1, 2. (a) Kumbi “msasa waku Davidi,” wenga chinthu wuli, nanga watingi uzengekengi so munthowa wuli? (b) Kumbi mbayani wo ateŵete Yehova mwakukolerana mazuŵa nganu?

PA UNGANU ukulu wa wupu wakulongozga wo unguchitika ku Yerusalemu mu 49 C.E., wakusambira Yakobe wangukamba kuti: “Simoni [Petro] wakonkhoska mo Chiuta pa mtendeku wangulereske mu a mitundu kuti wasankhemu ŵanthu a zina laki. . . . Ndipu kwaku chenichi mazu nga Ŵamchimi ngazomera, mo kwalembeke. ‘Pavuli paku venivi ndamuwe, ndipu ndamzenga so hema [msasa] waku Davidi, wo wawa; ndipu ndamzenga vibwanganduka vaki, ndipu ndakuwumiska: viyo kuti ŵakujapu mu ŵanthu ŵapenji Ambuya, ndipu a mitundu wosi paku wo ladanikiya zina langu, watiti Mbuya, mweniyo wachita venivi, kuti viziŵiki kutuwa ku mtendeku.’”—Mac. 15:13-18.

² “Msasa waku Davidi” pamwenga kuti nyumba yachifumu, yinguwa panyengu yo Fumu Zedekiya yingutuzgikiyapu pa ufumu. (Amosi 9:11) Chinanga kuti venga viyo, “msasa” uwu watingi uzengekengi so ndi Yesu, Fumu yamuyaya yo yenga mbewu yaku Davidi. (Ezek. 21:27; Mac. 2:29-36) Nge mo Yakobe wangulongole pa unganu ukulu wo unguchitika, uchimi waku Amosi wenuwu ungufiskika pa nyengu yo Ayuda ndipuso Ŵanthu a Mitundu Yinyaki asankhikanga kuti akawusi ndi Yesu kuchanya. Mazuŵa nganu Akhristu wo akusankhika ndi Chiuta kuti akawusi ndi Yesu kuchanya ndipuso ŵanthu anyaki mamiliyoni nganandi wo ndi “mbereri zinyaki” zaku Yesu akolerana pakupharazga uneneska wa m’Bayibolo nge ateŵeti aku Yehova.—Yoh. 10:16.

3, 4. Nchinthu wuli cho chinguwovya ŵanthu aku Yehova ku Babiloni kuti alutirizgi kuja nayu paubwezi?

³ Ayuda ŵati atoleke ku ukapolu ku Babiloni, venga nge  kuti “msasa waku Davidi” unguwa. Pakuti ŵanthu anandi ku Babiloni asopanga angoza, kumbi ŵanthu aku Chiuta angulutirizga wuli kuja nayu paubwezi pa vyaka 70 vo anguja ku ukapolu kwambiya 607 B.C.E. mpaka 537 B.C.E.? Vo achitanga viyanana ŵaka ndi vo ŵanthu aku Yehova achita m’charu ichi chakuwusika ndi Satana. (1 Yoh. 5:19) Chihara chidu chakutuliya kwaku Yehova ndichu chatiwovya kuti tilutirizgi kuja nayu paubwezi.

⁴ Bayibolo, nchimoza mwa vinthu vo tikuhara. Ayuda wo ŵenga ku Babiloni ŵengavi Bayibolo losi lamphumphu kweni aziŵanga ŵaka Chilangulu Chaku Mosese cho chenga so ndi Marangu 10. Yiwu aziŵanga so “sumu zaku Zioni,” ntharika ndipuso vo achitanga ateŵeti aku Yehova akwambiriya. Ayuda ŵenaŵa aliyanga asani akumbuka Zioni ndipu amuluwanga cha Yehova. (Ŵerengani Sumu 137:1-6.) Venivi vinguŵachitiska kuti alutirizgi kuja paubwezi ndi Yehova chinanga kuti ku Babiloni kwenga visambizu ndi midawuku yinandi yaboza.

