1. Konkhoskani ulendu waku Yona, nanga wavwanga wuli wachiŵanaŵana ko wakanga?

YONA wakhumbikanga kwenda ulendu wa makilomita ngakujumpha 800, wo watingi umutoliyengi mwezi pamwenga kujumpha. Iyu wakhumbikanga kuŵanaŵana umampha chifukwa ulendu uwu wenga utali. Wakhumbikanga kusankha pakati pa nthowa yifupi yo yenga yakofya, ndi yitali yambula kofya, pavuli paki wangwenda nthowa yo yaporotanga m’vidika ndi m’mapiri nganandi. Wakhumbikanga kujumpha m’Bozwa la Siriya, kweniso kuyambuka misinji yikuluyikulu nge wa Efrate. Wakhumbikanga so kupempha malu ngakugona kwa ŵanthu ambula kuŵaziŵa wo ajanga m’misumba ndi m’mizi ya Siriya, Mesopotamiya ndipuso Asiriya. Ulendu uwu wenga wa ku Nineve. Yona we pafupi kufika, wangwamba kuŵanaŵaniya msumba uwu ndipu wangufipa mtima ukongwa.

2. Kumbi Yehova wangumusambiza wuli Yona kuti waleki kuthaŵa so nchitu yo wangupaskika?

² Yapa Yona wanguziŵiya limu kuti wangathaŵa so cha nchitu yo wangupaskika nge po wanguchitiya pakwamba. Nge mo tinguwone m’Mutu 13, Yehova wangumusambiza mwachanju Yona mwakugwiriskiya nchitu chimphepu panyanja ndipuso wangugwiriskiya nchitu chisomba kuti wamupozomoski mwakuziziswa. Mazuŵa ngatatu ngati ngakapu, chisomba chingumuwukuliya kumtunda weche wamoyu. Ivi vati vamuchitikiya, Yona wangusintha, wanguja munthu wakuvwiya kweniso wakujiyuyuwa.—Yona, machap. 1, 2.

3. Kumbi Yehova wangumulongo jalidu nili Yona, nanga ivi vichitiska kuti tifumbi fumbu nili?

³ Yehova wati wamutuma so ku Nineve, Yona wanguvwiya ndipu wangwambapu ulendu waki utali kulazgiya kuvuma. (Ŵerengani Yona 3:1-3.) Kumbi Yona wangusinthiya limu Yehova wati wamuwovya? Mwakuyeruzgiyapu,  Yehova wangumuchitiya lisungu mwa kumutaska kuti waleki kufwiya m’maji, kuleka kumupaska cheruzgu chifukwa cha kugaruka kwaki ndi kumupaska so mwaŵi kuti wakagwiri nchitu yo wangupaskika. Kumbi Yona wangusambira kuchitiya lisungu anyaki Yehova wati wamuchitiya vosi ivi? Taŵanthu ambula kufikapu vititisuzga ukongwa kuti tisambiri kuchitiya lisungu anyidu. Tiyeni tiwoni vo tingasambira m’nkhani yaku Yona.

4, 5. Nchifukwa wuli Yehova wakambanga kuti Nineve ndi “msumba ukulu,” nanga venivi vititisambizanji vakukwaskana ndi Yehova?

⁴ Yona wawonanga msumba wa Nineve nge mo Yehova wawuwoniyanga cha. Bayibolo likamba kuti Chiuta wawonanga kuti, “Nineve wenga msumba ukulu wakufikapu.” (Yona 3:3) M’buku la Yona mwe malu ngatatu ngo Yehova wakamba kuti, “Nineve msumba ukulu.” (Yona 1:2; 3:2; 4:11) Nchifukwa wuli Yehova wawonanga kuti msumba uwu wenga ukulu pamwenga wakuzirwa?

