Skip to content

Skip to table of contents

Amuzyibe Mbomuya Kubulwana Buyumu-yumu

Amuzyibe Mbomuya Kubulwana Buyumu-yumu

Amuzyibe Mbomuya Kubulwana Buyumu-yumu

“Ndakasala kuleka kufweba akaambo kakutayanda kubikka buumi bwamwaneesu muvwanda muntenda. Aboobo, muŋanda yesu ndakabikka cipepa citondezya kuti ‘Kunyina Kufweba.’ Nikwakainda buyo woola lyomwe, ndakaba acilaka cakufweba, mpoonya ndakayasya tombwe akutalika kufweba.” —Ba Yoshimitsu, baku Japan.

MBULI citondezyo caba Yoshimitsu mbocatondezya, kuleka kufweba kulakatazya kapati. Kuyungizya waawo, buvwuntauzi butondezya kuti bunji bwabaabo ibajana buyumu-yumu balatalika alimwi kufweba. Aboobo, ikuti kamusola kuleka kufweba, mweelede kuzyiba ncomuya kucita mwaakujana buyumu-yumu kutegwa mukacikonzye kucilekela limwi kufweba. Ino mbuyumu-yumu nzi mbobajana bantu banji?

Cilaka cakufweba: Kanji-kanji cilaka eeci cilakomena mumazuba otatwe kuzwa nimwakaleka kufweba alimwi cilamana kwainda mvwiki zyobile. Muciindi eeci, “cilaka cilaboola akuunka; tacikkalilili pe,” oobu mbobakaamba baalumi bamwi ibakacileka kufweba. Nokuba kuti kwiindide myaka minji kuzwa nomwakaleka kufweba, cilaka cakufweba cinikuboola cakutayeeyelwa. Ikuti cilaka cakufweba caboola, mutaciti zyintu cakubinda. Amulindile kwamaminiti osanwe naa aainda aawo, mpoonya cilaka cilamana.

Buyumu-yumu abumbi: Kumatalikilo, bantu balakatazigwa kubikkila maano kumulimo ngobacita, inga kabaile kuguna naa kuumfwula alimwi balakonzya kuneneya. Balakonzya kumvwa kucisa mumubili, kubabwa, kuzwa nkasaalo, kukola, alimwi akunyema-nyema, naa kutyompwa. Nokuba boobo, bunji bwamapenzi aaya alaceya kwainda mvwiki zyone naa zili cisambomwe.

Muciindi eeci cikatazya kapati, kuli zyintu zimwi nzyomukonzya kucita zyalo izikonzya kumugwasya. Mucikozyanyo:

● Kamujana ciindi cinji cakoona.

● Kamunywa meenda manji naa musinza munji wamicelo (juwisi). Kamulya zyakulya zijisi busani.

● Kamucita zisobano zinyanyaazya mubili mbuli kulunduka naa kuuma bbola.

● Kamuyoyesya alimwi akweezyeezya kuti kunjila muya mubotu mumapwaapwa eenu.

Zyintu ziletela cilaka: Eezyi nzyintu zikonzya kumupa kuyanda kufweba. Mucikozyanyo, andiza mwakali kufweba ciindi nomwakali kunywa zyakunywa zili zyoonse kubikkilizya abukoko. Ikuti naa mboobo, nomusola kuleka kufweba, tamweelede kunywa asyoonto-syoonto. Pele mukuya kwaciindi muyakucikonzya kunywa cakuliiba.

Mbokwaambwa kale oobu, eezyi zyintu inga kazicimuyeezya kufweba kwaciindi cilamfwu nokuba kuti musamu wa nicotine inga kuutaciko mumubili. Ba Torben ibaambwa mucibalo cainda bakaamba kuti: “Nokuba kuti kwiindide myaka iili 19 kuzwa ciindi nindakaleka kufweba, inga ndilaakuyanda kufweba ciindi nendinywa kkofi.” Ncomweelede kuzyiba ncakuti, kuba acilaka cakufweba ciindi nomucita zyintu zimwi kuyakumana mukuya kwaciindi alimwi tacicinoomukatazyi pe.

Eeci ciliindene akunywa bukoko. Masimpe, ciindi nomusola kuleka kufweba inga kwayandika kuti muleke kunywa bukoko naa kujanika mumasena mobanywida, akaambo kakuti ciindi bantu nobanywa bukoko, nceciindi banji ibasola kuleka kufweba nobatalika kufweba alimwi. Ino nkaambo nzi ncocili boobu?

● Nokuba kunywa buyo bukoko busyoonto kulakonzya kupa muntu kuba acilaka cakufweba.

● Kanji-kanji bantu balafweba ciindi nobanywa bukoko abeenzinyina.

