1, 2. Kumbi nchinthu chakusuzga nichi cho Eliya wakhumbikanga kuchita, nanga kumbi iyu ndi Ahabu apambananga wuli?

ELIYA wakhumbisiskanga kuti waluti kwaku yija kuti wakarombi kwa Awiski akuchanya. Kweni pa nyengu iyi, wumba wa ŵanthu ndipu wawona kuti mchimi waku wauneneska uyu wadana motu kutuliya kuchanya ndipu ŵanthu anandi akhumbanga kukumana nayu kuti amulumbi ndi chilatu chakuti waŵatumbiki. Eliya wakhumbikanga kuchita chinthu chinyaki chakusuzga wechendaluti ku Phiri la Karmele kuti wakarombi kwaku Yehova Chiuta. Iyu wakhumbikanga kukambiskana dankha ndi Fumu Ahabu.

² Ahabu ndi Eliya ŵenga akupambana ukongwa. Ahabu yo wanguvwala chakuvwala chapachanya cha fumu, wenga munkharyi kweniso wasweranga cha kupingika ndi maŵanaŵanu ngaheni nga ŵanthu akugaruka. Eliya wanguvwala ŵaka chakuvwala cho achimi avwalanga, chambula kudyoŵeka, akhumba so chakupangika ndi chikopa cha nyama pamwenga weya wa ngamila pamwenga mbuzi. Wenga munthu wachiganga, wakusunga uzirima kweniso wachivwanu. Vo vinguchitika pa zuŵa ili ndivu vingulongo kuti Eliya ndi Ahabu ŵenga ŵanthu amtundu wuli.

3, 4. (a) Nchifukwa wuli Ahabu ndi ŵanthu anyaki wo asopanga Bala angulengeskeka pa zuŵa ili? (b) Kumbi tikambiskanengi mafumbu nanga?

³ Pa zuŵa ili, Ahabu ndi ŵanthu anyaki wo asopanga Bala angulengeskeka ukongwa. Chisopa chaboza cho Ahabu ndi muwolu waki Fumukazi Yezebelu angujalikiska mu ufumu wa mafuku 10 nga Yisraele, chinguwayulika. Ŵanthu wosi anguziŵa kuti Bala ndi chiuta waboza. Asani Bala wenga nadi chiuta wauneneska, watingi watondekengi cha kupemba motu wo achimi ŵaki angumupempha mwakwesa kumuviniya ndi kujichekacheka. Bala wangutondeka kuvikiliya achimi ŵaki 450 kuti aleki kubayika. Wangutondeka so kutuzgapu chinthu chinyaki cho chenga pafupi kumala. Kwa vyaka vitatu ndi hafu, achimi a Bala angumupempha kuti wamaliski chilala cho chenga m’charu, kweni palivi chechosi cho Bala wanguchitapu. Kweni Yehova wenga pafupi kumaliska chilala kuti ŵanthu aziŵi kuti iyu ndiyu Chiuta wauneneska.—1 Ŵakar. 16:30–17:1; 18:1-40.

⁴ Kumbi Yehova watingi watuzgengepu zuŵanji chilala? Kumbi  Eliya wachitanganji wachilindizga kuti Yehova watuzgepu chilala? Kumbi tingasambiranji kwa munthu wachivwanu uyu? Mafumbu yanga ngamukikengi tichikambiskana nkhani iyi.—Ŵerengani 1 Ŵakaronga 18:41-46.

5. Kumbi Eliya wangumukambiyanji Ahabu, nanga kumbi viwoneka kuti Ahabu wangusambirapu chechosi pa vo vinguchitika pa zuŵa ili?

⁵ Eliya wanguluta kwaku Ahabu ndipu wangumukambiya kuti: “Rutanga, ukaryi ndi kumwa, chifukwa kuvwika mphomu ya vuwa yinandi.” Kumbi Ahabu, fumu yiheni wangusambirapu chechosi pa vo vinguchitika pa zuŵa ili? Bayibolo likamba cha kuti wanguchita wuli, ndipuso likonkhoska chechosi cha chakulongo kuti wangulapa pamwenga kupempha mchimi kuti wamurombe kwaku Yehova kuti wamugowoke. Kweni Ahabu wanguluta “kwachirya ndi kumwa.” (1 Ŵakar. 18:41, 42) Nanga Eliya wanguchitanji?

6, 7. Kumbi Eliya wanguromba kuti kuchitikenji, nanga nchifukwa wuli wanguromba?