⁵ Msumba wa Nineve wenga m’gulu la misumba yakwamba yo Nimrode wanguzenga Zandi wati wakapu. Wenga msumba ukulu ndipu mwajanga ŵanthu anandi ukongwa kweniso uwoneka kuti mkati mwaki  mwenga so misumba yinyaki yinandi. Munthu wakhumbikanga kwenda mazuŵa ngatatu kuti watuŵi ko msumba utamba kufika ko umaliya. (Chiy. 10:11; Yona 3:3) Msumba wa Nineve wenga wakutowa ukongwa ndipu mwenga akasopi akuluakulu, mipanda yakukho ndi nyumba zinyaki zakutowa kweniso zikuluzikulu. Kweni vinthu ivi ndivu vinguchitiska kuti Yehova Chiuta wawuwonengi kuti ngwakuzirwa cha. Wenga wakuzirwa chifukwa cha ŵanthu wo ŵenga mwenimo. Msumba wa Nineve wenga ndi ŵanthu anandi ukongwa kuluska misumba yinyaki yosi ya m’nyengu yeniyo. Chinanga kuti ŵanthu a m’msumba uwu achitanga vinthu viheni, Yehova waŵaŵanaŵaniyanga. Iyu watanja munthu weyosi pakuyija ndipu wakhumba kuti weyosi walapi ndi kusambira kuchita cho nchamampha.

6. (a) Nchifukwa wuli Yona wanguchita mantha wati wafika ku Nineve? (Wonani so mazu ngam’mphata.) (b) Kumbi tingasambiranji kwaku Yona pa nkhani yakupharazga?

⁶ Yona wati ŵasere mumsumba wa Nineve, watenere kuti wanguchita mantha ukongwa kuwona kuti mwe ŵanthu akujumpha 120,000. * Wangwenda zuŵa limoza kufika mkatikati mwa msumba ndipu akhumba wapenjanga malu ngamampha ngapakati ngakuti wapharazgiyepu uthenga waki. Kumbi watingi wakambiskanengi nawu wuli ŵanthu yaŵa? Kumbi wangusambira chineneru cha ŵanthu a ku Nineve pamwenga Yehova wangumusambiza m’nthowa yakuziziswa? Tiziŵa cha. Akhumba Yona wapharazganga uthenga uwu m’Chihebere cho chenga chineneru chaki ndipu munthu munyaki wafwatuliyanga m’chineneru cha ku Nineve. Kweni cho tiziŵa nchakuti uthenga waki wenga ufupi ndipu wapharazganga ndi chilatu chakuti watchuki cha. Uthenga waki wenga wakuti: “Kwaja mazuŵa machumi nganayi (40) pe Nineve wakabwangandulikanga!” (Yona 3:4) Yona wangudanirizga mwanthazi kweniso mwakuwerezgawerezga. Iyu wangulongo chiganga ndi chivwanu, mijalidu yo Akhristu akhumbika kuja nayu, ukongwa mazuŵa nganu.

7, 8. (a) Kumbi ŵanthu a ku Nineve anguchita wuli ŵati ŵavwa uthenga waku Yona? (b) Kumbi fumu ya ku Nineve yinguchitanji yati yavwa uthenga waku Yona?

⁷ Ŵanthu anandi a ku Nineve amanga kuti avwisiyi uthenga waku Yona. Watenere kuti waŵanaŵananga kuti ŵanthu amukwiyiyengi ndi kumuyukiya. Kweni ivi ndivu vinguchitika cha, m’malu mwaki ŵanthu anguvwiya. Uthenga uwu ungusapaliya liŵiliŵi nge motu ndipu pambula kuswera ŵanthu wosi m’msumba akambanga ŵaka vakukwaskana ndi  uchimi wakofya waku Yona. (Ŵerengani Yona 3:5.) Weyosi m’msumba wa Nineve wangulapa, kwambiya ŵanthu akukhupuka, akavu, anthazi, akulopwa, ŵaraŵara ndi anamana viyo. Wosi angufunga kurya. Ndipu karonga nayu wanguvwa kuti ŵanthu alapa.

