Vatsari Va Khale Ni Rito Ra Xikwembu

MATSALWA ya Xiheveru ma hetiwe ku tsariwa eku heleni ka lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E. Eka malembe-xidzana lama landzeleke, swidyondzeki swa Vayuda, ngopfu-ngopfu Vasopher ivi endzhakunyana ku va Vamasorete, a va ri ni vukheta lebyikulu eka matshalatshala ya vona yo hlayisa matsalwa ya Xiheveru ma ri lama pakanisaka. Hambiswiritano, tibuku ta khale swinene ta le Bibeleni ti tsariwe enkarhini wa Muxe na Yoxuwa, malembe ya gidi emahlweni ka nkarhi wa Vasopher. Swilo leswi tibuku toleto a ti tsariwe eka swona a swi hlakala; hikwalaho tibuku-nsongwa a ti tshamela ku kopiwa. I yini leswi hi swi tivaka malunghana ni ntirho wo tsala eminkarhini yoleyo yo sungula? Xana a va ri kona vakopi lava nga ni vutshila eIsrayele wa khale?

Matsalwa ya voko ya khale swinene ya Bibele lama nga kona namuntlha i swiyenge swa Tibuku-nsongwa ta le Lwandle leri Feke, leti tin’wana ta tona ti kopiweke hi lembe-xidzana ra vunharhu ni ra vumbirhi B.C.E. Profesa Alan R. Millard, mutivi wa tindzimi ta le Vuxa Xikarhi ni wa vuyimburi, wa hlamusela: “Tikopi ta khale ta xiyenge xin’wana ni xin’wana xa Bibele a ti kona.” Wa engetela: “Mindhavuko ya matiko lama nga kusuhi yi nga kombisa ndlela leyi vatsari va khale a va tirha ha yona, kutani vutivi byo tano byi nga pfuna ku pimanyeta ni ku vona nkoka ni nhlamuselo ya matsalwa ya Xiheveru swin’we ni matimu ya wona.”

Ntirho Wo Tsala eMinkarhini Ya Khale

Eka mune wa magidi ya malembe lama hundzeke, a ku endliwa matsalwa ya matimu, ya vukhongeri, ya nawu, ya dyondzo ni ya nkongomiso le Mesopotamiya. Swikolo swa ntirho wa vutsari a swi tele naswona tidyondzo tin’wana leti a ti dyondzisiwa kwalaho a ku ri ku kopa matsalwa lawa a ma ri kona hi ndlela leyi tshembekaka. Swichudeni swa manguva lawa swi kuma leswaku matsalwa ya le Babilona lama kopiweke ko tala ku ringana gidi ra malembe kumbe ku tlula a ma cincanga ngopfu.

Ntirho wo tsala a wu nga endliwi eMesopotamiya ntsena. The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East yi ri: “Mutsari wa le Babilona la hanyeke exikarhi ka gidi ra vumbirhi ra malembe BCE handle ko kanakana a a tolovelane ni tindlela leti a ti tirhisiwa etindhawini to tala ta vatsari eMesopotamiya, eSiriya, eKanana ni le Egipta.” *

Ntirho wo tsala a wu ri wa xiyimo xa le henhla aEgipta emasikwini ya Muxe. Vatsari a va tshamela ku kopa tibuku. Ntirho wo tano wu kombisiwa hi minkhaviso leyi nga emasirheni ya le Egipta lama nga ni malembe lama tlulaka mune wa magidi hi vukhale. Loko buku ya nsonga-vutivi leyi tshahiweke laha henhla yi vulavula hi vatsari va  khale va le minkarhini yoleyo yi ri: “Hi gidi ra vumbirhi ra malembe BCE, se a va kope va tlhela va hlengeleta tibuku to tala leti hlamuselaka hi ta nhluvuko lowukulu wa vanhu va le Mesopotamiya ni le Egipta naswona a va simeke nxaxamelo wa swiletelo ni milawu ya ku va mutsari la nga ni ntokoto.”

