Buvwuntauzyi butondezya kuti bantu balumba balikkomene alimwi balibonya kabotu, balacikonzya kuliyumya mumapenzi alimwi bajisi balongwe bali kabotu. Sikuvwuntauzya Robert A. Emmons wakabona kuti kulumba “kukwabilila muntu kutegwa atabi amunyono, kubikkilila, bulyato alimwi akulimvwa bubi.” a

 Ino bana bagwasyigwa buti nobalumba? Mumyaka iili 4 njobakalangwa-langwa bakubusi bali 700, kwakajanwa kuti aabo bakali kulumba tiibakali kulangilwa kubeja lyamusunko, kubelesya misamu iikola, kunywa bukoko naa kusunda.

•   Kuyeeya kuti zintu zimwi zyeelede buyo ndiswe kulakonzya kutupa kuleka kulumba. Bana banji balimvwa kuti zintu zibotu zibacitikila zili beelede. Kulalangilwa kuti inga tiimwatondezya kulumba ikuti kamuyeeya kuti zilamweelela zintu zibotu zimucitikila muciindi cakuzibona kuti nzipego.

   Bube oobu bwaduma kapati mazuba aano. Muzyali umwi wazina lya Katherine wakaamba kuti “Nyika eeyi iyiisya bantu kuti balakonzya kuba azintu zili zyoonse nzyobayanda. Mucikozyanyo, mumamagazini, ma TV alimwi aaintaneti balatondezya mafwoto aazintu zinji, mpoonya akutwaambila kuti tuyandika zintu eezyi akuti tweelede kuba bakusaangana kuba aanzizyo.”

•   Bana balakonzya kwiiya kulumba nobacili bavwanda. Muzyali wazina lya Kaye wakaamba kuti: “Bana balayiisyika. Kubayiisya zilengwa zili kabotu nobacili bana, cili mbuli mulimi uubelesya tusamu kugwasya cisyango kuti cikomene kabotu.”

•   Amubayiisye zyakwaamba. Nobaba bana baniini balakonzya kwiiya kwaamba kuti ndalumba ciindi muntu umwi naabapa cipego naa kubatondezya luzyalo. Mbobayaabukomena alimwi akusima, banoyaabwiiya kulumba kubwaabi bwabamwi.

   Njiisyo yamu Bbaibbele: “Amutondezye kuti mulalumba.”—Bakolose 3:15.

   “Muzyukulu wesu uujisi myaka yotatwe lyoonse ulaakwaamba kuti ‘ndalumba,’ mpoonya ayanda cintu ulalomba cabulemu.’ Wakayiisyigwa abazyali bakwe kucita boobo. Mbobacita zintu alimwi akulumba kumuyiisya kuba muntu uulumba.”—Ba Jeffrey.

•   Amubayiisye ncobeelede kucita. Amubayiisye kulemba kagwalo kakulumba kutegwa ciindi ciboola muntu umwi aakubapa cipego bakamulembele. Kuyungizya waawo, ikuti bana banu kamubapa milimo yaaŋanda, mulabagwasya kumvwisya mbokuyandika kubeleka canguzu kutegwa aŋanda kaalibonya kabotu.

   Njiisyo yamu Bbaibbele: “Kupa kulakkomanisya kapati kwiinda kupegwa.”—Milimo 20:35.

   “Bana besu bobilo balagwasyilizya kucita milimo yaaŋanda mbuli kujika. Eeci cibapa kumvwisya milimo njotucita tobazyali, alimwi balalangilwa kutulumba kumilimo eeyi.”—Ba Beverly.

•   Amubayiisye kuba abube buli kabotu. Amubayiisye kulicesya kutegwa kabalumba. Bantu balicesya balizyi kuti bayandika lugwasyo muzintu zyoonse kutegwa bazwidilile, alimwi eeci cibapa kulumba kulugwasyo oolo.

   Njiisyo yamu Bbaibbele: “Amucite zintu zyoonse cakulicesya akubona bamwi kuti balamwiinda. Mutabikkili buyo maano kuzintu nzyomuyanda nywebo zilikke, pele akuzintu nzyobayanda bamwi.”—Bafilipi 2:3, 4.

   “Zimwi ziindi notulya cakulya camasiku tulaakusobana cisobano citobela. Aumwi ulaamba cintu cimupa kulumba. Eeci cipa kuti toonse katuyeeya zintu zili kabotu, muciindi cakuyeeya zintu zitali kabotu.”—Ba Tamara.

 Muzeezo: Amube cikozyanyo cibotu. Ciyoobaubila bana banu kwiiya kulumba ikuti lyoonse kabamumvwa kubelesya majwi aakulumba kulimbabo alimwi akubantu bamwi.