LOKO ku vulavuriwa hi tiko ra Asiriya eka vanhu va khlale va le Vuxa-xikarhi, a va khomiwa hi rhumbyana. Hi ku ya hi buku ya Bibele ya Yonasi, loko muprofeta yoloye a nyikiwe xiavelo xo ya twarisa vuavanyisi bya Xikwembu entsindza wa Asiriya, ku nga Ninivha, u balekele endhawini yin’wana. (Yonasi 1:1-3) Kumbexana a nga ha va a endle tano hikwalaho ka leswi tiko ra Asiriya a ri dume hi swilo swo biha.

Muprofeta Nahume u hlamusele muti wa Ninivha tanihi “byetlelo bya tinghala” ni “muti lowu halataka ngati.” U engetele a ku: “Lexi xi khomiweke a xi suki! Ku ni mpfumawulo wa nkharisa ni mpfumawulo wa ku ketlaketla ka vhilwa, ni hanci leyi tsutsumaka ni kalichi leyi tlula-tlulaka. Mugadi wa hanci loyi a yi gadeke, ni ku hatima ka banga, ni rihati ra fumu, ni vunyingi  lebyi dlayiweke, ni mintsumbu yo tala swinene; mintsumbu a yi heli. Va tshamela ku khunguvanyeka exikarhi ka mintsumbu ya vona.” (Nahume 2:11; 3:1-3) Xana tibuku ta matimu ta yi seketela nhlamuselo ya le Bibeleni ya tiko ra khale ra Asiriya?

Buku leyi nge Light From the Ancient Past, yi vula leswaku Vaasiriya “a va chaviwa swinene hikwalaho ka tihanyi leti a va ri na tona loko va hlasela valala va vona.” Ndlela leyi landzelaka i yin’wana leyi Hosi ya le Asiriya, Ashurnasirpal wa vumbirhi a ti bumeke ha yona loko a khoma vanhu lava a va nga yimi na yena hi tihanyi:

“Ndzi ake phuphu yi vandzamana ni nyangwa ya muti wakwe, naswona ndzi yevule nhlonge ya tihosi hinkwato leti xandzukeke, naswona ndzi funengete phuphu yoleyo hi nhlonge ya vona; yin’wana ndzi yi namarhete endzeni ka phuphu, yin’wana ndzi yi belele etimhandzini ndzi yi belela hala handle ka phuphu, . . . naswona ndzi tseme mavoko ni milenge ya vatirhela-mfumo ni ya vatirhela-mfumo va le vuhosini lava xundzukeke. . . . Mahlonga yo tala exikarhi ka tona ndzi ma hise hi ndzilo, kasi man’wana ndzi titekele wona ma va mahlonga lama hanyaka.” Loko vayimburi va cela tindhawu ta le vuhosini ta Vaasiriya va kume makhumbi lama khavisiweke hi swifaniso leswi a swi kombisa swiendlo swo biha leswi a va swi endla mahlonga.

Hi lembe ra 740 B.C.E., tiko ra Asiriya ri hlule tiko ra Samariya, ku nga ntsindza wa mfumo wa le n’walungwini wa Israyele, ivi ri teka Vasamariya ri va yisa evuhlongeni. Endzhaku ka malembe ya nhungu, tiko ra Asiriya ri hlasele tiko ra Yuda. * (2 Tihosi 18:13) Hosi ya le Asiriya ku nga Senakeribi u sindzise Hosi Hezekiya leswaku a n’wi nyika titalenta ta 30 ta nsuku ni titalenta ta 300 ta silivhere. Bibele yi vula leswaku ndzuvo lowu wu hakeriwile. Hambiswiritano, Senakeribi u sindzise leswaku ntsindza wa Yuda ku nga Yerusalema na wona wu tinyiketa eka yena.—2 Tihosi 18:9-17, 28-31.

