliyana ndi mo Chiuta wawone chamampha ndi chiheni.—Ge 15:6; Dt 6:25; Nth 11:4; Zef 2:3; Mt 6:33.

• Uteŵeti wakupaturika.

  Uteŵeti pamwenga ntchitu yapade yo yikoliyana ndi kusopa Chiuta.—Ar 12:1; Chv 7:15.

• Uthenga wamampha.

  Mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, uzumbulika kuti uthenga wamampha wa Ufumu waku Chiuta, kweniso wa utaski chifukwa chakuja ndi chivwanu mwaku Yesu Khristu.—Lk 4:18, 43; Mac 5:42; Chv 14:6.

V

• Vakununkhira.

  Vinthu vo vipangika kutuliya ku mamphiza ngakununkhira kweniso basamu, ndipu visunkha kamanakamana ndipuso vituzga fungu lamampha. Vinthu vinayi vapade, vasazgikanga kuti apangi vakununkhira vo agwiriskiyanga ntchitu pachihema ndipuso panyumba yakusopiyamu. Vawotchekiyanga paguŵa la sembi za vakununkhira mu Malu Ngakupaturika ndi mulenji kweniso ndi usiku, ndipu pa Zuŵa Lakupepese Maubudi, vawotchekiyanga mukati mwa Malu Ngakupaturika Ukongwa. Venivi vamiyanga mapempheru ngakuzomerezeka nga ateŵeti aku Chiuta akugomezgeka. Akhristu akhumbika cha kupereka sembi zenizi.—Ek 30:34, 35; Lv 16:13; Chv 5:8.

• Vakupaliya motu.

  Venga vidya vagolidi, vasiliva pamwenga vamkuŵa vo avigwiriskiyanga ntchitu pachihema ndipuso panyumba yakusopiyamu. Awotchiyangapu vakununkhira kweniso ayoriyanga vyotu pa guŵa la sembi ndipuso visunda vo vayoyoka pa vakuŵikapu nyali vagolidi. Vadanikanga so kuti vakuperekiyapu sembi za vakununkhira.—Ek 37:23; 2Mb 26:19; Ah 9:4.

• Vakuŵaniya.

  Venga viyaŵi vagolidi vo azimwiyanga nyali pachihema kweniso panyumba yakusopiyamu.—Ek 37:23.

• Vakuzimwiya nyali.

  Venga vidya vagolidi pamwenga vamkuŵa vo avigwiriskiyanga ntchitu muchihema ndipuso munyumba yakusopiyamu. Vitenere kuti venga nge masizara ndipu adumuliyanga visunda.—2Mf 25:14.

• Vakuziziswa; Ntchitu zanthazi.

  Vakuchita vo vijumpha nthazi zosi zo ŵanthu angaŵa nazu, ndipu vichitika ndi nthazi ya munthu cha. Mazu nganyaki ngakuyanana nangu ngo ngagwiriskikiya ntchitu mu Bayibolu ngakuti, “chisimikizu.”—Ek 4:21; Mac 4:22; Ah 2:4.

• Vipasu vakwamba.

  Vipasu vakwamba kukolola; vinthu vakwamba vakutuliya ku chinthu chechosi. Yehova wakhumbanga kuti mtundu wa Ayisirayeli umupaskengi vipasu vakwamba, kwali wangaŵa munthu, nyama pamwenga vipasu chayivu. Pa Phwandu la Chiŵandi Chambula Chakutupisa ndipuso pa Phwandu la Pentekositi, Ayisirayeli wosi apaskanga Chiuta vipasu vakwamba. Mazu ngakuti “vipasu vakwamba” ngagwiriskikiyanga so ntchitu mwantharika kumiya Khristu ndi akusambira ŵaki akusankhika.—1Ak 15:23; Nu 15:21; Nth 3:9; Chv 14:4.

• Viŵanda.

  Mizimu yiheni yo yiwoneka cha ndipu ye ndi nthazi kuluska ŵanthu. Pa Genezesi 6:2, viŵanda vidanika kuti “ŵana aku Chiuta wauneneska” ndipu pa Yuda 6 vidanika kuti “angelu.” Yiwu angulengeka aheni cha; kweni chifukwa chakuti angumuvwiya cha Chiuta mu nyengu yaku Nowa, angujisambuska kuja arwani ŵaki ndipuso angukoliyana ndi Satana yo wangugarukiya Yehova.—Dt 32:17; Lk 8:30; Mac 16:16; Yak 2:19.