5. Kumbi mbukaboni wuli wo te nawu wakulongo kuti ku Babiloni ndi ku Egipiti ŵanthu asopanga achiuta atatu?

⁵ Ŵanthu anandi ku Babiloni asopanga achiuta atatu. Mwakuyeruzgiyapu, asopanga Sin (chiuta wa mwezi), Shamash (chiuta wa lumwi) ndipuso Ishtar (chiuta munthukazi yo wenga wa mphapu ndi nkhondu). Ku Egipiti naku, ŵanthu agomezganga kuti chiuta munthurumi wangutorana ndi chiuta munthukazi ndipu angubala mwana munthurumi. “Wosi atatu ŵenga chiuta yumoza kweni ayanananga cha nthazi.” (New Larousse Encyclopedia of Mythology) Achiuta ŵenaŵa, ŵenga Osiris, chiuta munthurumi, Isis, chiuta munthukazi ndi mwana wawu munthurumi, Horus.

6. Kumbi visopa vachikhristu visambizanji pa nkhani yakukwaskana ndi Chiuta?

⁶ Visopa vachikhristu visambiza kuti kwe Achiuta Atatu. Ŵaraŵara a visopa akamba kuti Ada, Mwana ndipuso mzimu wakupatulika ndi Chiuta yumoza. Uku nkhunyoza ufumu waku Yehova, kuwuchitiska nge kuti uwusika ndi ŵanthu atatu ndipu iyu we ndi nthazi zimanavi ŵaka. Ŵanthu aku Yehova mbakuvikilirika kuti aleki kugomezga boza lenili chifukwa akolerana ndi mazu yanga: ‘Vwani Yisraele, Yehova Chiuta widu, ndi Yehova yumoza.’ (Mar. 6:4) Yesu nayu wangugwiriskiya so nchitu mazu ngenanga, ndipu Akhristu wosi auneneska atenere kuzomerezga fundu yeniyi.—Marko 12:29.

7. Kumbi munthu watenere kugomezganji pa nkhani yakukwaskana ndi Chiuta wechendabatiziki kuja Mkhristu wauneneska?

⁷ Chisambizu chakuti kwe Achiuta Atatu chisuskana ndi vo Yesu wangukambiya akusambira ŵaki kuti, ‘sambizani ŵanthu a mitundu yosi, muŵabatizi mu zina la Ada ndi la Mwana ndi la mzimu ŵakupaturika.’ (Mat. 28:19) Kuti munthu wabatiziki nge Mkhristu wauneneska ndipuso yumoza wa Akaboni aku Yehova, watenere kuzomerezga kuti Yehova ndi Mura kweniso wakhumbika kuziŵa udindu wo Yesu, Mwana waku Chiuta we nawu. Iyu wakhumbika so kugomezga kuti mzimu wakupaturika ndi nthazi yo Chiuta wagwiriskiya nchitu, ndipu nthazi yeniyi ndi Chiuta cha. (Chiy. 1:2) Asani munthu walutirizga kugomezga kuti kwe Achiuta Atatu wangabatizika cha chifukwa chakuti ubatizu ulongo kuti munthu wakujipereka kwaku Yehova Chiuta pe. Te ndi mwaŵi ukulu ukongwa kuti chihara chidu cho Chiuta wakutipaska chativikiliya kuti tileki kugomezga visambizu vo vileka kumutumbika.

8. Kumbi Ababiloni aŵawonanga wuli achiuta aboza kweniso viŵanda?

⁸ Visopa va ku Babiloni vasambizanga vinthu vaboza ndipu ŵanthu asopanga angoza, agomezganga viŵanda ndipuso mizimu. Buku linyaki likamba kuti, “Ababiloni agomezganga  ukongwa achiuta aboza chifukwa awopanga viŵanda vo venga vanthazi ukongwa ndipu vachitisanga ŵanthu kutama matenda ngakupambanapambana ndipuso kuŵatimbanyiza maŵanaŵanu. Ŵanthu anandi asuzgikanga ukongwa ndi viŵanda, ndipu anandi alutanga kuchiromba kwa achiuta ŵawu kuti aŵawovyi kulimbana ndi viŵanda venivi.”—The International Standard Bible Encyclopaedia.

