Skip to content

Skip to table of contents

Twaambo Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Bami Babili

Twaambo Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Bami Babili

Ijwi lya Jehova Lili Abuumi

Twaambo Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Bami Babili

IBBUKU lyamu Bbaibbele lya Bami Babili lilazumanana kuzwa mpoligolela bbuku lya Bami Bakusaanguna. Lyaamba zyabami bali 29, ibali 12 kuzwa kubwami bwa Israyeli bwakunyika alimwi ibali 17 kuzwa kubwami bwakumusanza ibwa Juda. Ibbuku lya Bami Babili alimwi lilaamba milimo yamusinsimi Eliya, Elisha alimwi a Isaya. Nokuba kuti talilembedwe cakutobelana kapati kweelana ambozyakali kucitika zintu, makani aali mukati abikkilizya zintu zyakacitika aciindi naakanyonyoonwa Samariya alimwi a Jerusalemu. Ikubikka antoomwe, ibbuku lya Bami Babili lyakatola myaka iili 340, nkokuti kuzwa mu 920 B.C.E. kusikila mu 580 B.C.E. eelyo musinsimi Jeremiya naakamanizya kulemba bbuku eeli.

Lijisi mpindu nzi bbuku lya Bami Babili kulindiswe? Ncinzi ncolituyiisya kujatikizya Jehova alimwi amilimo yakwe? Nziiyo nzi nzyotukonzya kwiiya kumilimo yabami alimwi abasinsimi abambi baambidwe mubbuku? Atubone ncotukonzya kwiiya ku Bami Babili.

ELISHA WALYA ZINA LYA ELIYA

(2 Bami 1:1–8:29)

Mwami Ahaziya wawa ansi muŋanda yakwe aboobo waciswa. Eelyo Eliya wamwaambila kuti ulafwa. Ahaziya wafwa, eelyo Joramu munyina walya zina. Aciindi eeci, Josafati ngomwami weendelezya Juda. Eliya kamutola kambizi, eelyo mugwasyi wakwe Elisha waba musinsimi mubusena bwakwe. Mumyaka iitobela iisika ku 60 yamulimo wakwe, Elisha wacita maleele manji.—Amubone kabbokesi kakuti “Maleele aa Elisha.”

Mwami muna Moabu naazangila Israyeli, Joramu, Josafati alimwi amwami wa Edomu baunka kuyoomulwana. Bazunda akaambo kakusyomeka kwa Josafati. Kumbele, mwami wa Aramu wakanza kulwana Israyeli aciindi citayeeyelwi. Pele, Elisha waanyonganya makanze aakwe. Mwami wa Aramu wakalala kapati aboobo watumina “mabbiza ankalaki ampi impati” kuyoomujata Elisha. (2 Bami 6:14) Elisha wacita maleele obilo akujola bana Aramu muluumuno. Kwiinde ciindi cili mbocibede, Mwami wa Aramu Beni-hadadi wausaala munzi wa Samariya. Eeci caleta nzala mpati, pele Elisha wasinsima kuti nzala iyoomana.

Nokwainda ciindi cili mbocibede, Elisha waunka ku Damasko. Mwami Beni-hadadi lino uucisidwe, watuma Hazaeli kuti akabuzye naa uyoopona kubulwazi bwakwe. Elisha wasinsima kuti mwami takaponi pe, akuti Hazaeli nguuyoolya zina lyakwe. Buzuba bwakatobela, Hazaeli wamujaya mwami kwiinda mukumufwundilizya ‘mungubo’ ntete, aboobo wabubweza bwami. (2 Bami 8:15) Ku Juda, Joramu mwana wa Josafati waba mwami awalo walidwa busena amwanaakwe uutegwa Ahaziya.—Amubone kabbokesi kakuti “Bami Ibakalela mu Juda Alimwi a Israyeli.”

Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa:

2:9—Nkaambo nzi Elisha ncaakalombela ‘kobilo caabilo camuuya wa Eliya’? Kutegwa aubeleke mulimo kali musinsimi mu Israyeli, Elisha wakali kuyandika nguwenya muuya Eliya ngwaakatondezya, nkokuti wabusicamba akutayoowa. Eeci Elisha cakamupa kulomba zibeela zyobilo zyamuuya wa Eliya. Elisha wakasalwa a Eliya kuti abweze busena bwakwe alimwi wakabeleka kali sikumukutaukila kwamyaka iili cisambomwi. Aboobo Elisha wakali kubona Eliya kuba usyi wakumuuya; Elisha wakali mbuli mwana mutaanzi wakumuuya wa Eliya. (1 Bami 19:19-21; 2 Bami 2:12) Aboobo mbubonya mbuli bana bakusaanguna mbobakali kutambula zibeela zyobilo zyalukono lwabausyi, Elisha wakalomba alimwi akutambula zibeela zyobilo zyalukono lwakumuuya kuzwa kuli Eliya.

2:11—‘Nkuujulu’ nzi ‘Eliya nkwaakatanta nikakamutola kambizi’? Talili leelyo lilibonya kule kapati naa busena bwakumuuya ooko Leza abana bakwe bangelo nkobakkala. (Deuteronomo 4:19; Intembauzyo 11:4; Matayo 6:9; 18:10) ‘Ijulu’ Eliya nkwaakatanta nkuumutalabalanga. (Intembauzyo 78:26; Matayo 6:26) Keenda mumutalabalanga, Eliya wakalonzyegwa kubusena bumbi anyika, ooko nkwaakazumanana kupona kwaciindi cili mbocibede. Alimwi buya kwiinde myaka iili mbwiibede, Eliya wakalemba lugwalo kuli Joramu, mwami wa Juda.—2 Makani 21:1, 12-15.

5:15, 16—Nkaambo nzi Elisha ncaatakatambuda cipego kuzwa kuli Naamani? Elisha wakacikaka cipego nkaambo wakazyiba kuti maleele aakuponya Naamani akacitwa munguzu zya Jehova, ikutali zyakwe pe. Tanaakacibona kweelela kujana mpindu kwiinda mukubelesya mulimo wakwe ngwaakapegwa a Leza. Bakombi bakasimpe mazubaano tabajani mpindu kwiinda mumulimo wa Jehova. Balakutobela kukulwaizya kwa Jesu kwakuti: “Mwakapegwa buyo, anywe amupe buyo.”—Matayo 10:8.

5:18, 19—Sena Naamani wakali kulomba kulekelelwa akaambo kakutola lubazu mucilengwa cabukombi? Kulibonya kuti mwami wa Aramu wakalicembeede alimwi wakanyina nguzu aboobo wakali kusyoma Naamani kuti amugwasye. Mwami naakali kukotama kukomba Rimoni, awalo Naamani wakali kucita oobo. Pele kuli Naamani cakali buyo cilengwa icakali kucitwa kutegwa agwasyilizye mwami ikutali kukomba pe. Naamani wakali kulomba Jehova kutegwa amulekelele akaambo kakucita mulimo ooyu. Elisha wakaasyoma majwi aa Naamani aboobo wakamwaambila kuti: “Koya aluumuno.”

Ziiyo Kulindiswe:

1:13, 14. Ikwiiya kwiinda mukulangilila alimwi akucita zintu cakulicesya kulakonzya kufwutula bantu.

2:2, 4, 6. Nokuba kuti Elisha wakali kukutaukila Eliya kwamyaka ambweni iili cisambomwi, wakamukombelezya kuti atamusiyi. Elo kaka taciliboteli cikozyanyo cakusyomeka alimwi abulongwe!—Tusimpi 18:24.

2:23, 24. Ikaambo kapati kakapa kuti Elisha asampaulwe nkakuti muntu ooyu uujisi lubala wakasamide cisani ca Eliya. Bana bakamuzyiba Elisha kuti wakali mwiiminizi wa Jehova aboobo tiibakali kumuyanda munsi lyabo. Bakamwaambila kuti “tanta,” nkokuti, kozumanana kuya ku Beteli naa ubwezyegwe mbuli Eliya mbwaakabwezyegwa. Cakutadooneka bana bakatondezya muuya mubyaabi wabazyali babo. Elo kaka cilayandika kapati kuti bazyali kabayiisya bana babo kulemeka baiminizi ba Leza!

3:14, 18, 24. Ijwi lya Jehova lyoonse lilasyomeka.