• Viŵandi vakulongo.

  Viŵandi 12 vo aviyerekanga mu magulu ngaŵi pathebulu, ndipu gulu lelosi lenga ndi viŵandi 6. Vaŵikikanga mu Malu Ngakupaturika  nga muchihema pamwenga munyumba yakusopiyamu. Vadanikanga so kuti “viŵandi vakuyereka.” Pa zuŵa la Sabata lelosi paŵikikanga viŵandi vasonu vakulongo. Asembi pe ndiwu aryanga viŵandi vakali vo vatuzgikangapu. (2Mb 2:4; Mt 12:4; Ek 25:30; Lv 24:5-9; Ah 9:2)—Wonani Fundu Zakukumaliya B5.

W

• Wakusanda nyenyezi.

  Munthu yo wasambira mo lumwi, mwezi kweniso nyenyezi vitende kuti waloske vo vichitikengi kunthazi.—Da 2: 27; Mt 2:1.

• Wakutumika.

  Mazu yanga, ukongwa ngang’anamuwa “munthu yo watumika,” ndipu ngagwiriskikiya ntchitu kwaku Yesu ndi ŵanthu anyaki wo angutumika kuti akateŵete anyawu. Kanandi ngagwiriskikiya ntchitu pakukamba kagulu ka akusambira 12 wo Yesu wanguŵasankha kuti amumiyi.—Mrk 3:14; Mac 14:14.

• Wakuwona.

  Munthu yo Chiuta watimuwovya kuziŵa vo Iyu wakhumba kuchita, yo masu ngaki ngajulika kuti ngawoni pamwenga kuvwisa vinthu vo ŵanthu anyaki wosi ativiwona cha. Mazu nga Chiheberi ngo ngakufwatulikiya kuti wakuwona, ngatuliya ku mazu ngakuti “kuwona.” Ŵanthu afumbanga ulongozgi kwa wakuwona asani akumana ndi masuzgu.—1Sa 9:9.

• Wakuwonere.

  Munthu yo we ndi udindu wakuwonere pamwenga kuliska mpingu. Mazu ngenanga ngakutuliya ku mazu nga Chigiriki ngakuti e·piʹsko·pos, ngo ngang’anamuwa kuwonere ndi chilatu chakuvikiliya. Udindu wa “wakuwonere” ndi wa “mura” (pre·sbyʹte·ros) ngwakuyanana mumpingu wachikhristu. Mazu ngakuti “mura” ngalongo kuti munthu yo wasankhika ngwakukhwima, penipo ngakuti “wakuwonere” ngalongo ntchitu yo munthu yo wasankhika watenere kugwira.—Mac 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Wakuwumba.

  Munthu yo wawumba viyaŵi vevosi vadongu. Mazu nga Chiheberi ngo ngakufwatulikiya kuti wakuwumba, ngang’anamuwa “wakupanga.” Mazaza ngo wakuwumba watuŵa nangu pa dongu, kanandi ngamiya ulamuliru waku Yehova pa munthu weyosi pamwenga pa mitundu ya ŵanthu.—Yes 64:8; Ar 9:21.

• Ŵana aku Aroni.

  Mphapu yaku Aroni yo wenga mzuku waku Levi, yo wangusankhika kuja wasembi mura wakwamba mwakulondo Dangu laku Mozesi. Ŵana aku Aroni agwiranga ntchitu nge asembi pachihema kweniso panyumba yakusopiyamu.—1Mb 23:28.

• Ŵanthu a mu chipani chaku Herodi.

  Adanikanga so kuti Aherodi. Chenga chipani cha mucharu cho ndipu chayendiyanga fundu za ndali za ana Herodi mu ulamuliru wawu, kweni mwakulamulika ndi Aroma. Asaduki anyaki atenere kuti ŵenga mu chipani chenichi. Aherodi angukoliyana ndi Afarisi kuti ayukiyi Yesu.—Mrk 3:6.

• Ŵaraŵara a boma.