9. (a) Nchinthu wuli cho chinguŵachitiska Ayuda anandi kuti ayambi kugomezga viŵanda ŵati atuwa ku ukapolu ku Babiloni? (b) Kumbi tivikilirika wuli ku masuzgu ngo ngatuza chifukwa chakugomezga viŵanda?

⁹ Ayuda anandi ŵati afwatulika ku ukapolu ku Babiloni anguleka kulondo fundu za m’malemba. Visambizu vaboza va Agriki vinguchitiska kuti Ayuda anandi akolekengi ndi viŵanda chifukwa angwamba kuvigomezga. Chihara chidu, chititiwovya kuziŵa kuti Chiuta watinkhanga ŵanthu a ku Babiloni wo achitanga vinthu va mizimu ndipu kuziŵa venivi kutiwovyengi kuti tileki kugomezga viŵanda. (Yes. 47:1, 12-15) Tiziŵa mo Chiuta wawone kugomezga mizimu.—Ŵerengani Marangu 18:10-12; Chivumbuzi 21:8.

10. Kumbi tingakambanji pa vo Babiloni Mukulu wachita ndipuso vo wagomezga?

¹⁰ Kuchita vamizimu kwachitikanga ndi Ababiloni pe cha, kweni kuchitika so ndi ŵanthu wo azomerezga Babiloni Mukulu, ufumu wa pacharu chosi wa visopa vaboza. (Chiv. 18:21-24) Visopa vaboza venivi viyanana ŵŵaka ndi chisopa cho chenga ku Babiloni, chifukwa ndiku kukutuliya visambizu vaboza ndipuso kugomezga mizimu. Pambula kuswera yapa, Babiloni wazamubwangandulika chifukwa wachita vamizimu, wasopa angoza ndipuso wachita maubudi nganyaki.—Ŵerengani Chivumbuzi 18:1-5.

11. Kumbi ndi fundu nizi zakutcheŵeska zo zalembeka m’mabuku ngidu zakukwaskana ndi kugomezga vamizimu?

¹¹ Yehova wakukamba kuti: “Mungachitanga . . . ufwiti cha.” (Ŵal. 19:26) M’vyaka va m’ma 1800 ŵanthu anandi achitanga vamizimu. Magazini ya Chigongwi cha Alinda yo kali yadanikanga kuti Zion’s Watch Tower ya May 1885, yingukamba kuti: “Chigomezgu chakuti ŵanthu akufwa aja so ndi umoyu kunyaki chikwamba kali. Chigomezgu chenichi chikutuliya ku visopa vakali ndipu nthanu zinandi zikutuliya pa chigomezgu chenichi.” Magazini yo yingukamba so kuti, “‘viŵanda’ vitijisandusa kuti viwonekengi nge nadi mbanthu wo akufwa kuti akhumba kukambiskana ndi ŵanthu amoyu ndipu venivi vichitiska ŵanthu kuti avigomezgengi.” Kabuku kanyaki naku katcheŵeska so fundu yeniyi nge mo mabuku ngidu nganandi ngachitiya.—What Say the Scriptures About Spiritism?

12. Kumbi Solomoni wangulongozgeka ndi Chiuta kuti wakambenji vakukwaskana ndi ŵanthu akufwa?

¹² “Wosi akuziŵa uneneska” angamuka fumbu lenili. (2 Yoh. 1) Tikoliyanaku ndi mazu ngaku Solomoni ngakuti: “Garu wamoyu ngwamampha kwakuruska nkharamu yakufwa. Chifukwa ŵamoyu ŵaziŵa kuti ŵakafwanga, kweni ŵakufwa kuti ŵaziŵa kanthu cha . . . Chosi cho janja laku lasaniya kuchita, chitanga ndi nthazi yaku; pakuti kulivi nchitu pamwenga maŵanaŵanu pamwenga kuziŵa pamwenga vinjeru mu Muunda mwenimo ukarutanga.”—Wak. 9:4, 5, 10.

