Leswi Tincece Ti Swi Lavaka Ni Leswi Ti Swi Navelaka

RICECE ri lava nkhathalelo wa vurhon’wana loko ri velekiwa, ku katsa ni ku bambateriwa ni ku khumbanisa nhlonge ya wena ni ya rona. Madokodela man’wana ma kholwa leswaku tiawara leto sungula ta 12 endzhaku ka ku velekiwa ka rona i ta nkoka. Ma vula leswaku leswi manana ni n’wana va swi lavaka ni ku swi navela endzhaku ka ku velekiwa ka n’wana a “hi ku etlela kumbe swakudya, kambe i ku bambateriwa ni ku angarhiwa, ku langutana swin’we ni ku yingiselana.” a

Hi ntumbuluko, vatswari va angarha vana va vona, va va tswontswa, va va bambatela ni ku va mbuwetela. Kasi na yena n’wana u aka vuxaka lebyikulu ni vatswari vakwe naswona wa angula loko va n’wi khathalela. Vuxaka lebyi vaka kona exikarhi ka mutswari ni n’wana byi va byikulu ngopfu lerova vatswari va endla hinkwaswo leswi nga ematimbeni ya vona leswaku va khathalela ricece ra vona va nga karhali.

Hi hala tlhelo, loko byi nga ri kona vuxaka byo tano bya rirhandzu eka vatswari, ricece ri nga ha tsana ivi ri fa. Hikwalaho, madokodela man’wana ma kholwa leswaku i swa nkoka leswaku ricece ri hundziseriwa eka mana wa rona hi ku hatlisa loko ra ha ku velekiwa. Va ringanyeta leswaku mutswari u fanele a hatla a nyikiwa n’wana wakwe nkarhi lowu ringanaka timinete ta 30 ku ya eka 60 endzhaku ko bebula.

Hambileswi van’wana va kandziyisaka mhaka ya ku endla vuxaka exikarhi ka n’wana ni mutswari, kambe swi nga ha tika kumbe swi nga koteki eswibedlhele swin’wana leswaku mutswari a hatla a hlangana ni n’wana wakwe. Hakanyingi, tincece ti hambanisiwa ni vamana wa tona leswaku vamana wa tona va nga ti tluleti mavabyi. Kambe, vumbhoni byin’wana byi kombisa leswaku khombo ra ku tluleriwa hi mavabyi lama dlayaka ri nga ha hunguteka swinene loko tincece to tshama ni vamana wa tona. Xisweswo swibedlhele swo  tala swi pfumelela vamanana leswaku va hatla va hlangana ni tincece ta vona.

Ku Karhateka Hi Mhaka Ya Ku Endla Vuxaka

Vamanana van’wana a swi va tovi helo loko va vona vana va vona ro sungula. Xisweswo va tivutisa, ‘Xana ndzi ta va ni xiphiqo xa ku va ni vuxaka lebyikulu ni n’wananga?’ I ntiyiso leswaku a hi vamanana hinkwavo lava rhandzaka vana va vona loko va va vona ro sungula. Kambe, a ku na xivangelo xa ku karhateka.

Hambiloko manana o hlwela ku va ni vuxaka ni n’wana wakwe, kambe byi nga ha va kona hi ku famba ka nkarhi. Manana un’wana la nga ni ntokoto u ri: “Leswi humelelaka loko u tswala a swi nge aki kumbe ku hahlula vuxaka bya wena ni n’wana wa wena.” Nilokoswiritano, loko u ri ni khwiri naswona ku ri ni leswi ku karhataka, ku nga va vutlhari ku bula ka ha ri ni nkarhi ni dokodela la tirhanaka ni timhaka ta ku beburisa. N’wi hlamusele kahle leswaku u lava ku va ni n’wana wa wena rini naswona u lava ku heta nkarhi wo tanihi kwihi u ri na yena.

“Vulavula Na Mina!”

Swi tikomba onge ku ni minkarhi leyi n’wana a amukelaka hi ku olova leswi a swi twaka. Minkarhi yoleyo ya hela hi ku famba ka nkarhi. Hi xikombiso, n’wana u dyondza ririmi, hambi ku ri tindzimi to tala hi ku olova. Kambe ku va a dyondza ririmi hi ku olova swi sungula ku tika loko a ri ni malembe ya kwalomu ka ntlhanu.