  Mu ulamuliru wa Babiloni, apolisi wo ŵenga akovya akweruzga ndiwu ŵenga ŵaraŵara a boma muvigaŵa ndipu aziŵanga marangu kweniso aŵanga ndi mazaza pa ŵanthu. Muvigaŵa vo valamulikanga ndi Aroma, ŵaraŵara a boma ndiwu ayendesanga vinthu mu boma. Ntchitu zawu zenga kujalikiska chimangu, kuphwere nkhani za ndalama, kuyeruzga ŵanthu ambula kuvwiya marangu ndipuso kulamula kuti munthu walangiki.—Da 3:2; Mac 16:20.

• Wasembi mura.

  Mu Dangu laku Mozesi, wasembi mura wenga munthu yo wamiyanga ŵanthu pa masu paku Chiuta ndipuso walongozganga asembi anyaki. Wadanika so kuti “mura wa asembi.” (2Mb 26:20; Ezr 7:5) Iyu pe ndiyu wazomerezekanga kusere ku Malu Ngakupaturika Ukongwa, cho chenga chipinda chamukati ukongwa mwa chihema ndipuso pavuli paki munyumba yakusopiyamu. Waserengamu kamoza pe pa chaka, pa Zuŵa Lakubenekere Maubudi. Yesu waziŵika so kuti “Wasembi Mura.”—Lv 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Ah 4:14.

• Wasembi.

  Ndi munthu mweniyo waŵikikanga kuti wamiyengi Chiuta ku ŵanthu wo waŵateŵetiyanga ndipuso waŵasambizanga vakukwaskana ndi Chiuta kweniso marangu ngaki. Asembi amiyanga so ŵanthu pa masu paku Chiuta ndipu aŵaperekiyanga sembi, kuŵapemphere ndi kuŵaŵeyere kwaku Chiuta. Dangu laku Mozesi lechendaperekeki, mutu wa banja ndiyu wajanga wasembi wa banja laki. Mu Dangu laku Mozesi, anthulumi wosi a mubanja laku Aroni mweniyo wenga wa mu fuku laku Levi, ŵenga asembi. Alevi wosi anthulumi ŵenga akuŵawovya. Pa nyengu yakujalikiska Phanganu lifya, Isirayeli wauzimu wanguja mtundu wa asembi, ndipu Yesu Khristu ndiyu Wasembi Mura.—Ek 28:41; Ah 9:24; Chv 5:10.

• Wezi ukulu.

  Mazu yanga ngatuliya ku mazu nga Chigiriki ngo ngang’anamuwa chinthu chakuzomerezeka kweniso chakutowa. Kanandi mazu ngenanga ngang’anamuwa mphasu yawezi, pamwenga kupereka chinthu chifukwa cha lisungu. Asani mazu yanga ngakamba va wezi ukulu waku Chiuta, ngakonkhoska mphasu yawezi yo Chiuta wapereka ndi mtima wosi kwambula kulindizga kuti munthu wamuweziyengi. Mwaviyo, mazu yanga ngalongo kuti Chiuta ngwakupaska ukongwa, watiŵayanja ukongwa ŵanthu ndipuso watiŵalongo lisungu likulu. Mazu nga Chigiriki ngo kukutuliya mazu ngenanga, ngafwatulikiya so kuti, “kwanja” kweniso “mphasu yawezi.” Munthu yo walongoleka wezi ukulu waja kuti wakhazanga cha, ndipu yo walongo wezi ukulu, wachita viyo chifukwa cha kuchitiya lisungu munyaki.—2Ak 6:1; Aef 1:7.

Y

• Yakobe.

  Mwana waku Isaki ndi Rabeka. Pavuli paki, Chiuta wangumudana kuti Isirayeli, ndipu wanguzija wusewu wa ŵanthu a ku Isirayeli (anguzidanika so kuti Ayisirayeli, ndipu pavuli paki, Ayuda). Wenga wusewu wa ŵana 12, wo limoza ndi mphapu zawu anguzipanga mafuku 12 nga mtundu wa Ayisirayeli. Mtundu wa Ayisirayeli ungulutirizga kudanika mbwenu zina lakuti Yakobe.—Ge 32:28; Mt 22:32.

• Yedutuni.