⁸ Karonga nayu wangulapa wati wavwa uthenga waku Yona. Chifukwa cha mantha, karonga wangusoka pachitengu chaki chachifumu, kuzuwa malaya ngaki ngachifumu ndi kuvwala vigudulu vo ŵanthu ŵaki anguvwala ndipu “wanguja mu vyotu.” Iyu ndi “nduna zaki,” angulangula kuti uthenga uwu umemezeki liŵiliŵi m’charu chosi. Wangukamba kuti ŵanthu wosi limoza ndi nyama zakuŵeta avwali vigudulu. * Mwakujiyuyuwa, wanguzomerezga kuti ŵanthu ŵaki mbakunanga chifukwa achitanga mauheni nganandi kusazgapu vachiwawa. Wangulongo kuti wenga ndi chigomezgu kuti Chiuta wauneneska waŵachitiyengi lisungu chifukwa chakuti alapa. Iyu wangukamba kuti: “Chiuta wangagowoka . . . ndi kuweku ku ukari waki wakofya, mwakuti tileki kuyowa.”—Yona 3:6-9.

9. Kumbi ŵanthu anyaki asuska fundu niyi yakukwaskana ndi ŵanthu a ku Nineve, nanga tiziŵa wuli kuti anangiska?

⁹ Ŵanthu anyaki asuska kuti ŵanthu a ku Nineve angusintha liŵiliŵi viyo. Kweni ŵanthu akusanda Bayibolo akamba kuti ivi vikhoza kuchitika chifukwa ŵanthu a ku Nineve agomezganga ukongwa vamizimu ndipu asweranga cha kusintha chifukwa cha mantha. Tiziŵa kuti ŵanthu wo asuska anangiska ŵaka chifukwa pati pajumpha vyaka vinandi, Yesu Khristu nayu wanguzikambapu kuti ŵanthu a ku Nineve angulapa. (Ŵerengani Mateyu 12:41.) Yesu waziŵanga umampha vo wakambanga chifukwa pa nyengu iyi ndipu waliku kali kuchanya ndipu wawonanga ivi vichichitika. (Yoh. 8:57, 58) Uneneska ngwakuti, chinanga tingawona kuti ŵanthu mbakubuda ukongwa, tingaŵanaŵananga cha kuti angatondeka kulapa. Yehova pe yija ndiyu waziŵa vo ve m’mtima mwa munthu.

10, 11. (a) Kumbi Yehova wanguchita wuli ŵanthu a ku Nineve ŵati alapa? (b) Kumbi tiziŵa wuli kuti Yehova wangunangiska cha kukamba kuti wayeruzgengi ŵanthu a ku Nineve?

¹⁰ Kumbi Yehova wanguchita wuli ŵanthu a ku Nineve ŵati alapa? Yona wanguzilemba kuti: “Penipo Chiuta wanguwona cho ŵanguchita, mo ŵangunyongoke ku nthowa yawu yiheni, Chiuta wangugowoka kureka  kuchita uheni wo wangunena kuti wachitengi kwaku yiwu; ndipu kuti wanguchita cha.”—Yona 3:10.

¹¹ Kumbi ivi ving’anamuwa kuti Yehova wanguwona kuti wangunangiska kukamba kuti wayeruzgengi ŵanthu a ku Nineve? Awa. Bayibolo likamba kuti Yehova wateruzga mwaurunji. (Ŵerengani Marangu 32:4.) Yapa pengavi chifukwa chakuti Yehova walutirizgiyi kukwiyiya ŵanthu a ku Nineve. Iyu wanguwona kuti alapa ndipu akhumbikanga kulangika cha nge po wangukambiya pakwamba. Yehova wangusankha kuŵachitiya lisungu.

12, 13. (a) Kumbi Yehova walongo wuli kuti waŵanaŵana umampha, ngwakoroŵa ndipuso ngwalisungu? (b) Nchifukwa wuli tikamba kuti uchimi waku Yona wenga waboza cha?