● Kuti muntu kakoledwe ulaleka kuyeeya kabotu alimwi akulyeendelezya kabotu. Bbaibbele lililuzi nolyaamba kuti: ‘Bukoko bulabuzya maano.’—Hosea 4:11.

Balongwe: Mweelede kusala kabotu. Mucikozyanyo, kuti kakunyina kaambo kaya koomoonga, tamweelede kuyanzana abantu bafweba naa aabo ibakonzya kumukulwaizya kufweba. Alimwi tamweelede kuba abantu ibakonzya kumulesya kuzwidilila, andiza akaambo kakumifwubaazya.

Mbomulimvwa: Mubuvwuntauzi bumwi, kwakajanika kuti bantu banji ibakatalika alimwi kufweba bakacita oobu ciindi nibakatyompedwe naa kunyema. Ikuti mbomulimvwa zimwi ziindi kumupa cilaka cakufweba, amusole kucita zyintu zimwi—ndiza kunywa meenda, kulya ccungamu, naa kuunka kuya kweendeenda. Amusole kuyeeya zyintu zibotu, naa ndiza kupaila naa kubala mapeeji masyoonto aamu Bbaibbele.—Intembauzyo 19:14.

Mutalipi Twaambo Twakulitamizya

Ndilakwela buyo ciindi comwe.

Mubwini: Kukwela buyo ciindi comwe kulakonzya kukkutya cisela cazibeela zyabongo kwamawoola otatwe. Kanji-kanji eeci cipa muntu kuti atalike alimwi kufweba.

Kufweba kulandigwasya kuti ndileke kutyompwa.

Mubwini: Buvwuntauzi butondezya kuti musamu wa nicotine uujanika mutombwe uyungizya buya misamu yamumubili iipa kuti muntu alimvwe kutyompwa. Kanji-kanji muntu ulakonzya kuleka kulimvwa kutyompwa akaambo buyo kakuti buyumu-yumu buboola ikuti muntu waleka kufweba bwaceya, pele eeci cilacitika kwaciindi cisyoonto buyo.

Ndakatalika kaindi kufweba aboobo tandikonzyi kucileka.

Mubwini: Kulengaala kulakonzya kumulesya kuzuzikizya makanze. Ibbaibbele lyaamba kuti: “Na wawizuka mubuzuba bwamapenzi, inguzu zyako zyaceya.” (Tusimpi 24:10) Aboobo, tamweelede kulengaala pe. Kufwumbwa muntu uuyanda kuleka kufweba alimwi uubelesya njiisyo zilembedwe mumagazini eeyi ulakonzya kuzwidilila.

Ndajana buyumu-yumu bunji kapati aboobo tandikonzyi kucileka.

Mubwini: Inzya, buyumu-yumu ibuboola kuti muntu waleka kufweba mbunji kapati, pele bulamana mumvwiki buyo zisyoonto. Aboobo, kamuzumanana buyo! Ikuti cilaka cakufweba caboola alimwi nokuba kuti kwiindide myezi naa myaka, acalo eeci cilamana mumaminiti buyo masyoonto—ikuti tiimwayasya tombwe akutalika kufweba.

Ndijisi bulwazi bwakumizeezo.

Mubwini: Ikuti naa muli mukusilikwa bulwazi bwamumizeezo, mbuli kutyompwa naa obuya mbubaamba kuti schizophrenia amubalombe badokotela benu kuti bamugwasye kuleka kufweba. Balakonzya kukkomana kumugwasya, kwiinda mukubikkila maano kubona kuti bulwazi bwenu tabuyi ambele akaambo kakuti mwaleka kufweba.

Ikuti ndatalika alimwi kufweba, nkokuti candaalila kuleka.

Mubwini: Ikuti naa mwaalilwa kuliyumya mpoonya mwatalika alimwi kufweba—mbubwenya bucita bantu banji ciindi nobasola kuleka kufweba—takuli kuti tacicikonzyeki kuleka pe. Amuzumanane buyo kusoleka. Ikuti naa mwaalilwa aciindi aawa tacaambi kuti kwamana tamukacikonzyi pe. Kucilekela limwi kusoleka nkokwaalilwa. Aboobo, amuzumanane kusoleka. Mukuya kwaciindi muya kuzwidilila.

Amubone cakabacitikila ba Romualdo ibakkala ku Brazil balo bakali kufweba kwamyaka iili 26 pele bakacileka kufweba myaka iili 30 yainda. Bakaamba kuti: “Kwaziindi zitabaliki ndakali kutalika alimwi kufweba nokuba kuti ndakali kusola kuleka. Lyoonse cacitika eeci ndakali kutyompwa kapati. Nokuba boobo, ciindi nindakasala kuti ndibe acilongwe ciyumu a Jehova Leza, alimwi nindakazumanana kupaila kumulomba kuti andigwasye, ndakacikonzya kulekela limwi kufweba.”

