BANTU banji balaadooneka makani ngobabala alimwi akumvwa mulisikapepele. Mucikozyanyo, mu 2012 ku United States, basimubweza twaambo bakabuzya-buzya bantu “kubona lusyomo” ndobajisi mumakani aamumiteende, mumawailesi alimwi aamuma TV. Akati kabantu bali 10 bakabuzyigwa-buzyigwa, ibali cisambomwe bakaamba kuti “tabaasyomi kapati” naa kuti “tabaasyomeni limwi buya.” Sena kutasyoma ooku kuleelede?

Nokuba kuti basimubweza twaambo banji alimwi ambunga zimwi balabeleka canguzu kutegwa makani ngobaamba kaasyomeka alimwi amalipooti ngobapa kaakondelezya, pele kucenjela kulayandika kapati. Aboobo amulange-lange twaambo ootu:

• MAKKAMPANI AASIKAPEPELE. Makkampani mapati aali mbwaabede alijisi maanda aasikapepele mobaambilizyila makani. Mumaanda aasikapepele aali boobu makani ngobaamba alaanguzu kapati kweelana ankobaajana alimwi amunzila mbwaambwa. Akaambo kakuti makkampani manji aali boobu akabambilwa kujana mpindu, zyintu nzyobasala kucita bamumaanda aasikapepele zilakonzya kubapa kujana mpindu. Makani aakonzya kusinkilila kuti bamulisikapepele batajani mpindu cimwi ciindi basikwaambilizya inga tabaambi.

• MFWULUMENDE. Makani manji ngotumvwa mulisikapepele, ajatikizya basitwaambo twacisi alimwi azyintu nzyobacita bamumfwulumende. Bamumfwulumende bakulwaizya bantu kutegwa kababayanda bapati-pati bamumfwulumende alimwi akutobela milawo. Alimwi akaambo kakuti makani aambwa mulisikapepele baajana kumfwulumende, basimubweza twaambo alimwi amfwulumende zimwi ziindi babelekela aantoomwe.

• KWAAMBILIZYA MAKWEBO. Mumasi manji, maanda aasikapepele ayelede kujana mpindu kutegwa bazumanane kucita makwebo, alimwi mpindu eeyo ilajanika kwiinda mukwaambilizya makwebo. Mu United States, balembi bamamagazini balajana mpindu iisika ku 50 naa 60 pesenti, balembi bamiteende balajana 80 pesenti, mpoonya basima TV awailesi balajana 100 pesenti kwiinda mukwaambilizya makwebo. Kwaamba masimpe, basimakwebo tabayandi kuti zyintu nzyobasambala kazyaambilizyigwa munzila iitondezya kuti tazili kabotu. Ikuti naa tiibakkomana ambwaambilizyigwa makwebo aabo, nkokuti balakonzya kucinca akupa basikwaambilizya bambi. Akaambo kaceeci, basikulemba makani aambilizyigwa balasoleka kucita zikkomanisya basimakwebo ngobaambilizya.

• KUTASYOMEKA. Tabali boonse basimubweza twaambo basyomeka. Bamwi balalipangila makani. Mucikozyanyo, myaka misyoonto yainda, simubweza twaambo waku Japan wakali kuyanda kulemba makani aatondezya basikuyamba bamwi mbobanyonyoona ma coral aajanika ku Okinawa. Naakajana kuti kunyina ma coral aakanyonyookede, walo wakatalika kwaanyonyoona amwi mpoonya wakaakkopa. Zifwoto azyalo zilakonzya kukkopwa munzila iikonzya kweena bantu. Mazuba aano mincini iikonzya kucinca zifwoto ilaanguzu kapati akaambo kakusumpuka musayaansi, alimwi buya zifwoto zimwi zilakatazya kuzyiba kuti zyakacincwa.

• MBWAAMBWA MAKANI. Nokuba kuti makani inga kaali aamasimpe, pele mbwaambwa kuyeeme kapati ali basimubweza twaambo. Ino makani nzi aamasimpe aayelede kubikkilizyigwa alimwi ayaayo aayelede kusiigwa? Mucikozyanyo, basibbola balakonzya bakanywisyigwa magoolo obilo. Aaya makani inga kaali aamasimpe. Pele icakapa kuti basibbola banywisyigwe cilakonzya kwaambwa abasimubweza twaambo munzila zisiyene-siyene.

• KUSIYA MAKANI AMWI. Ciindi nobabwezelela twaambo kutegwa balembe makani ngobakonzya kusyoma bantu, kanji-kanji basimubweza twaambo balatusiya twaambo tutalimvwisyi naa itukonzya kuleta mazwanga. Eeci cipa kuti makani amwi aambwe munzila yakuciindizya alimwi amwi akutaambila limwi buya. Akaambo kakuti basimubweza twaambo alimwi abasikubala makani beelede kwaabala makani aakatazya muminiti yomwe naa kwiinda waawo, nkokuti makani aayandika kapati alakonzya kusiigwa.