¹² Yehova ndi Chiuta wakumila mtima cha nge mo alongozgi a visopa achitiskiya kuti ŵanthu amuwoniyengi. Iyu wachita vinthu mwakuŵanaŵana umampha, ngwakoroŵa, kweniso ngwalisungu. Asani wakhumba kweruzga ŵanthu aheni, iyu watiŵatcheŵeska dankha mwakugwiriskiya nchitu ateŵeti ŵaki chifukwa wakhumbisiska kuti ŵanthu wosi alapi ndi kuleka kuchita vinthu viheni nge mo anguchitiya ŵanthu a ku Nineve. (Ezek. 33:11) Yehova wangukambiya mchimi waki Yeremiya kuti: “Asani pa nyengu yosi ini nditawula pa mtundu pamwenga pa ufumu kuti ndikawuponthonga ndi kuwuswiya pasi ndi kuwananga, ndipu asani mtundu wuwa ndakambiyapu, uweku ku uheni waki, po ndipu ndikang’anamukangaku ku uheni weniwo ndatingi ndiwuchitiyengi.”—Yer. 18:7, 8.

¹³ Kumbi uchimi waku Yona wenga waboza? Awa, uthenga waki ungutcheŵeska ŵanthu a ku Nineve kuti alangikengi asani angaleka kulapa. Yehova wangukamba kuti ŵalangengi ŵanthu a ku Nineve chifukwa cha nchitu zawu ziheni, kweni pa nyengu iyi angulapa. Asani ŵanthu a ku Nineve anguwere so ku nchitu zawu ziheni, Yehova watingi waŵalangengi nge po wangukambiya pakwamba. Ivi ndivu vinguzichitika pavuli paki.—Zef. 2:13-15.

14. Kumbi Yona wanguchita wuli wati wawona kuti Yehova waŵachitiya lisungu ŵanthu a ku Nineve?

¹⁴ Kumbi Yona wanguchita wuli wati wawona kuti Yehova waŵalanga cha ŵanthu a ku Nineve nge mo iyu waŵanaŵaniyanga? Bayibolo likamba kuti: “Chingumukwiyiska ukongwa Yona, ndi wangukalipa.” (Yona 4:1) Yona wanguromba nge kuti wachenyanga Chiuta ndipu wangukamba kuti mphanyi wanguja ŵaka kwawu kuluska kuluta ku Nineve. Wangukamba so kuti iyu waziŵanga kuti Yehova waŵalangengi cha ŵanthu a ku Nineve ndipu wangujigowoke kuti ndichu chifukwa wanguthaŵiya ku Tarshishi pa ulendu wakwamba. Wanguromba so kuti wafwi mwa kukamba kuti, ‘Nkhanthu kufwa kuluska kuja ndi umoyu.’—Ŵerengani Yona 4:2, 3.

15. (a) Kumbi Yona watenere kuti wangutundiya chifukwa wuli? (b) Kumbi Yehova wanguchita nayu wuli mchimi waki yo wadinginyikanga?

¹⁵ Nchinthu wuli cho chinguchitiska kuti Yona wasuzgiki viyo? Tingaziŵa  vosi cha vo Yona waŵanaŵananga, kweni cho tiziŵa nchakuti wangupharazga uthenga wa cheruzgu m’msumba wa Nineve. Ŵanthu yaŵa angugomezga vo Yona wanguŵapharazgiya ndipu Yehova wanguŵalanga cha. Kumbi iyu wawopanga kuti ŵanthu amunyozengi pamwenga akambengi kuti ndi mchimi waboza? Tiziŵa cha vo Yona waŵanaŵananga, kweni iyu wangukondwa cha ŵanthu a ku Nineve ŵati alapa ndipuso Yehova wati waŵachitiya lisungu. Kweni viwoneka kuti Yona wangutundiya, wangujivwiya lisungu ndipuso wafipanga mtima kuti mbiri yaki yanangika. Kweni Yehova wawonanga mbwenu vamampha mwa mchimi waki yo wadinginyikanga. M’malu mwakumulanga chifukwa chakuleka kutumbika Chiuta, Yehova wangumufumba mwachanju kuti wajisandi, Iyu wangumufumba kuti: “Kumbi wachita umampha kukalipa?” (Yona 4:4) Kumbi Yona wangumuka fumbu lenili? Bayibolo likambapu chechosi cha.

