Mfanelo Ya Nkoka eVanhwini

Jodie u ni bindzu ro xavisa tindlu. Siku rin’wana a a pfuna wansati un’wana ku veka nxavo wa swilo leswi sesi wakwe a nga fa a swi siya endlwini. Loko a secha etlhelo ka xitiko xo kufumeta yindlu, u kume swibokisana swimbirhi swa khale. Loko a pfula xin’wana xa swona, u hlamarile! A ku ri ni swijumba swa mali ya maphepha ya madzana-dzana leyi phutseriweke—ntsengo wa yona wu ri R512 000! Jodie a a ri yexe ekamareni rero. Xana a a ta endla yini? Xana a a ta titekela xibokisana lexiya a tifambela na xona a nga vonanga hi munhu, kumbe, xana a a ta byela wansati loyi leswaku u kume mali?

MPHIKAMAKANETA leyi Jodie a a langutane na yona yi kombisa yin’wana ya timfanelo leti hambanisaka vanhu ni swiharhi. The World Book Encyclopedia yi ri: “Mfanelo yin’wana yo hlawuleka eka vanhu i ku tivutisa swivutiso leswi dzikeke malunghana ni loko hi fanele hi endla nchumu wo karhi kumbe hi nga fanelanga.” Mbyana leyi kenyiweke hi ndlala ivi yi vona qatha ra nyama etafuleni a yi nge rhangi hi ku tivutisa loko yi fanele yi ri dya kumbe e-e. Kambe Jodie u ni vuswikoti byo kambisisa xiboho xakwe. Loko a a titekele mali liya a a ta va a yivile, hambiloko a nga lemukiwanga hi munhu. Mali ya kona a yi nga ri ya yena; kambe wansati luya ni ku swi tiva a a nga swi tivi leswaku yi kona. Handle ka sweswo, vunyingi bya vanhu va le mugangeni wa ka va Jodie a va ta n’wi teka a ri xiphunta xo hetelela loko a teka mali ya kona a yi nyika wansati yoloye.

Xana wena a wu ta endla yini loko a wu ri exiyin’weni lexi Jodie a a ri eka xona? Ndlela leyi u hlamulaka xivutiso xexo ha yona yi titshege hi vumunhu bya wena.

Vumunhu I Yini?

“Vumunhu” byi hlamuseriwa tanihi “ku tivutisa swivutiso malunghana ni nchumu lowu faneleke ni lowu nga fanelangiki.”  (Collins Cobuild English Dictionary) Mutsari Eric J. Easton u ri: “Rito leri nge ‘vumunhu’ ri fambisana ni leri nge ‘mahanyelo.’ Hamambirhi ma vula nawu wa ndhavuko ni ntolovelo wa vanhu.”

Ku sukela khale, vanhu a va hanya hi milawu leyi va vekeriweke yona hi vukhongeri. Etindhawini to tala vanhu a va hanya hi ku lawuriwa hi Rito ra Xikwembu ku nga Bibele. Hambiswiritano, vanhu vo tala emisaveni hinkwayo va bakanye milawu yo hambana-hambana ya vukhongeri, va vula leswaku a yi pfuni nchumu, va tlhela va vula leswaku milawu ya mahanyelo ya le Bibeleni yi hundzeriwe hi nkarhi. Xana va sive milawu yo tano hi yini? Buku leyi nge Ethics in Business Life yi vula leswaku “vutlhari bya misava byi . . . sive nkucetelo lowu vukhongeri a byi ri na wona.” Ematshan’weni yo lava nkongomiso wa vukhongeri, vo tala va lava nkongomiso wa tintlhari ta misava etimhakeni ta mahanyelo. Paul McNeill loyi a nga mutivi wa timhaka ta vumunhu, u ri: “Ndzi anakanya leswaku vanhu va lawuriwa ngopfu hi mianakanyo ya vona loko swi ta emhakeni ya vumunhu . . . Etimhakeni leti khale a va vulavula hi vukhongeri eka tona sweswi va nghenisa mhaka ya vumunhu.”

Loko u langutane ni swiboho swo tika, xana u swi vonisa ku yini leswi lulameke ni leswi nga lulamangiki? Xana vumunhu bya wena byi lawuriwa hi Xikwembu kumbe hi wena n’wini?