3:22. Ikubala kwazuba mafwumina kwakapa kuti meenda alibonye mbuli bulowa, ambweni akaambo kakuti bulongo mutugelo twakazwide aakusigwa twakajisi bulongo busalala. Jehova ulakonzya kusala kubelesya nguzu zilibedelede kutegwa azuzikizye makanze aakwe.

4:8-11. Mbwaakazyiba kuti Elisha “muntu uusalala wa-Leza,” mwanakazi waku Sunemu wakamusamausya. Andiswe tweelede kubasamausya bakombi basyomeka ba Jehova.

5:3. Mwana musimbi muna Israyeli wakajisi lusyomo munguzu zya Leza zyakucita maleele. Alimwi wakajisi busicamba bwakukanana zyalusyomo lwakwe. Sena nywebo nobana mulasoleka kuyumya lusyomo lwanu muzisyomezyo zya Leza alimwi akuba basicamba kutegwa mukanane kasimpe kubayi banu alimwi abasicikolonyoko?

5:9-19. Cikozyanyo ca Naamani citondezya kuti muntu uulisumpula ulakonzya kwiiya kulicesya.—1 Petro 5:5.

5:20-27. Elo kaka tacilikomeneni cisubulo akaambo kakuba silweeno! Ikulanga cakubikkila maano ikuusa amapenzi aaboola akaambo kakulicengeezya kubelekela Jehova kumwi katucita zintu zibyaabi kuyootugwasya kutantamuka bukkale buli boobo.

ISRAYELI A JUDA BATOLWA MUBUZIKE

(2 Bami 9:1–25:30)

Jehu wananikwa kuba mwami mu Israyeli. Cakutasowa ciindi, watalika kujayaula baŋanda ya Ahabu. Cabunkutwe Jehu ‘wanyonyoona bukombi bwa Baala mucisi ca Israyeli.’ (2 Bami 10:28) Naamvwa kuti mwanaakwe wajaigwa a Jehu, Ataliya banyina Ahaziya, ‘babuka, banyonyoona inyungu zyoonse zyabwami bwa Juda’ aboobo baba mwami. (2 Bami 11:1) Alikke mwana mulombe wa Ahaziya, Joasi, ngowafwutulwa alimwi nokwainda myaka iili cisambomwi kabamusiside wabikkwa kuba mwami mu Juda. Kayiisyigwa amupaizi Jehoyada, Joasi wazumanana kucita zintu ziluleme mumeso aa Jehova.

Kuzwa aali Jehu, boonse bami ibeendelezya mu Israyeli bacita zintu zibyaabi mumeso aa Jehova. Elisha wafwa lufwuŋanda muciindi cabulelo bwa muzyukulu wa Jehu. Mwami wane mu Juda uutobela Joasi ngu Ahazi, alimwi ‘tanaacita ziluleme mumeso aa Jehova.’ (2 Bami 16:1, 2) Pele mwanaakwe Hezekiya, waba mwami ‘iwakakatila kuli Jehova.’ (2 Bami 17:20; 18:6) Mu 740 B.C.E., Hezekiya kali mwami mu Juda alimwi a Hosea kali mwami mu Israyeli, Mwami wa Asuri Salimaneseri ‘wazunda Samariya akutola bana Israyeli mubuzike ku Asuri.’ (2 Bami 17:6) Kuzwa waawo, bamuzwa kule baletwa mucilawo ca Israyeli aboobo bukombi bwa bana Samariya bwatalika.

Akati kabami ibali ciloba ibakatobela Hezekiya mu Juda, alikke Josiya ngowakabweza ntaamu yakugusya bukombi bwakubeja. Kumamanino, mu 607 B.C.E., bana Babuloni bazunda Jerusalemu alimwi ‘ba Juda batolwa mubuzike akugwisigwa munyika yabo.’—2 Bami 25:21.

Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa:

13:20, 21—Sena maleele aaya atondezya kuti cileelela kukomba zintu zyabukombi izyansiku? Peepe. Ibbaibbele talitondezyi kuti mafwuwa aa Elisha akali kukombwa. Ninguzu zya Leza zyakapa kuti maleele aaya acitike, mbubonya mbocakabede kumaleele oonse Elisha ngaakacita naakacili muumi.