⁶ “Eliya wangukwera pachanya pa Karmele; ndipu wangukotamiya pasi ndi wanguŵika chisku chaki pakati pa makongonu ngaki.” Ahabu wati waluta kuchirya, Eliya wangusaniya mwaŵi wakurombe kwa Awiski akuchanya. Mo Eliya wangujaliya vilongo kuti wenga wakujiyuyuwa ukongwa chifukwa wangugwada ndi kuŵika chisku chaki pakati pa malundi  ngaki. Kumbi wachitanganji po wanguja viyo? Tingasuzgikanga ndi kubomoska cha. Pa Yakobe 5:18, Bayibolo lititikambiya kuti Eliya wanguromba kuti chilala chimali. Viwoneka kuti rombu ili wanguchilirombe pachanya Paphiri la Karmele.

⁷ Ivi vechendachitiki, Yehova wangukamba kuti: “Ndikatumanga vuwa pacharu chapasi.” (1 Ŵakar. 18:1) Sonu Eliya wanguromba kuti khumbu laku Yehova lifiskiki ndipu ivi viyanana ŵaka ndi vo Yesu wangusambiza akusambira ŵaki pati pajumpha vyaka 1,000 kutuliya po Eliya wangurombe.—Mat. 6:9, 10.

8. Kumbi tingasambiranji kwaku Eliya pa nkhani yakuromba?

⁸ Tingasambira vinandi kwaku Eliya pa nkhani yakuromba. Nkhani yakwamba yo Eliya wangurombe yenga ya kufiskika kwa khumbu laku Chiuta. Asani tiromba nyengu zosi titenere kukumbuka kuti: “Asani tipempha kanthu kwakuyana ndi khumbu laki, [laku Chiuta] watuvwa.” (1 Yoh. 5:14) Kuti tiziŵi vakwenere kukamba mu rombu, tikhumbika kuziŵa khumbu laku Chiuta ndipu kusambira Bayibolo nyengu zosi ndiku kungatiwovya kuti tiziŵi khumbu laku Yehova. Eliya wakhumbanga kuti wawoni kumala kwa chilala chifukwa ŵanthu amtundu waki angusuzgika ukongwa. M’mtima mwaki munguzaza viwongu vikulu wati wawona chakuziziswa cho Yehova wanguchita pa zuŵa ili. Nasi so tikhumba kuti marombu ngidu ngalongongi kuti tiwonga kutuliya pasi pa mtima kweniso kuti tifipiya mtima anyidu.—Ŵerengani 2 Ŵakorinte 1:11; Ŵafilipi 4:6.

9. Kumbi Eliya wangumutumanji mteŵeti waki, nanga ndi vinthu viŵi nivi vo tisambirengi kwaku Eliya?

⁹ Eliya wenga ndi chigomezgu chosi kuti Yehova wamaliskengi chilala, kweni waziŵanga cha kuti chimalengi zuŵanji. Sonu kumbi mchimi uyu wachitanganji pa nyengu iyi? Wonani vo Bayibolo likamba: “Wangunena ndi muŵanda waki, ‘Kwere kunena, ulereski kuchiri kunyanja.’ Ndipu wangukweriyaku, wangulereska ndi wanguti, ‘Kulivi kanthu.’ Eliya wanguti, ‘Ruta so kankhondi ndi kaŵi.’” (1 Ŵakar. 18:43) Tikhoza kusambira vinthu viŵi kwaku Eliya. Chakwamba, wonani kuti mazu ngaku Eliya ngalongo kuti wenga ndi chigomezgu kuti Yehova wawisengi nadi vuwa. Chachiŵi, Eliya wenga masu kuti wawoni chechosi chakulongo kuti Yehova wawisengi vuwa pambula kuswera.

10, 11. (a) Kumbi Eliya wangulongo wuli kuti wagomezganga malayizgu ngaku Yehova? (b) Nchifukwa wuli nasi titenere kugomezga malayizgu ngaku Yehova?

¹⁰ Eliya wangulutirizga kulereska kuti wawoni asani kwe chechosi  chakulongo kuti Yehova wawisengi vuwa pambula kuswera chifukwa wagomezganga malayizgu ngaku Yehova. Wangutuma mteŵeti waki kuti wakami pamalu ngakukwera ndi kuwona asani kwe mitambu yakulongo kuti vuwa yiwengi. Wati wawe wangumukambiya nkhani yambula kukondweska yakuti: “Kulivi kanthu.” Kuchanya kwenga mbe, kwengavi chinanga ndi mtambu. Kumbi mwawonapu chakuziziswa chechosi pa nkhani iyi? Kumbukani kuti Eliya wangukambiya Fumu Ahabu kuti: “Kuvwika mphomu ya vuwa yinandi.” Sonu nchifukwa wuli mchimi uyu wangukamba viyo penipo kwengavi chinanga ndi mitambu ya vuwa?