Loko n’wana se a fike emalembeni ya 12 ku ya eka 14, swi nga ha n’wi tikela ngopfu ku dyondza ririmi rin’wana. Peter Huttenlocher, dokodela wa mavabyi ya vana ni fambiselo ra misiha, u vula leswaku hi nkarhi wolowo “matimba yo amukela rungula ra ririmi rin’wana ni ku ri hlayisa ebyongweni ma va se ma sungule ku hunguteka.” Swi le rivaleni leswaku malembe yo hlayanyana layo sungula ya vutomi i ya nkoka eku dyondzeni ka ririmi!

Xana tincece loko ti ri karhi ti kula ti swi dyondzisa ku yini ku vulavula, ku nga nchumu wa nkoka swinene? Ti tala ku swi dyondza loko ti ri ni vatswari va tona. Tincece ti tekelela mikhuva yo karhi eka vanhu. Barry Arons wa Vandla ra Thekinoloji ra le Massachusetts, u ri: “N’wana . . . u tekelela rito ra mana wakwe.” Kambe lexi hlamarisaka, vana a va tekeleli mimpfumawulo hinkwayo. Hilaha Arons a vulaka hakona, n’wana “a nga tekeleli mapongo laman’wana ya swilo lawa ma twalaka loko mana wa yena a ri karhi a vulavula.”

Vatswari va tinxaka to hambana-hambana va vulavula ni swihlangi swa vona hi ku tirhisa mavulavulelo ya vun’wana. Loko mutswari a ri karhi a vulavula hi ndlela yo tano ya rirhandzu, mbilu ya ricece yi sungula ku ba hi ku hatlisa. Ku vuriwa leswaku ku vulavula ni ricece hi ndlela leyi swi ri pfuna leswaku ri hatla ri tiva marito ni leswi ma vulaka swona. Handle ko humesa rito, ricece ri va ri ku: “Vulavula na mina!”

“Ndzi Langute!”

Ku kumiwe leswaku elembeni ro sungula kumbe endzhakunyana ka rona, ricece ri sungula ku rhandza munhu lonkulu la ri khathalelaka, hi ntolovelo ku va ku ri mana wa rona. Loko n’wana a titwa a sirhelelekile loko a ri ni mana wa yena, swa n’wi olovela ku va ni vanhu van’wana ku tlula vana lava nga titwiki va sirhelelekile loko va ri ni vatswari va vona. Ku vuriwa leswaku vuxaka byo tano byi fanele byi va se byi ri kona loko n’wana a ri ni malembe manharhu.

Ku nga endleka yini loko n’wana a honisiwa hi nkarhi lowu wa nkoka swinene loko miehleketo yakwe yi pfulekele nkucetelo hambi wu ri wihi lowu humaka eka vanhu van’wana? Martha Farrell Erickson, loyi a kambisiseke vamanana va 267 ni vana va vona emalembeni lama tlulaka 20, u boxa vonelo rakwe: “Ku honisa n’wana swi endla leswaku hakatsongo-ntsongo a nga ha swi tsakeli ku tolovelana ni vanhu van’wana kumbe ku vona leswi humelelaka emisaveni.”

Eka matshalatshala yo kombisa vonelo rakwe malunghana ni makhombo ya ku honisa n’wana hi tlhelo ra mintlhaveko, Dok. Bruce Perry wa  le Xibedlhele xa Vana xa le Texas, u ri: “Loko a wo ndzi kombela leswaku ndzi teka n’wana wa tin’hweti ta tsevu kutani ndzi hlawula ku n’wi tshovelela marhambu hinkwawo emirini kumbe ku n’wi honisa tin’hweti timbirhi hi tlhelo ra mintlhaveko, ndzi vona onge swi nga antswa loko o tshoveleriwa marhambu hinkwawo ya miri.” Ha yini? Hi ku ya hi Perry, “marhambu ma nga hola, kambe loko ricece ro tshikileleka ebyongweni tin’hweti timbirhi, byongo bya rona byi ta onhakela makumu.” A hi hinkwavo lava pfumelaka leswaku byongo byi nga onhakela makumu. Nilokoswiritano, minkambisiso ya van’wasayense yi kombisa leswaku miehleketo ya n’wana yi va kahle loko a tshama endhawini leyi a khathaleriwa kahle hi tlhelo ra mintlhaveko.