• KUZUNDANA. Mumyaka misyoonto yainda, maanda aasikapepele avwula, akaambo kaceeci, basikweebelela catalika kubakatazya kweebelela mapulogilamu aŋanda yasikapepele yomwe buyo. Kutegwa bakkomanisye basikweebelela, basimaanda aasikapepele mapya balabikkilizya amapulogilamu mapya alimwi aakondelezya. Kujatikizya kuyaambele ooku, ibbuku limwi lyaamba kuti: “Basikwaambilizya makani aa TV kanji-kanji balatondezya zifwanikiso zigambya naa ziletela muzeezo wakoonana, alimwi makani alaambwa mubufwaafwi kutegwa bantu bazumanane kweebelela.”

• KULUBIZYA. Akaambo kakuti mbantu batalondekede, basimubweza twaambo aaba balalubizya. Balalubizya mukulemba mabala, makkoma, alimwi mbwaakkalana mabala, calo cipa kuti kaambo katalimvwisyi kabotu. Twaambo tulakonzya kutalangwa-langwa kabotu. Mucikozyanyo, kutegwa makani abalwe muciindi ceelede, manamba alakonzya kutaambwa mbwaayelede, simubweza twaambo ulakonzya kulemba 10,000 muciindi cakulemba 100,000.

• KUYEEYELA KUTALUZI. Kwaambilizya makani tacili cintu cuuba-uba mbuli mbobakonzya kuciyeeyela bamwi. Cintu cikonzya kulibonya kuti ncamasimpe sunu, buzuba butobela cilakonzya kwaambwa kuti tacili camasimpe. Mucikozyanyo, inyika yakali kwaambwa kuti njiilaakati-kati kamapulaneti oonse, pele lino tulizyi kuti izuba ndelili akati.

Nokuba kuti ncabusongo kutaasyoma makani oonse ngotubala mumiteende, pele eeci tacaambi kuti kunyina makani ngotukonzya kusyoma. Ciyandika buyo nkucenjela alimwi akubikkila maano kuzyintu zyaambwa.

Ibbaibbele lyaamba kuti: “Sena muyeeyo wamuntu tausoli majwi mbuli cilakwila mbocilabilila kulya?” (Jobu 12:11) Lino, nzyeezi nzila zikonzya kutugwasya kuzyiba naa makani ngotubala alimwi akumvwa ngamasimpe:

• BASIKUPA MAKANI AAYO: Sena makani aayo azwa kumuntu naa mbunga iisyomeka? Sena pulogilamu naa bbuku eeli lijisi makani aayandika kubikkila maano naa aanyemya? Ino mbaani bagwasyilizya basikulemba makani aayo?

• NKWAAZWA MAKANI AAYO: Sena kuli bumboni butondezya kuti makani akavwuntauzyigwa cakusitikila? Sena makani azwa buyo mucibelesyo comwe cakuvwuntauzya? Sena nkwaakazwa makani aayo kulasyomeka? Alimwi ino ndembelo ili buti, alimwi sena alembedwe munzila iipa muzeezo omwe buyo?

• MAKANZE: Amulibuzye kuti: ‘Sena makani aaya ngakucenjezya naa ngamasesya buyo? Sena ngamakwebo naa alumbaizya cintu cimwi?’

• MBWAALIMVWISYA: Ikuti makani kaambwa munzila yakunyema, kufwubaazya naa lunya, nkokuti apa muzeezo wakuti nkuzwangana ikutali kwaambaula buyo.

• KUTACINCA-CINCA: Sena makani aayo aleendelana ayaayo aali muzibalo zimbi naa mumalipooti? Ikuti naa makani kaateendelani, nkokuti amucenjele!

• MAKANI AAMUCIINDI CEELEDE: Sena makani aaya akacitika ino-ino cakuti inga asyomwa? Makani aakali kusyomwa myaka iili 20 yainda inga kaataluzi pe ciindi cino. Kulubazu lumwi, kuti makani akazwa akucitika ino-ino, nkokuti inga kaatanalizibya kuti aliluzi naa pe.

Aboobo, sena inga mwabasyoma basimubweza twaambo? Lulayo lwabusongo lwakalembwa a Solomoni lwaamba kuti: “Uuongelezeka ulazuminina makani oonse, pele muntu uucenjede ulayeeya kabotu kweenda kwakwe.”—Tusimpi 14:15.