Mucibalo camamanino mumulongo wazibalo eezyi, tulalanga-langa zyintu azimbi zikonzya kumugwasya kuleka kufweba.

[Kabbokesi/Cifwanikiso icili apeeji 7]

TOMBWE ULAJAYA MUMUSYOBO WOONSE

Zyintu zinji zilabambwa kubelesya tombwe. Muzisi zimwi, zyintu zipangwa atombwe zilasambalwa muzintoolo mobasambala zyakulya alimwi amisamu. Nokuba boobo, ibaku Mbunga Iilanga Zyabuumi Munyika Yoonse (World Health Organization) baamba kuti, “zyintu zyoonse zipangwa kwiinda mukubelesya tombwe zilakola naa zilakonzya kujaya muntu.” Muntu ulakonzya kufwa ikuti waciswa malwazi mbuli kkansa alimwi amalwazi aamoyo alo aaboola akaambo kakubelesya tombwe. Bamatumbu ibafweba balakonzya kubikka buumi bwabana babo ibacili mwida muntenda. Ino kanji-kanji tombwe ubelesyegwa munzila nzi?

Bidis: Ootu tusanga twatombwe tusyoonto-syoonto itupangwa amaanza tulabelesyegwa kapati abantu bamuzisi zyaku Asia. Tusanga ootu tulakola kapati kwiinda tombwe wini-wini akaambo kakuti tulijisi misamu minji iikola yalo iitegwa tar, nicotine, alimwi tulagwisya busi bujaya ibutegwa carbon monoxide.

Cigars: Misanga eeyi ilabambwa kwiinda mukusangila naa kuvwungaila tombwe mumatuvwu aatombwe naa mumapepa aakapangwa kwiinda mukubelesya tombwe ngomunya. Ooyu tombwe ulazumizya musamu uutegwa nicotine kuti unjile mubulowa ikuti wabikkwa mukanwa nokuba kuti tuunayasyigwa.

Kreteks, naa clove cigarettes: Ooyu musyobo watombwe kanji-kanji inga ulivwelene amusamu musyoonto ngobati clove. Tombwe ooyu ulijisi musamu munji uutegwa tar, nicotine, alimwi ulagwisya busi bukola bwa carbon monoxide kwiinda tombwe uumbi.

Mfuko naa impaipi: Kufweba mpaipi naa mfuko akwalo kulajazya nkaambo mbubwenya mbuli kufweba tombwe, akwalo kufweba mpaipi naa mfuko kulakonzya kuletela malwazi mbuli kkansa alimwi aambi.

Tombwe uutaumpwi buya: Ooyu musyobo watombwe ngwakutafwuna, kufwinkila, alimwi ulabikkilizya amusyobo watombwe umwi ngobabikka tununkilizyo walo uubelesyegwa abantu baku Asia nkoili kumusanza, uutegwa gutka. Kwiinda mukanwa nicotine ulanjila mubulowa. Tombwe uutaumpwi awalo ulakola mbubwenya mbuli tombwe uumbi.

Ndobondo naa ncelwa: Kubelesya nzila eeyi, busi bwatombwe busaanguna kwiinda mumeenda nobutananjila mukanwa. Nokuba boobo eeci tacicesyi nguzu zyamisamu iijanika mutombwe yalo iinjila mumapwaapwa kubikkilizya ayeeyo iipa kkansa.

[Kabbokesi/Cifwanikiso icili apeeji 8]

IKUGWASYA MUNTU UMBI KUTI ALEKE KUFWEBA

Tamweelede kumutongooka. Mweelede kumulumbaizya alimwi akumukulwaizya muciindi cakumubwentela. Kwaamba kuti, “Ndiyeeya kuti inga mwacikonzya ikuti mwasola alimwi” kulakonzya kugwasya kwiinda kwaamba kuti, “Mwaalilwa kale alimwi!”

Mweelede kuba bantu balekelela. Tamweelede kunyema naa kumubikkilila ikuti wamunyemena nkaambo ciindi muntu nasola kuleka kufweba ulakonzya kufwambaana kunyema naa kutyompwa. Amubelesye majwi mabotu naa aaluzyalo mbuli aakuti: “Ndilizyi kuti eeci cilakatazya, pele ndilikkomene akaambo kakusoleka kwenu.” Tacili cakusola kwaamba kuti: “Mwakali kundikkomanisya ciindi nomwakali kufweba!”

Amube mulongwe wini-wini. Ibbaibbele lyaamba kuti: “Muzwalani ulayandisya kuziindi zyoonse, alimwi munyina wazyalilwa mapenzi.” (Tusimpi 17:17) Masimpe, amusole kukkazika moyo, alimwi akutondezya luyando “ziindi zyoonse” kumuntu uusola kuleka kufweba—kufwumbwa naa nciindi nzi alimwi naa muntu ooyu ubukide buti buzuba oobo.