“Ku sechiwa ka rito leri nge ‘porn’ eka Google ku andze hi mpimo lowu phindhiweke kanharhu ku sukela hi 2004.”—MAGAZINI WA THE ECONOMIST, WA LE BRITAIN.

“Loko nhwanyana wa [Murhaxiya] a cata, . . . ku ni tiphesente ta kwalomu ka 60 ta leswaku nuna wakwe a nga ha n’wi ba, kumbe timholovo ta vona ti nga ha hela hi ku lwa.”—PHEPHA-HUNGU RA MOSKOVSKIYE NOVOST, RA LE RHAXIYA.

“N’wasayense kumbe dokodela un’we eka va nkombo va le UK va vone vatirhi-kulobye va cinca rungula ro karhi hi vomu kumbe va tisungulela rona loko va endla ndzavisiso kumbe loko va lava ku ri kandziyisa.”—MAGAZINI WA BRITISH MEDICAL JOURNAL, WA LE BRITAIN.

“Ku sukela hi 1971, nhlayo ya vanhu lava ponaka vuvabyi bya khensa eU.S.A. yi phindheke ka mune yi va kwalomu ka 12 wa timiliyoni . . . Ngopfu-ngopfu sweswo swi vangiwa hileswi byi hatlaka byi voniwa hikwalaho ko tirhisa michini yo pompola, matshungulelo ya xiyimo xa le henhla ni ku kamberiwa loku antswisiweke ka nkarhi ni nkarhi ka swigulana.”—MAGAZINI WA UC BERKELEY WELLNESS LETTER, WA LE U.S.A.

Emahlweninyana ko va ku sungula nkhuvo wo tlangela Khisimusi ya 2011, vaprista ni tingwendza ta kwalomu ka 100 ta tikereke letitsongo leti nga valala ti sungule ku lwa eKerekeni ya Nativity le Betlehema. Murhangeri wa maphorisa u te: “A ku ri xiphiqo lexi nga nyawuriki lexi . . . vaka kona lembe ni lembe. A ku khomiwanga munhu hikuva hinkwavo ka vona i vavanuna lava chavaka Xikwembu.”—XITICHI XA MAHUNGU XA REUTERS, XA LE U.S.A.

Tsima ra Pan-African, leri sunguriweke hi Nhlangano wa Matiko ya Afrika hi 2007, ri kunguhata ku herisa ku kula ka makwandzasi hi ku byala minsinya. Ku sukela etikweni ra Senegal leri nga eVupela-dyambu bya Afrika ku ya fika etikweni ra Djibouti leri nga eVuxeni bya Afrika, matiko ya 11 ma le ku byaleni ka minsinya ya timiliyoni ya mixaka leyi faneleke leswaku ma endla khumbi ra minsinya leri leheke tikhilomitara ta 7 600 ni ku anama tikhilomitara ta 15. Aliou Guissé, profesa wa ekholoji ya swimilana eYunivhesiti ya Cheikh Anta Diop eDakar le Senegal, u ri: “Hi fanele hi byala mixaka ya minsinya leyi nga ta ka yi nga tsemeleriwi leswaku ku endliwa mapulanga.” Vanhu va tshemba leswaku ku byaleteriwa ka minsinya etindhawini leti tshameke ti va makhwati swi ta tlhela swi endla leswaku ku va ni tiphaka ta swiharhi leti sirheleriweke ni ku pfuna vanhu lava tshamaka kwalaho hi switirhisiwa swa ntumbuluko.

Van’wasayense a va swi tivi leswaku ha yini vanhu hinkwavo va ahlamula—minkarhi yo tala munhu u ahlamula minkarhi yo hlayanyana hi siku. Hambi ku ri tincece leti nga siki velekiwaka ta ahlamula. Ku xiyiwe leswaku tinhloni, tinca ni tinhlampfi na tona ta ahlamula. Ku hlamuseriwa swivangelo swo tala malunghana ni mhaka leyi leswi hakanyingi swi kanetanaka, kambe ku hava ni xin’we lexi enerisaka valavisisi. Van’wasayense vo tala va ringanyeta leswaku ku ahlamula, loku tekaka tisekoni ta tsevu hi xiringaniso, ku endla leswaku byongo byi kuma moya lowu engetelekeke. Kambe magazini wa Science News wu vula leswaku “vaendli va ndzavisiso a va si byi kuma vumbhoni lebyi seketelaka mhaka leyi.” Minkambisiso leyintshwa leyi endliweke eka makondlo yi ringanyeta leswaku “ku ahlamula ku horisa byongo lebyi hisaka hilaha themositati yi endlaka hakona.” Kambe ku hava loyi a yi tivaka hi ku helela mhaka leyi.