Buku leyi nge Infants, yi ri: “Hi ku komisa, [vana] va tshama va lunghekele ku rhandza ni ku rhandziwa.” Loko ricece ri rila, hakanyingi ri va ri byela vatswari leswaku: “Ndzi languteni!” I swa nkoka leswaku vatswari va angula hi ndlela ya rirhandzu. Eswiyin’weni swo tano, n’wana u va a lemuka leswaku wa swi kota ku tivisa van’wana hi ta swilaveko swakwe. U dyondza ku endla vuxaka ni vanhu van’wana.

‘Xana A Ndzi Nge N’wi Lemi N’wana?’

U nga ha tivutisa u ku: ‘Xana ndzi ta va ndzi ngo n’wi lema n’wana loko ndzi n’wi khongotela nkarhi hinkwawo loko a rila?’ Kumbexana. Ku ni mavonelo yo hambana-hambana emhakeni leyi. Tanihi leswi vana va nga faniki, vatswari hi vona va faneleke va vona leswaku hi yihi ndlela leyi tirhaka ku tlula tin’wana. Kambe, vulavisisi byin’wana lebya ha ku endliwaka byi kombisa leswaku loko n’wana a twa ndlala, a nyunganyungeka kumbe a hlundzuka, fambiselo rakwe leri lwaka ni ntshikilelo ri humesa tihomoni ta ntshikilelo. N’wana u kombisa leswaku u ni ntshikilelo hi ku rila. Ku vuriwa leswaku loko mutswari a angula naswona a enerisa swilaveko swa n’wana, munhu lonkulu u pfuna n’wana leswaku a sungula ku va ni tisele to karhi ebyongweni leti n’wi mbuwetelaka. Nakambe, hi ku ya hi Dok. Megan Gunnar, n’wana la khathaleriweke kahle a nge humesi mpimo wo tala wa homoni ya ntshikilelo leyi vuriwaka cortisol. Hambiloko o hlundzuka, tihomoni ta ntshikilelo a ti humi nkarhi wo leha.

Erickson u ri: “Entiyisweni, vana lava nyikiweke nyingiso hi ku hatlisa naswona nkarhi ni nkarhi, ngopfu-ngopfu loko va ri ni tin’hweti ta tsevu ku ya eka ta nhungu, a va rili ngopfu loko va pimanisiwa ni vana lava a va nga nyikiwi nyingiso loko va ri karhi va rila.” Nakambe i swa nkoka leswaku u angula hi tindlela to hambana-hambana. Loko wo angula hi ndlela leyi fanaka nkarhi wun’wana ni wun’wana loko a rila, u n’wi an’wisa kumbe ku n’wi vukarha, a nga ha lemeka. Minkarhi yin’wana, swi nga va swinene leswaku u angula hi rito ntsena loko u twa a rila. Kumbexana swi nga ha lava ntsena leswaku u tshinela ekusuhi ni n’wana kutani u vulavula hi rito ra le hansi endleveni yakwe. Hi  hala tlhelo, ku n’wi bambatela enhlaneni kumbe ekhwirini swi nga ha pfuna.

“Ntirho wa n’wana i ku rila.” Lexi i xivuriso xa vanhu va le Vuxeni. Eka n’wana, ku rila hi yona ndlela ya ku ku byela leswaku u lava yini. Xana a wu ta titwa njhani loko a wo honisiwa nkarhi wun’wana ni wun’wana loko u kombela xo karhi? Xisweswo, xana n’wana wa wena, loyi ku nga hava lexi a nga xi endlaka loko ku nga ri na loyi a n’wi khathalelaka, u ta titwa njhani loko o honisiwa nkarhi hinkwawo loko a lava nyingiso? Kambe, i mani la faneleke a n’wi nyika nyingiso loko a rila?

I Mani La Khathalelaka N’wana?

Nkambisiso lowa ha ku endliwaka eUnited States wu paluxe leswaku vana lava endlaka 54 wa tiphesente va khathaleriwa hi munhu un’wana la nga riki mutswari wa vona ku sukela eku tswariweni kukondza va fika eka gredi ya vunharhu exikolweni. Vatswari va mindyangu yo tala va nga ha boheka ku tirha havambirhi leswaku va ta kuma mali leyi ringaneke yo hanya ha yona. Loko swi koteka vamanana vo tala va teka livhi ya vatswedyana leswaku va ta khathalela tincece ta vona mavhiki kumbe tin’hweti to hlayanyana. Kambe, i mani la nga ta khathalela n’wana loko livhi yoleyo yi herile?