Vayimburi va kume rungula ra swiendlakalo eNinivha, leri fanaka ni rungula ra matimu ya Senakeribi. Etsalweni leri tsariweke eribyeni leri nga ni matlhelo ya tsevu, hosi ya Asiriya yi tibume yi ku: “Loko a ri Hezekiya lowa Muyuda, a nga titsongahatelanga joko ra mina, ndzi rhendzele miti ya yena yo tiya ya 46, makhokholo lama rhendzeriweke hi marhangu ni swimitana swa ntsandza-vahlayi leswi nga ekusuhi, kutani ndzi (swi) hlula . . . Yena [Hezekiya] ndzi n’wi endle mukhotsiwa eYerusalema, vuako bya yena bya vuhosi, tanihi nyenyana leyi pfaleriweke.” Senakeribi u vule leswaku Hezekiya u n’wi rhumelele “titalenta ta 30 ta nsuku, titalenta ta 800 ta silivhere, maribye ya risima (ni) tinxaka hinkwato ta swilo swa risima.”, ni ku engetela nhlayo ya titalenta ta silivhere leti a ti kumeke.

Hambiswiritano, xiya leswaku Senakeribi a nga vulanga leswaku u hlule tiko ra Yerusalema. Entiyisweni, a nga vulanga nchumu malunghana ni ku va Xikwembu xi nghenelerile eku hluriweni ka mavuthu yakwe. Hi ku ya hi Bibele, ntsumi ya Xikwembu yi dlaye masocha ya Vaasiriya lama ringanaka 185 000, hi vusiku byin’we. (2 Tihosi 19:35, 36) Xidyondzeki Jack Finegan u ri: “Hambiswiritano malunghana ni ku tibuma loku a ku kanetana ni tihosi ta le Asiriya, a swi olovi ku langutela leswaku Senakeribi a a fanele a hlamusele ku hluriwa koloko.”

Kwalomu ka madzana ya malembe emahlweni  ko lovisiwa ka mfumo wa Asiriya, Esaya u vule leswaku Yehovha Xikwembu u ta avanyisa vahluri lava tibumaka hikwalaho ka nsele lowu va wu endleke vanhu vakwe. Yehovha u te: “Ndzi ta kambela mihandzu ya ku tikurisa ka mbilu ka hosi ya Asiriya ni ku tikurisa ka mahlo yakwe yo tlakuka.” (Esaya 10:12) Tlhandlakambirhi, muprofeta wa Xikwembu Nahume u profete leswaku muti wa Ninivha wu ta phangiwa, tinyangwa ta wona ti ta pfuleriwa valala va wona naswona varindzi va wona va ta baleka. (Nahume 2:8, 9; 3:7, 13, 17, 19) Muprofeta wa Bibele ku nga Sofaniya, u tsale leswaku muti wolowo wu ta va “rhumbi.”—Sofaniya 2:13-15.

Vuprofeta bya ku lovisiwa ka wona byi hetiseke hi 632 B.C.E. Sweswo swi endleke loko mavuthu ya Babilona ni ya Vameda ma hlangana kutani ma hlasela muti wa Ninivha ivi ma lovisa Mfumo wa Vaasiriya. Matimu ya Vababilona ya swiendlakalo sweswo ma kombisa leswaku vahluri “va phange swilo hinkwaswo swa le tikweni ni leswi a swi ri etempeleni” kutani ma siya muti wa Ninivha “wu ri rhumbi.” Namuntlha ndhawu leyi nga riki na nchumu leyi a yi ri eNinivha yi vonaka hi tinhulu ta marhumbi leti nga le ribuweni leri nga evuxeni bya Nambu wa Tigri, etlhelo ka muti wa Mosul, le Iraq. 