  Mazu yanga ngaziŵika cha vo ngang’amuwa ndipu ngasanirika pakamutu pa  Masalimo 39, 62, ndi 77. Timitu teniti tiwoneka kuti ndi ulongozgi wo akhumbikanga kuwugwiriskiya ntchitu pakumba sumu. Panyaki mazu yanga ngalongo mo angambiya sumu pamwenga mtundu wa chipangizu cho angagwiriskiya ntchitu. Penga Mlevi yo wambanga sumu zina laki Yedutuni. Sonu atenere kuti mtundu wakambiru wenuwu pamwenga chipangizu chenichi anguvipaska zina lenili chifukwa chaku iyu pamwenga ŵana ŵaki.

• Yehova.

  Zina ili likufwatulikiya kutuwa ku vilembu vinayi va Chiheberi vo vimiya zina laku Chiuta ndipu lisanirika maulendu ngakujumpha 7,000 mu Bayibolu ili.—Wonani Fundu Zakukumaliya A4 ndi A5.

• Yo walongoro ndi mizimu.

  Ndi munthu yo watijikamba kuti walongoro ndi ŵanthu akufwa.—Lv 20:27; Dt 18:10-12; 2Mf 21:6.

• Yo walongozga sumu.

  Mubuku la Masalimo, zina la Chiheberi lo likufwatulikiya kuti yo walongozga sumu, ling’anamuwa munthu yo wasankhanga sumu, kulongozga asani zimbika kweniso yo wasambizanga Alevi wo ambanga. Mu Mabayibolu nganyaki zina ili akulemba kuti “wakumba mura.”—Sl 4:Kam; 5:Kam.

• Yuda.

  Mwana munthulumi wachinayi waku Yakobe yo wangubaliya pa muwolu waki Leya. Mu uchimi waki wo wangukamba we pafupi kufwa, Yakobe wangukambiya limu kuti wakulamuliya mura kweniso wamuyaya wazamutuliya mubanja laku Yuda. Pa nyengu yo Yesu wanguza pacharu chapasi, wanguwiya mu fuku laku Yuda. Zina lakuti Yuda, limiya so fuku ndipu pavuli paki linguzimiya ufumu wo ungudanika so ndi zina lenili. Ufumu wa Yuda wenga ufumu wakunkhondi, ndipu ungupangika ndi fuku laku Yuda kweniso laku Benjamini, ndipuso ndiku kwenga asembi ndi Alevi. Ufumu wenuwu wenga kumwera kwa charu cha Isirayeli ko kwenga Yerusalemu ndi nyumba yakusopiyamu.—Ge 29:35; 49:10; 1Mf 4:20; Ah 7:14.

• Yufureti.

  Msinji utali ndipuso wakukhumbika ukongwa kumwera chakuzambwi kwa Asia, ndipu ngumoza mwa misinji yiŵi yikuluyikulu ukongwa ku Mesopotamiya. Msinji uwu uzumbulika kakwamba pa Genezesi 2:14 nge umoza mwa misinji yinayi ya mu Edeni. Kanandi udanika ŵaka kuti “Msinji.” (Ge 31:21) Msinji wenuwu wenga mphaka ya kunkhondi kwa charu cho Ayisirayeli angupaskika. (Ge 15:18; Chv 16:12)—Wonani Fundu Zakukumaliya B2.

Z

• Zewu.

  Wenga chiuta mura wa Agiriki wo asopanga angoza. Ŵanthu aku Lusitara aŵanaŵananga kuti Baranaba ndi Zewu. Pavinthu vakali vo vingusanirika pafupi ndi Lusitara pakulembeka “asembi aku Zewu” ndipuso “Zewu chiuta wa lumwi.” Sitima yo Paulo wangukwera pakutuwa ku chirwa cha Melita yenga ndi chikwangwani chakulembeka kuti, “Ŵana Anthulumi aku Zewu,” kung’anamuwa ŵana anthulumi amuwoli, Kasta ndi Polakisi.—Mac 14:12; 28:11.

• Zivi.