15:1-6—Nkaambo nzi Jehova ncaakapa Azariya (Uziya) kuti abe acinsenda? “[Uziya] naakamana kujata inguzu, moyo wakwe wakalisumpula. . . . Wakapapila Jehova Leza wakwe, wanjila muntempele ya-Jehova kuti atente tununkilizyo acipaililo catununkilizyo.” Ciindi bapaizi ‘nobakamukasya Uziya’ akumwaambila kuti ‘azwe mucikombelo,’ wakabakalalila bapaizi, aboobo wakaba acinsenda.—2 Makani 26:16-20.

18:19-21, 25—Sena Hezekiya wakacita cilongwe a Egepita? Peepe. Ncaakali kwaamba Rabisake cakali cakubeja, ncimwi buyo amajwi ngaakaamba aakuti ‘wakazumizyigwa a Jehova.’ Mwami uusyomeka Hezekiya wakasyoma cakumaninina kuli Jehova.

Ziiyo Kulindiswe:

9:7, 26. Ilubeta lupati lwakapegwa kuŋanda ya Ahabu lutondezya kuti bukombi bwakubeja alimwi akutila bulowa bwabantu baluleme zilamusesemya Jehova.

9:20. Impuwo ya Jehu kali sikweenzya inkalaki uulunduka kapati yakapa bumboni bwabusungu mbwaakajisi mukubeleka mulimo wakwe. Sena mulijisi mpuwo yakuba sikwaambilizya Bwami musungu?—2 Timoteo 4:2.

9:36, 37; 10:17; 13:18, 19, 25; 14:25; 19:20, 32-36; 20:16, 17; 24:13. Tulakonzya kusyoma kuti ‘ijwi lizwa kumulomo wa Jehova lyoonse lilazuzikizyigwa.’—Isaya 55:10, 11.

10:15. Mbubwenya mbuli Jonadabu camoyo woonse mbwaakazumina kutamba kwa Jehu kuti anjile munkalaki yakwe, iba “inkamu impati” cakulisungula bagwasyilizya Jesu Kristo, Jehu wamazubaano antoomwe abasikumutobela ibananike.—Ciyubunuzyo 7:9.

10:30, 31. Nokuba kuti Jehu wakalijisi tumpenda, Jehova wakatondezya kulumba kuzintu zyoonse nzyaakacita. Masimpe, ‘Leza tali sikampenda, takonzyi kwiiluba milimo yesu.’—Ba-Hebrayo 6:10.

13:14-19. Mbwaanga Joasi muzyukulu wa Jehu tanaakacita canguzu pele wakafwusa mivwi ziindi zyotatwe buyo, wakabazunda buyo asyoonto bana Aramu. Jehova uyanda kuti tuubeleke mulimo wakwe camoyo woonse alimwi cabusungu.

20:2-6. Jehova ‘ulaswiilila zikombyo.’—Intembauzyo 65:2.

24:3, 4. Akaambo kamulandu wa Manase wakutila bulowa, Jehova “wakakaka kulekelela” Juda. Leza ulababikkila maano bantu baluleme ibajaigwa. Tulakonzya kusyoma kuti Jehova uyootola ntaamu akaambo kabaluleme kwiinda mukunyonyoona baabo ibabajaya.—Intembauzyo 37:9-11; 145:20.

Lilayandika Kulindiswe

Ibbuku lya Bami Babili litondezya Jehova kuti ngu Sikuzuzikizya zisyomezyo. Ikutola bantu mubuzike ibazwa kumami obilo, bakusaanguna kuzwa ku Israyeli mpoonya a Juda, kukankaizya kapati mbuli mulumbe walubeta uuli ku Deuteronomo 28:15–29:28 mbowakazuzikizyigwa. Ibbuku lya Bami Babili lipandulula Elisha kuba musinsimi wakajisi busungu kapati kuzina lya Jehova alimwi abukombi bwakasimpe. Hezekiya a Josiya bapanduludwe kuba bami ibalicesya aabo ibakalemeka Mulawo wa Leza.