Nakambe ku lovisiwa ka muti wa Asiriya swi hoxe xandla eku hetisekeni ka switshembiso swa vuprofeta bya le Bibeleni. Eku sunguleni ka lembe ra 740 B.C.E., tiko ra Asiriya ri teke mfumo wa tinyimba ta khume ri ti yisa evuhlongeni. Hi nkarhi lowu muti wa Asiriya wu endleke sweswo, muprofeta wa Xikwembu Esaya u profete leswaku Yehovha u ta “tshova Muasiriya,” a “n’wi kandziyela” naswona u ta vuyisa Israyele etikweni ra rikwavo. Esaya u tsale a ku: “Masalela ya vanhu vakwe lava nga ta sala, va huma eAsiriya . . . , [Xikwembu xi] ta va hlengeleta.” Sweswo swi endlekile endzhaku ka malembe ya 200!—Esaya 11:11, 12; 14:25.

Endzhaku ka loko muti wa Ninivha wu nga si lovisiwa, loko tihosi ta wona ta ha chaviwa hi valala va tona, Esaya u profete hi ta ku ta ka mufumi la hambaneke ni vafumi van’wana. U tsale a ku: “Hi velekeriwe n’wana, hi nyikiwe n’wana wa jaha; naswona ku fuma ka vuhosana ku ta va ekatleni ra yena. Kutani vito ra yena u ta thyiwa . . . Hosana ya Ku Rhula. Ku tala ka ku fuma ka vuhosana ni ku rhula a swi nge vi na makumu, exiluvelweni xa Davhida ni le mfun’weni wa yena leswaku a wu simeka wu tiya ni ku wu seketela hi vululami ni hi ku tshembeka, ku sukela sweswi ku ya enkarhini lowu nga riki na makumu. Ku hiseka ka Yehovha wa mavuthu ku ta swi endla.”—Esaya 9:6, 7.

Yesu Kreste “Hosana ya Ku Rhula” u ta fuma misava hinkwayo. Pisalema 72:7, 8 yi ri: “Emasikwini ya yona lowo lulama u ta hluka, ni ku rhula ku ta andza ku fikela n’weti wu nga ha vi kona. Yi ta fuma ku suka elwandle rin’wana ku ya elwandle rin’wanyana ku suka eNambyeni [wa Yufrata] ku ya emakumu ka misava.”

Hi ku tirhisa “Hosana ya Ku Rhula” leyi nga ni matimba, Yehovha Xikwembu u ta hetisisa switshembiso leswi nga eka Pisalema 46:8, 9 leyi nge: “N’wina vanhu tanani, vonani swiendlo swa Yehovha, Ndlela leyi a vekeke ha yona swilo leswi hlamarisaka emisaveni. U herisa tinyimpi ku ya fika emakumu ya misava. Vurha u byi tshova hi le xikarhi naswona u tshovelela fumu; tigolonyi u ti hisa endzilweni.”

Leswaku ti hetisisa vuprofeta lebyi bya Bibele, Timbhoni ta Yehovha ti ni tsima lerikulu ro dyondzisa Bibele, naswona tsima leri ri pfuna vanhu leswaku va tiva tindlela to kuma ku rhula hilaha Yesu a endleke hakona. Entiyisweni, Xikwembu hi xona ntsena lexi nga ta hetisisa vuprofeta lebyi tsariweke eka Esaya 2:4, lebyi nge: “Va ta fula mabanga ya vona ma va swikomu ni mafumu ya vona ma va swikhutulo. Tiko a ri nge tlakuseli tiko rin’wana banga, naswona a va nge he dyondzi nyimpi.” Hi laha ku fanaka namuntlha, hileswaku vafumi va misava va heta tibiliyoni ta tidolara hi lembe va ri karhi va xava matlhari!

Matimu lama pakanisaka ni vuprofeta byi swi veka erivaleni leswaku Bibele i buku yo hlawuleka, byi tlhela byi tiyisekisa vanhu lava lavaka ku tiva ntiyiso leswaku i buku leyi hi faneleke hi yi tshemba. Eka xihloko lexi landzelaka, xa swihloko leswi swa nxaxamelo, hi ta kambisisa tiko ra khale ra Babilona, ku nga ntsindza wa mfumo lowukulu wa vunharhu ematin’wini ya Bibele.