¹¹ Eliya waziŵanga vakukwaskana ndi malayizgu ngaku Yehova. Nge mchimi waku Yehova kweniso wakumumiya, iyu waziŵanga kuti Chiuta wafiskengi mazu Ngaki. Eliya wenga ndi chigomezgu chikulu mwakuti kwaku iyu venga nge kuti wayivwa kali mphomu ya vuwa yikulu. Tiyeni tikumbuki kuti Bayibolo likonkhoska Mosese kuti: “Wangukunthiyapu, uli ngwakumuwona yo ngwambula mawoneka.” Kumbi namwi mutimugomezga viyo Chiuta? Yehova watitipaska vifukwa vinandi vakuti nasi timugomezgengi viyo, ndi kugomezga malayizgu ngaki.—Ŵah. 11:1, 27.

12. Kumbi Eliya wangulongo wuli kuti wenga masu, nanga wanguchita wuli wati wavwa kuti kwama kamtambu kamanavi?

¹² Tiyeni tiwoni so mo Eliya wangulongole kuti wenga masu. Iyu wangutuma mteŵeti waki ulendu umoza pe cha kweni wangumuwezgiyaku maulendu ngakukwana 7! Tiŵanaŵani ŵaka mo mteŵeti waki wanguvukiya ndi maulendu yanga, kweni Eliya wakhumbisiskanga mbwenu kuwona chechosi chakulongo kuti kutuza vuwa ndipu wangufwa daka cha. Pa ulendu wakumaliya, mteŵeti waki wangumukambiya kuti: “Ehe, kamtambu kadokudoku nge ndi janja la munthu kakwera kutuwa munyanja.” Ŵanaŵaniyani kuti muwona mteŵeti uyu wachisoska janja laki ndi kugwiriskiya nchitu chikufi pakuyeruzgiya mo kamtambu ko kakweranga Panyanja Yikuru kenge. Akhumba mteŵeti uyu wanguwonapu kanthu ndi kanthu cha pa kamtambu ko. Kweni kwaku Eliya, kamtambu ko kenga kakuzirwa ukongwa. Sonu wanguthaŵirizga mteŵeti yo kuti: “Ruta kwera, kamunene Ahabu, ‘Rongoso gareta laku ndipu rutanga usikengi, vini vuwa yingakumika.’”—1 Ŵakar. 18:44.

13, 14. (a) Kumbi tingamuyezga wuli Eliya pa nkhani ya kuja masu? (b) Nchifukwa wuli titenere cha kuchita vidazi pakuteŵete Yehova?

¹³ Yapa tisambirapu so chinthu chinyaki kwaku Eliya. Nasi tija m’nyengu yakuti Chiuta we pafupi kufiska vilatu vaki. Eliya walindizganga kumala kwa chilala; ateŵeti aku Chiuta a mazuŵa nganu alindizga kumala kwa charu chiheni ichi. (1 Yoh. 2:17) Tiyeni tilutirizgi kuja masu nge mo wanguchitiya Eliya mpaka po Yehova Chiuta wazamutuzgiyapu charu chiheni ichi. Yesu Mwana waku Chiuta wangutcheŵeska akusambira ŵaki kuti: “Viyo khazgani: pakuti mulivi kuziŵa zuŵa mwaku lenilo Ambuyamwi ŵaziyengi.” (Mat. 24:42) Kumbi ivi vilongo kuti Yesu wang’anamuwanga kuti akusambira ŵaki azamuziŵaku  kanthu cha kuti aja m’mazuŵa ngakumaliya? Awa, chifukwa wangukonkhoska vinthu vo vazamuchitika m’mazuŵa ngakumaliya. Tosi tiwona kufiskika kwa vinthu vo vingukonkhoskeka kuti vazamulongo “umari wa mgonezi wo.”—Ŵerengani Mateyu 24:3-7.

¹⁴ Chakuchitika chechosi mbukaboni wanthazi kwaku isi. Kumbi nasi tiwona kuti ukaboni wenuwu ngwakukwana kuti utiwovyi kuleka kuchita vidazi pakuteŵete Yehova? Kamtambu kamana kamoza chayiku ko kanguma kunyanja kangukhorweska Eliya kuti Yehova wawisengi vuwa pambula kuswera. Kumbi mchimi wakugomezgeka uyu wangulindizga paŵaka?

15, 16. Kumbi vinthu vingusintha wuli pa kanyengu kamanavi, nanga Eliya waŵanaŵananga kuti Ahabu wachitengenji?