Mbotuzinzibala kuyeeya cakubikkila maano abube amilimo yabami, basinsimi alimwi abambi baambidwe mubbuku lya Bami Babili, sena tatweelede kwiiya ziiyo ziyandika kapati kujatikizya zintu nzyotweelede kuyandaula alimwi anzyotweelede kutantamuka? (Ba-Roma 15:4; 1 Ba-Korinto 10:11) Inzya, “ijwi lya-Leza lili abuumi, lili anguzu.”—Ba-Hebrayo 4:12.

Kabbokesi/[Zifwanikiso izili apeeji 20]

MALEELE AA ELISHA

1. Maanzi aamumulonga wa Jordano aandaanisyigwa.—2 Bami 2:14

2. Maanzi mabi aamu Jeriko asalazyigwa.—2 Bami 2:19-22

3. Bana batamvwi balumwa abasuntwe.—2 Bami 2:23, 24

4. Maanzi apegwa kuli basikalumamba.—2 Bami 3:16-26

5. Mukamufwu watambula mafwuta aakubelesya mucakulya.—2 Bami 4:1-7

6. Mwanakazi waku Sunemu watakali kuzyala, wazyala mwana.—2 Bami 4:8-17

7. Mwana wabusyigwa kubafwu.—2 Bami 4:18-37

8. Musinza uukola waleka kukola.—2 Bami 4:38-41

9. Bantu bali mwaanda basaninwa azinkwa zili makumi obilo.—2 Bami 4:42-44

10. Naamani waponesegwa kucinsenda.—2 Bami 5:1-14

11. Gehazi wacibweza cinsenda ca Naamani.—2 Bami 5:24-27

12. Keembe mbokakaibuka aamaanzi.—2 Bami 6:5-7

13. Sikumukutaukila wabona inkalaki zyabangelo.—2 Bami 6:15-17

14. Basikalumamba bana Aramu boofwaazyigwa.—2 Bami 6:18

15. Meso aa basikalumamba bana Aramu ajalulwa.—2 Bami 6:19-23

16. Mwaalumi uufwide wabuka.—2 Bami 13:20, 21

Ccaati/[Zifwanikiso izili apeeji 12]

BAMI IBAKALELA MU JUDA ALIMWI AMU ISRAYELI

Saulo/Davida/Solomoni: 1117/1077/1037 B.C.E. *

BWAMI BWA JUDA DEETI (B.C.E.) BWAMI BWA ISRAYELI

Roboamu ․․․․․․ 997 ․․․․․ Jeroboamu

Abija/Asa ․․․․ 980/978․․․․

․․ 976/975/952 ․ Nadabu/Basa/Ela

․․ 951/951/951 ․ Zimri/Omri/Tibini

․․․․․․ 940 ․․․․․ Ahabu

Josafati ․․․․․․ 937 ․․․․․

․․․․․ 920/917 ․․ Ahaziya/Joramu

Joramu ․․․․․․ 913 ․․․․․

Ahaziya ․․․․․․ 906 ․․․․․

(Ataliya) ․․․․․․ 905 ․․․․․ Jehu

Joasi ․․․․․․ 898 ․․․․․

․․․․ 876/859 ․․․ Jehoazi/Joasi

Amaziya ․․․․․․ 858 ․․․․․

․․․․․․ 844 ․․․․․ Jeroboamu II

Azariya (Uziya) ․․․․․․ 829 ․․․․․

․․ 803/791/791 ․ Zekariya/Salumu/Menahemu

․․․․ 780/778 ․․․ Pekahiya/Peka

Jotamu/Ahazi ․․․․ 777/762 ․․․

․․․․․․ 758 ․․․․․ Hosea

Hezekiya ․․․․․․ 746 ․․․․․

․․․․․․ 740 ․Samariya wazundwa

Manase/Amoni/Josiya ․․ 716/661/659 ․

Joahazi/Joyakimu ․․․․ 628/628 ․

Joyakini/Zedekiya ․․․․ 618/617 ․

Jerusalemu wanyonyoonwa ․․․․․․ 607 ․

Bupanduluzi buyungizidwe

^ munc. 66 Madeeti amwi atondezya mwaka uuyeeyelwa kuba wamatalikilo wabulelo.

[Cifwanikiso icili apeeji 18]

Naamani wakalicesya aboobo wakaponesegwa a Jehova

[Cifwanikiso icili apeeji 19]

Ncinzi cakacitika kuli Eliya ‘naakatolwa akambizi mujulu’?