13. Kumbi visambizu kweniso midawuku ya Agriki yinguŵakwaska wuli Ayuda?

¹³ Yehova wanguŵakambiya limu Ayuda vo vichitika asani munthu wafwa, kweni asilikali anayi wo angusere m’malu mwaku Alekezandara Mura ŵati ayamba kuwusa charu cha Yuda ndi Siriya angwamba kuchichizga Ayuda kuti alondongi visambizu kweniso midawuku ya Agriki. Chifukwa cha venivi, Ayuda angwamba kulondo visambizu vaboza vakuti umoyu wa munthu utufwa cha ndipuso asani  munthu wafwa watachisuzgika ku malu nganyaki. Agriki ndiwu pe cha agomezganga kuti asani ŵanthu ŵafwa atachisuzgika ku malu nganyaki. Buku linyaki likamba kuti, Ababiloni nawu agomezganga kuti kwe charu chinyaki ko kuja achiuta anthazi ndipuso viŵanda vo vitombozga ŵanthu. (The Religion of Babylonia and Assyria) Ababiloni agomezganga kuti umoyu wa munthu utufwa cha.

14. Kumbi Jobu ndi Abrahamu aziŵanganji pa nkhani ya nyifwa ndi chiyuka?

¹⁴ Chinanga kuti Jobu wengavi Bayibolo, kweni waziŵanga vo vichitika asani munthu wafwa. Iyu waziŵanga so kuti Yehova ngwachanju ndipu wenga wakukhumbisiska kuzimuyuska. (Jobu 14:13-15) Abrahamu nayu wagomezganga kuti kwe chiyuka. (Ŵerengani Ŵahebere 11:17-19.) Chifukwa chakuti vingachitika cha kuyuska munthu yo wechendafwi, ŵanthu akopa Chiuta ŵenaŵa agomezganga cha chisambizu chakuti umoyu wa munthu utufwa cha. Mwambula kukayika, mzimu waku Chiuta unguwovya Jobu ndi Abrahamu kuti aziŵi vo vichitika asani munthu wafwa ndipuso kuti agomezgengi kuti kwazamuja chiyuka. Fundu zauneneska zenizi ze mugulu la vinthu vo tikuhara.

15, 16. Kumbi tikufwatulika wuli ku ubudi ndi nyifwa?

¹⁵ Tiwonga ukongwa kuti Chiuta wativumbuliya nthowa yo wakugwiriskiya nchitu kuti watitaski ku ubudi ndi nyifwa vo tikuhara kutuliya kwaku Adamu. (Ŵar. 5:12) Tiziŵa kuti Yesu ‘wanguza kuziteŵeteke cha, kweni kuziteŵete, ndi kupereka umoyu waki sembi kuti wawombo ŵanthu anandi.’ (Marko 10:45) Nchinthu chakukondwesa ukongwa kuziŵa kuti tikufwatulika ndi “uwombozi wa mwaku Khristu Yesu”!—Ŵar. 3:22-24.

¹⁶ Mu nyengu ya akutumika, Ayuda ndipuso ŵanthu a Mitundu Yinyaki akhumbikanga kulapa maubudi ngawu ndi kuja ndi chigomezgu  mu sembi yaku Yesu. Asani anguleka kuchita viyo, atingi agowokerekengi cha. Ivi viyanana ŵaka ndi mazuŵa nganu. (Yoh. 3:16, 36) Asani munthu wangangamiya pa visambizu vaboza nge, kugomezga kuti kwe Achiuta Atatu ndipuso kuti umoyu wa munthu utufwa cha, iyu wangayanduwa cha ndi sembi yaku Yesu. Kweni isi tingayanduwa. Tiziŵa umampha uneneska wakukwaskana ndi ‘Mwana [waku Chiuta] wakwanjiwa; mwana mweniyo te nawu uwombozi kuti vigowokereki vilakwa vidu.’—Ŵakol. 1:13, 14.

17, 18. Kumbi nkhani zo zingatiwovya kuziŵa mbiri yidu tingazisaniya nunkhu, ndipu tingayanduwa wuli asani titizisambira?