  Lenga zina lakwamba la mwezi wachiŵi pakalendala yo Ayuda agwiriskiyanga ntchitu pakusopa. Ndipu pakalendala ya ŵanthu wosi, wenga mwezi wa 8. Wayambanga mukatikati mwa April ndipu wamalanga mukatikati mwa May. Udanika kuti Iyara mubuku la Talimudi la Ayuda kweniso mumabuku nganyaki ngo ngakulembeka Ayuda ŵati atoleke ku ukapolu ku Babiloni. (1Mf 6:37)—Wonani Fundu Zakukumaliya B15.

• Ziyoni; Phiri la Ziyoni.

  Zina la tawuni yampanda wakukho ya Ayebusi yo yenga paphiri lo lenga kumwera chakuvuma kwa Yerusalemu. Davidi wati wathereska tawuni yeniyi, wanguzengapu nyumba yachifumu ya ufumu waki, ndipu yingwamba kudanika kuti “Tawuni yaku Davidi.” (2Sa 5:7, 9) Phiri la Ziyoni lingwamba kuja lakupaturika kwaku Yehova, Davidi wati wasamisiyaku Bokosi la Phanganu. Pavuli paki nyumba yakusopiyamu yo yenga pachanya pa Phiri la Moriya, nayu yingwamba kudanika so zina lenili ndipuso nyengu zinyaki zina ili lamiyanga tawuni yosi ya Yerusalemu. Kanandi zina ili ligwiriskikiya ntchitu mwantharika mu Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu.—Sl 2:6; 1Pe 2:6; Chv 14:1.

• Zuŵa la mwezi wufya.

  Lenga zuŵa lakwamba la mwezi wewosi pakalendala ya Ayuda, ndipu alitonga nge zuŵa lakuwungana pamoza kuti achiti phwandu ndi kupereka sembi zapade. Pavuli paki, zuŵa ili linguzija lakuzirwa ukongwa mucharu chawu chosi, ndipu ŵanthu agwiranga ntchitu cha pa zuŵa ili.—Nu 10:10; 2Mb 8:13; Akl 2:16.

• Zuŵa Lacheruzgu.

  Ndi zuŵa chayilu, pamwenga nyengu yo Chiuta wazamumbiya mulandu magulu nganyaki nga ŵanthu, mitundu, pamwenga ŵanthu wosi. Zuŵa ili lingaŵa nyengu yo ŵanthu wo ayeruzgika kuti atenere kufwa azamubayikiya, pamwenga lingaŵa cheruzgu cho chingawovya kuti anyaki ataskiki ndi kuzilonde umoyu wamuyaya. Yesu Khristu ndi akutumika ŵaki anguzumbuwa “Zuŵa Lacheruzgu” lamunthazi, lo lazamukwaska ŵanthu amoyu kweniso wo akufwa kali.—Mt 12:36.

• Zuŵa Lakubenekere Maubudi.

  Zuŵa lakupaturika lakukhumbika ukongwa kwa Ayisirayeli, ndipu ladanikanga so kuti Yom Kippur (kutuliya ku mazu nga Chiheberi ngakuti yohm hak·kip·pu·rimʹ). Yiwu achitanga venivi pa 10 mu mwezi wa Etanimu. Mpha zuŵa lenili pe pa chaka po wasembi mura waserenga mu Malu Ngakupaturika Ukongwa muchihema, ndipuso pavuli paki munyumba yakusopiyamu. Mwenumu ndimu iyu waperekanga ndopa za sembi ya ubudi waki, wa Alevi anyaki kweniso wa ŵanthu anyaki wosi. Yeniyi yaŵanga nyengu ya unganu wakupaturika ndipuso ya kufunga. Kweniso laŵanga zuŵa la sabata ndipu ŵanthu agwiranga cha ntchitu zo agwiranga zuŵa ndi zuŵa.—Lv 23:27, 28.

• Zuŵa Lakunozgeke.

  Zuŵa lakuti mawa laki ndi Sabata, lenilo Ayuda anozgekiyanga zuŵa la Sabata. Zuŵa ili lamalanga asani lumwi lasere pa zuŵa lo mazuŵa nganu lidanika kuti Chinkhondi, ndipu penapa ndipu zuŵa la Sabata layambiyanga. Zuŵa la Ayuda layambanga mazulu ndipu lamalanga mazulu nganyaki.—Mrk 15:42; Lk 23:54.