Skip to content

Skip to table of contents

Sena Mulizyi?

Sena Mulizyi?

Ino mbuyumuyumu nzi mbwaakajana Heroda ciindi naakali kuyakulula tempele mu Jerusalem?

Solomoni nguwakasaanguna kuyaka tempele mu Jerusalemu atala aacilundu alimwi kwakayakidwe bwaanda kulubazu lwakujwe akulubazu lwakumbo lyacilundu, kutegwa kube busena buzingulukide tempele bantu mpobakali kukonzya kukkala. Heroda wakali kuyanda tempele lyeebeka kapati kwiinda ndyaakayakide Solomoni, aboobo wakatalika kuliyakulula akulikomezya eelyo lyakaliko kale.

Bayaki ba Heroda bakabukomezya busena bwatempele nkobwakali kunyika kutegwa akomezye busena bantu mpobakali kukonzya kukkala. Kulubazu lwakumusanza, cibumbili cakayungizyigwa amamita aali 32. Kutegwa eeci cikonzyeke, wakayaka twaanda twaansi twamabwe alimwi abwaanda bupati. Aciindi cimwi, bwaanda oobu bwakali kulampa mamita aali 50 kuya mujulu.

Heroda wakasoleka kuti atabanyemyi ba Juda ibakali basungu naa kunyonganya milimo yaatempele alimwi azipaizyo izyakali kutuulwa. Sikwiiya zyakaindi mu Juda wazina lya Josephus wakaamba kuti mane buya Heroda wakayiisya bapaizi ba Juda kuyaka malambo kubelesya mabwe alimwi akubeza mapulanga kutegwa kutabi muntu uutazumizyidwe uukonzya kunjila mumasena aasalala aatempele.

Heroda wakafwa mulimo ooyu kautanamana. Kuzoosika mu 30 C.E., kwakaliindide kale myaka iili 46 kuzwa ciindi mulimo wakuyakulula nowakatalika. (Johane 2:20) Mulimo ooyu wakamanizyigwa amuzyukululwa wa Heroda wazina lya Agrippa II, akati-kati kamwaanda wamyaka wakusaanguna C.E.

Ino nkaambo nzi bantu baku Melita ncobakali kuyeeya kuti mwaapostolo Paulo wakali mujayi?

Leza Mukaintu Wabululami (Kulumwensyi) Uuma Leza Mukaintu Uutali Wabululami

Ambweni bantu baku Melita bakeenwa amizeezo yabukombi bwa Chigiriki. Amuyeeye cakacitika ciindi bwato nobwakanyonyooka Paulo naakali ku Melita, kweelana ambolyaamba bbuku lya Milimo. Ciindi mwaapostolo naakali kubikka nkuni amulilo kutegwa bantu mbaakali limwi mubwato bayote, cipile wakajatilila kujanza lyakwe. Nobakabona boobo, bantu ibakali kukkala ansumbu eeyi bakaamba kuti: “Ncobeni muntu ooyu mujayi, nkaambo nokuba kuti wafwutuka mulwizi, Bululami tiibwamuzumizya kuzumanana kupona.”—Milimo 28:4

Ibbala lya Chigiriki lyakuti “di’ke” aawa lyaamba “Bululami.” Ibbala eeli lilakonzya kwaamba bululami kauli muzeezo buyo. Nokuba boobo, mutwaano twaba Giriki, ibbala lyakuti Dike lyakali zina lya leza mukaintu wabululami. Kwakali kuyeeyelwa kuti leza ooyu wakali kuzibona nzyobakali kucita bantu akuti wakali kwaambila Zeus kujatikizya kutalulama nkobatakali kukonzya kubona bantu, kutegwa aabo bacita kutalulama ooku bapegwe cisubulo. Aboobo, kweelana abbuku limwi, kweelede kuti bantu ibakali kukkala ku Melita bakali kuyeeya kuti: “Nokuba kuti Paulo tanaakafwa mulwizi, pesi wakali muntu iwakazyibwa aleza mukaintu Dike . . . kwiinda muli cipile.” Bantu bakacinca mbobakali kuyeeya ciindi nobakazyiba kuti Paulo tanaakalumwa