¹⁷ Tingakamba vinthu vinandi pa fundu zauneneska zo tisambira, vinthu vo tikumana navu nge ateŵeti aku Chiuta ndipuso vitumbiku vinandi vo watipaska. Kwa vyaka vinandi, m’mabuku ndi mavidiyo ngidu nganyaki mwaja muchikonkhoskeka mbiri yidu kweni so nkhani zinandi zakukondwesa za mo nchitu yidu yitende mu vyaru vinandi pacharu chapasi. (Faith in Action, Part 1 ndi 2; Jehovah’s Witnesses?—Proclaimers of God’s Kingdom; Yearbooks) Mabuku ngidu nyengu zinandi ngaja ndi nkhani zakukondwesa za Akhristu anyidu.

¹⁸ Tiyanduwa ukongwa asani tisaniya nyengu yakusambiriya mbiri ya gulu laku Yehova, nge mo venge ndi Ayisraele wo anguyanduwa ukongwa chifukwa chakuti asambiranga va mo Chiuta wanguŵataskiya ku ukapolu ku Egipiti. (Chit. 12:26, 27) Mosese yo wanguchitiya ukaboni nchitu zakuziziswa zaku Chiuta, wati wakota wangukambiya Ayisraele kuti: “Kumbukani mazuŵa nga mwaka, ŵanaŵanani virimika va migonezi yinandi; fumbani auskemwi, ndipu ŵakakurongoninga, ŵara ŵinu ŵakamuneniyaninga.” (Mar. 32:7) Nge ‘ŵanthu aku Yehova ndi mbereri za uliska waki,’ tipharazgiya ŵanthu unkhankhu waki ndipuso nchitu zaki zikulu. (Sumu 79:13) Mwaviyo, tikhumbika kuziŵa mbiri yidu ndi kusambirapu kanthu ndipuso kunozgeke va munthazi.

19. Pakuti tikondwa ndi ukweru wakutuliya kwaku Chiuta, kumbi tikhumbika kuchitanji?

¹⁹ Tiwonga ukongwa kuti te mu mdima cha kweni te mu ukweru wakutuliya kwaku Chiuta. (Nthanthi 4:18, 19) Sonu, tiyeni tosi tisambirengi Mazu ngaku Chiuta ndi kupharazga uneneska ku ŵanthu anyaki mwaphamphu ndipuso kuromba nge mo wanguchitiya Davidi yo wanguthamika Ambuya Yehova, Fumu Yira ndi mazu ngakuti: “Nditaulengi urunji winu, urunji winu pe mbwenu. A Chiuta, mwandisambiza kutuwa ku wanamana wangu, ndipu mpaka sonu ndeche kutaula nchitu zinu zakuziziswa. Sonu po nde khongwi, nyivu ze ku mutu, rekani kundijowo, a Chiuta. Muŵengi nani po ndimemeza nthazi zinu ndi mazaza nginu, mpaka ku migonezi yo yituza.”—Sumu 71:16-18.

20. Kumbi pe nkhani wuli zakukwaskana ndi muwusu waku Yehova, nanga imwi mwasimikizga mtima kuchitanji?

²⁰ Nge ŵanthu akujipereka kwaku Yehova, tiziŵa nkhani zakukwaskana ndi muwusu waki ndipuso kugomezgeka kwa ŵanthu. Tipharazga uneneska wambula kususkika wakuti Yehova ndi Fumu ya Chilengedu Chosi, ndipu tikhumbika kujipereka kwaku iyu ndi mtima wosi. (Chiv. 4:11) Mwakulongozgeka ndi mzimu waki, tipharazga so uthenga wamampha ku ŵanthu akujiyuyuwa, timanga akusweka mtima ndipuso tisangaruska wosi akutenje. (Yes. 61:1, 2) Mwambula kuphwere kanthu kuti Satana wayesesa kunyenga ŵanthu aku Chiuta ndipuso anyaki wosi, isi tiwonga ukongwa chihara chidu chakutuliya kwaku Yehova ndipu te akusimikizga mtima kulutirizga kuja akugomezgeka kwaku iyu ndipuso kukankhuska Ambuya Yehova, Fumu yira kwambiya sonu mpaka muyaya.—Ŵerengani Sumu 26:11; 86:12.