Ina, ku hava milawu ya Vameda ni Vaperesiya emhakeni leyi. Hambiswiritano, i swa nkoka ku tsundzuka leswaku n’wana a nga ha amukela nkucetelo hambi wu ri wihi enkarhini lowu wa nkoka evuton’wini byakwe. Vatswari havambirhi va boheka ku ehleketisisa kahle hi mhaka leyi. Loko va endla xiboho xa leswi va nga ta swi endla, va fanele va ehleketisisa kahle hi leswi va nga ta swi endla.

Dok. Joseph Zanga, wa Xikolo lexi nga ni Vutshila bya ku Tshungula Vana xa le Amerika u ri: “Swi ya swi va erivaleni swinene leswaku hambiloko n’wana a khathaleriwa kahle hi tindlela tin’wana, a swi sivi xilaveko lexi vana va nga na xona xo lava nkhathalelo wa vamana ni vatata wa vona.” Vatshila van’wana va karhateka hileswaku vana lava khathaleriwaka etindhawini tin’wana ninhlikanhi a va swi koti ku va ni vuxaka ni vanhu lava va va khathalelaka, hi mpimo lowu va lavaka ha wona.

Vamanana van’wana lava tirhaka, loko va lemuka swilaveko swa nkoka swa vana va vona, va endle xiboho xa ku tshama ekaya va kurisa vana va vona ematshan’weni ya leswaku va va nyika vanhu van’wana leswaku va va khathalela. Wansati un’wana u te: “Ndzi kume ku eneriseka loku ndzi kholwaka leswaku a ndzi nga ta ku kuma eka ntirho hambi wu ri wihi.” I ntiyiso leswaku a hi vamanana hinkwavo lava nga endlaka swiboho swo tano hikwalaho ka ntshikilelo wa timali. Vatswari vo tala ku hava lexi va nga xi endlaka handle ko siya vana va vona etindhawini leti khathalelaka vana, xisweswo va endla matshalatshala lamakulu ya ku nyika vana va vona nyingiso ni rirhandzu loko va ri swin’we. Hilaha ku fanaka, vatswari vo tala lava nga voxe ku hava lexi va nga xi endlaka emhakeni leyi naswona va endla hinkwaswo leswi nga ematimbeni ya vona ku kurisa vana va vona—leswi swi va tisele mimbuyelo leyinene.

Ku kurisa vana swi nga ha va ntirho wo tsakisa swinene. Kambe, i ntirho wo tika lowu nga ni mintlhontlho. Xana u nga humelerisa ku yini?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 22]

Vana Lava Tshamaka Va Lo Whii!

Madokodela man’wana ya le Japani ma vula leswaku ya engeteleka nhlayo ya vana lava tshamaka va lo whii, a va rili naswona a va n’wayiteli. Mutshila wa vutshunguri bya vana Satoshi Yanagisawa u va vula vana lava tshamaka va lo whii! Ha yini vana va tshika ku kombisa mintlhaveko ya vona? Madokodela man’wana ma kholwa leswaku xiyimo lexi xi vangiwa hileswi vatswari va nga viki na nkarhi ni vana va vona. Ku vuriwa leswaku xiyimo lexi xi ku sindzisa leswaku u tshama u miyerile. Nkambisiso wun’wana wu kombisa leswaku loko n’wana a lava ku vulavurisiwa kambe vatswari va tshamela ku n’wi honisa kumbe ku n’wi bakanyela etlhelo, n’wana u hetelela a lan’wile.

Loko n’wana a nga nyikiwi nyingiso lowu faneleke hi nkarhi lowunene, xiphemu xa byongo byakwe lebyi endlaka leswaku a va ni mintlhaveko swi nga ha endleka xi nga kuli, ku ringanyeta Dok. Bruce Perry, mukongomisi wa madokodela ya vutshunguri bya miehleketo le Xibedlhele xa Vana xa le Texas. Loko n’wana a honisiwa ngopfu hi tlhelo ra mintlhaveko, swi nga ha endleka a nga vi na yona mintlhaveko. Dok. Perry u kholwa leswaku eswiyin’weni swin’wana, ku tirhisiwa ko biha ka swigodzomberi ni madzolonga ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi swi va swi fambisana ni ndlela leyi n’wana a kuleke ha yona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Vuxaka bya n’wana ni mutswari bya kula loko va ri karhi va vulavurisana