¹⁵ Bayibolo lititikambiya kuti: “Pa kanyengu kamanavi kuchanya kungufipa ndi mitambu ndi mphepu, ndipu kwenga vuwa yikuru. Ndipu [Ahabu] wangukwera wanguruta ku Yeserele.” (1 Ŵakar. 18:45) Kuchanya kungusintha liŵiliŵi ukongwa. Mteŵeti waku Eliya wachikambiya Ahabu uthenga wo wangutumika ndi Eliya, kamtambu ko kenga kamana kangukuwa mpaka kubenekere kuchanya kosi. Kunguputa chimphepu chikulu. Pakumaliya vuŵa yinguwa pavuli pa chilala cha vyaka vitatu ndi hafu. Charu chosi cho chingumila chinguzumbwiya limu. Vuwa yati yakuwa, msinji wa Kishoni ungutola ndipu tikayika cha kuti ungukokolo ndopa za achimi a Bala wo angubayika. Yapa Ayisraele ambula kuvwiya kweniso akugaruka ŵenga ndi mwaŵi wakuleke kusopa Bala kweniso kuti Yehova waŵagowoke.

¹⁶ Eliya waŵanaŵananga kuti ndivu angachita. Watenere kuti wanguzizwa ukongwa ndi mo Ahabu wanguchitiya kwati kwachitika vakuziziswa ivi. Kumbi Ahabu wangulapa ndi kutuwa m’chisopa cha Bala? Vo vinguchitika pa zuŵa ili vatingi vimuwovyengi kuti walapi. Hinya, tingaziŵa cha vo venga mu maŵanaŵanu ngaku Ahabu pa zuŵa ili. Bayibolo lititikambiya ŵaka kuti karonga “wangukwera wanguruta ku Yeserele.” Kumbi wangusambirapu chechosi? Kumbi wanguŵanaŵanapu vakusintha? Vo vinguzichitika pavuli paki vilongo kuti iyu wangusambirapu chechosi cha ndipu wangusintha cha. Eliya ndi Ahabu angumaliya penapa cha.

17, 18. (a) Kumbi nchinthu wuli cho chinguchitikiya Eliya pamsewu wakuya ku Yeserele? (b) Nchifukwa wuli tingazizwa ndi mo Eliya wangutchimbiriya kutuwa ku Karmele kufika ku Yeserele? (Wonani so mazu ngam’mphata.)

¹⁷ Mchimi waku Yehova uyu nayu wangwambapu ulendu ndipu  wangupitiya m’nthowa yo wangwenda Ahabu. Ulendu waki wenga wasuzgu chifukwa walutanga kutali, kwawanga vuwa kweniso kwenga mdima. Kweni pavuli paki panguchitika so chinthu chinyaki chakuziziswa.

¹⁸ “Janja la Ambuya lenga paku Eliya, ndipu wangujichinyiya m’chiwunu chaki, ndipu wanguchimbiya panthazi paku Ahabu [mpaka] pa likomu la Yeserele.” (1 Ŵakar. 18:46) Yapa viwoneke limu kuti, “janja la Ambuya” lingumuchitiya vakuziziswa Eliya. Kutuwa ko Eliya wenga kufika ku Yeserele penga makilomita 30 kweniso pa nyengu iyi ndipu Eliya ndi mura ukongwa. * Ŵanaŵaniyani kuti muwona mchimi uyu wakweza malaya ngaki ndi kungamanga m’chiwunu kuti waleki kuwilamu wachenda, watambapu kutchimbiya m’nthowa ya mawulambwi nga vuwa ndipu watchimbiya juŵani mpaka kujumpha galeta la Fumu Ahabu.

19. (a) Kumbi nthazi zo Yehova wangupaska Eliya zititikumbuska mauchimi nanga? (b) Kumbi nchinthu wuli cho Eliya wenga wakusimikizga wachitchimbiriya ku Yeserele?

¹⁹ Eliya wanguwona kuti watumbikika ukongwa. Eliya watenere kuti wanguchiskika ukongwa chifukwa chakuti wangupaskika nthazi zo akhumba chinanga mpha umpupuka waki wakujapu nazu cha. Ivi vititikumbuska mauchimi ngo ngakamba kuti ŵanthu akugomezgeka azamuja so ndi nthazi m’Paradayisu. (Ŵerengani Yesaya 35:6; Luka 23:43) Eliya wachitchimbiya mumsewu mo mwenga maji nga vuwa, wenga wakusimikizga kuti Yehova Chiuta wauneneska wo Mbawiski, ŵenayu.

20. Kumbi tingachita wuli kuti Yehova watitumbiki?

²⁰ Yehova ngwakukhumbisiska kutitumbika. Tiyeni tiyesesi kuchita chechosi cho tingafiska kuti tisaniyi vitumbiku chifukwa vapachanya ukongwa. Mwakuyanana ndi Eliya tikhumbika kuja masu, kuwoneseskanga maukaboni nganthazi ngakulongo kuti Yehova wachitengepu kanthu mu nyengu zakofya kweniso zakukhumbika kuchita vinthu mwaliŵi zinu. Nasi te ndi vifukwa vakukwana vakugomezge malayizgu ngaku Yehova “Chiuta wamagomekezgeka,” nge mo Eliya wanguchitiya.—Sumu 31:5.