16. Kumbi ŵanthu angayamba kususkana ndi Chiuta m’nthowa wuli? Kumbi tingasambiranji pa chakuwoniyapu chaku Yona?

¹⁶ Nkhwambula kusuzga kukamba kuti Yona wanguchita umampha cha, kweni tingachita umampha kukumbuka kuti kanandi taŵanthu ambula kufikapu tisuskana ndi Chiuta. Ŵanthu anyaki aŵanaŵana kuti mphanyi Yehova wachitiskanga kuti ŵanthu alekengi kukumana ndi masoka, anyaki akamba kuti waswera kulanga ŵanthu aheni kweniso kutuzgapu mgonezu uheni uwu. Chakuwoniyapu chaku Yona chititikumbuska kuti tingasuskananga ndi Yehova Chiuta cha, kweni nyengu zosi isi ndisi tikhumbika kusintha mo tiwone vinthu.

17, 18. (a) Kumbi Yona wanguchitanji wati watuwa ku Nineve? (b) Kumbi vakuziziswa vo Yehova wanguchita vakukwaskana ndi chimiti cha monu vingumukwaska wuli Yona?

¹⁷ Mchimi uyu wangutuwa ku Nineve wafya mtima ndipu m’malu mwakuya kwawu wanguserere kuvuma kucharu chamapiri. Wangujizenge kachigongwi ndi kukhazga vo vichitikiyengi msumba wa Nineve. Akhumba walindizganga mbwenu kuti wawoni mo Nineve wabwangandulikiyengi. Kumbi Yehova wangumusambiza wuli munthu wakumila mtima viyo uyu, kuti waje walisungu?

¹⁸ Mkati mwa usiku Yehova wangumezga chimiti cha monu. Yona wati wayuka wanguwona chimiti chakubiliŵira ichi cho chenga ndi mani ngasani nga mduzi ukulu kuluska kachigogwi kaki. “Yona wangukondwa weniukongwa” wati wawona chimiti chenichi ndipu akhumba waŵanaŵananga kuti Chiuta wamezga chimiti ichi nge ukaboni wakuti wakondwa nayu kweniso wamutumbika. Chilatu chaku Yehova pakumezga chimiti ichi chenga chakukhumba kutaska Yona ku lumwi lo lamuwotchanga ndipuso kuti watuni pe cha, kweni wakhumbanga kumusambiza vinandi Yona. Yehova wakhumbanga kovya Yona kuti wavwisi vo wamusambizanga. Chiuta wanguchita so vakuziziswa vinyaki. Iyu wangutuma chiwungu kuti chiryi chimiti cho chingume. Pavuli paki wangutumiza  “mphepu yachifundizi yakuvuma,” mpaka Yona wangwamba kuzinduka chifukwa cha chifundizi. Yona wangukwiya ukongwa ndipu wangupempha so Chiuta kuti mphanyi wangufwa ŵaka.—Yona 4:6-8. *

19, 20. Kumbi Yehova wangumuwovya wuli Yona kuti waleki kuvwiya lisungu chimiti?

¹⁹ Yehova wangumufumba so kachiŵi Yona asani wanguchita umampha kukwiya chifukwa chakuti chimiti cha monu chafwa. M’malu mwa kulapa, Yona wangujiŵikiya kuvuli mwakukamba kuti: “Ndachita umampha kukalipa, chingana ndingafwa.” Yapa ndipu Yehova wakhumbikanga kusambiza Yona kukhumbika kwa kuchitiya lisungu anyaki.—Yona 4:9.

²⁰ Chiuta wangovya Yona kuziŵa kuti chimiti cho wavwiyanga lisungu chenga chimiti ŵaka cho chingume usiku umoza pe kweniso kuti ndiyu cha wanguchipanda ndi kuchikuzga. Chiuta wangumaliza ndi mazu ngakuti: “Kumbi kuti nditenere kugowoke Nineve cha, msumba uwa ukulu, mwenimo ŵanthu ŵaluska vikwi machumi pe chumi pachanya vikwi machumi ngaŵi (120,000) wo mbambula kuziŵa mphambanu  pakati pa janja lawu la maryi ndi janja lawu la mazge, ndipuso ng’ombi zinandi?”—Yona 4:10, 11. *

21. (a) Kumbi Yehova wangugwiriskiya nchitu chakuwoniyapu nichi pakusambiza Yona? (b) Kumbi nkhani yaku Yona yingatiwovya wuli kuti tijisandengi mwakwenere?

²¹ Kumbi imwi muvwisa vo Yehova wang’anamuwanga penapa? Palivi chinanga nchinthu chimoza cho Yona wanguchitapu kuti chimiti cho chime ndi kukuwa. Kweni Yehova ndiyu wenga Mweneku wa umoyu wa ŵanthu wosi a ku Nineve ndipu waŵaphweriyanga nge mo waphwere vamoyu vinyaki vosi pacharu. Sonu nchifukwa wuli Yona wawonanga kuti chimiti chimoza chenga chakuzirwa ukongwa kuluska umoyu wa ŵanthu 120,000 pamoza ndi viŵetu vawu? Kumbi chenga chifukwa chakuti Yona waŵanaŵaniyanga vaki pe? Wonani kuti wanguvwiya lisungu chimiti chifukwa chakuti chamupaskanga mduzi. Kumbi Yona wangukwiyiya ŵanthu a ku Nineve chifukwa cha kujanja, kukhumba kuja ndi mbiri yamampha kweniso kuti ŵanthu amuwoni kuti waneneskanga? Nkhani yaku Yona yingatiwovya kujisanda mwakwenere. Palivi yo wangakamba kuti wangachita cha vo Yona wanguchita? Tikondwa ukongwa chifukwa Yehova watitisambiza mwachanju kuti tilekengi kuŵanaŵaniya vidu pe kweniso kuti tichitiyengi lisungu anyidu nge mo iyu wachitiya.

22. (a) Kumbi Yona wanguchita wuli Yehova wati wamupaska ulongozgi wazeru pa nkhani ya lisungu? (b) Kumbi tosi tingasambiranjipu?

²² Fumbu ndakuti, Kumbi Yona wangusambirapu kanthu pa vo vingumuchitikiya? Buku la Yona limalizga ndi fumbu lambula kumukika lo Yehova wangufumba. Akususka anyaki akhoza kukamba kuti Yona wangumuka cha. Kweni uneneska ngwakuti Yona wangumuka. Buku la laki ndilu kwamuka. Ukaboni waki ngwakuti Yona wakulemba buku lo liziŵika ndi zina laki. Tiyeni tiŵanaŵaniyi kuti tiwona Yona we yija kumuzi kwawu walemba nkhani yaki. Pa nyengu iyi ngwakukota, ngwazeru kweniso ngwakujiyuyuwa ukongwa ndipu wapukusa mutu kulongo kuti watijivwiya lisungu wachilemba vo wangunangiska, kugaruka kwaki, ndi mo wangukaniya kuvwiya anyaki lisungu. Ivi vilongo kuti Yona wangusambira fundu yakuzirwa ukongwa pa ulongozgi wazeru wo Yehova wangumupaska. Wangusambira kuchitiya ŵanthu lisungu. Kumbi nasi tisambirengepu kanthu?—Ŵerengani Mateyu 5:7.