“Nxaxamelo [lowu] wa swiletelo ni milawu” a wu katsa ni tinhlamuselo to karhi leti a ti tsariwa emakumu ka mhaka-nkulu. Tinhlamuselo toleto a ti va ni mavito ya mutsari ni ya n’wini wa xiphepherhele, siku, tsalwa leri xiphepherhele xexo xi kopiweke eka rona, nhlayo ya tilayini ni swin’wana. Hakanyingi mutsari a a tsala ni marito lawa: “Tsalwa leri ri kopiwe ri tlhela ri kambisisiwa hi ku ya hi lero sungula.” Vuxokoxoko lebyi byi kombisa leswaku vakopi va khale a va teka ku pakanisa ku ri ka nkoka.

Profesa Millard loyi a tshahiweke eku sunguleni, u ri: “Munhu a nga swi vona leswaku vatsari a va ri ni endlelo ro kopa leri a ri katsa ku kambisisa ni ku endla ndzulamiso, maendlelo lawa a ma kota ku sivela swihoxo. Man’wana ya maendlelo wolawo, ngopfu-ngopfu ku hlayela tilayini kumbe marito, ma tlhele ma tirhisiwa hi Vamasorete eku sunguleni ka Malembe ya le Xikarhi.” Kutani eminkarhini ya Muxe na Yoxuwa, langutelo leri leri a ri khutaza ku va ni vuxiyaxiya ni ku pakanisa eku tsaleni ka matsalwa se a ri ri kona eVuxa Xikarhi.

Xana Vaisrayele a va ri na vona vakopi lava fanelekaka? Xana vumbhoni lebyi nga eBibeleni byi kombisa yini?

Vatsari Va Le Israyele Wa Khale

Muxe u kulele endyangwini wa Faro. (Eksoda 2:10; Mintirho 7:21, 22) Hi ku ya hi vativi va tiko ra Egipta wa khale, dyondzo leyi Muxe a kurisiweke ha yona yi nga ha va yi katse vutshila bya ku hlaya ni ku tsala hi matsalelo ya le Egipta ni vutshila byo karhi bya vatsari. Ebukwini yakwe leyi nge Israel in Egypt, Profesa James K. Hoffmeier u ri: “Hi ni xivangelo xo pfumela leswi Bibele yi swi vulaka loko yi kombisa leswaku Muxe a a ri ni vutshila byo vika timhaka, riendzo ni swin’wana hi vuxokoxoko.” *

Bibele yi vulavula hi vanhu van’wana eIsrayele wa khale lava a va ri ni vutshila bya ku tsala. Hi ku  ya hi The Cambridge History of the Bible, Muxe u “veke valanguteri lava dyondzekeke . . . leswaku va tsala swiboho ni ku longoloxa vanhu hi ku ya hi swiyimo swa vona.” Mhaka leyi yi sekeriwe eka Deteronoma 1:15, leyi nge: “Hikwalaho [mina Muxe] ndzi teke varhangeri va tinyimba ta n’wina . . . ndzi va veka va va varhangeri va n’wina, varhangeri va vanhu va magidi ni varhangeri va vanhu va madzana ni varhangeri va vanhu va makumentlhanu ni varhangeri va vanhu va khume ni valanguteri va tinyimba ta n’wina.” Valanguteri lava a ku ri vamani?

Rito ra Xiheveru ra “mulanguteri” ri humelela minkarhi yo hlaya etindzimaneni ta Bibele ri kombetela emasikwini ya Muxe na Yoxuwa. Swidyondzi swo hambana-hambana swi hlamusela leswaku rito leri ri vula “matsalana,” “loyi a ‘tsalaka’ kumbe ‘a hlayisaka rungula ro karhi’” ni “mulanguteri loyi a a pfuna muavanyisi entirhweni wa ku va matsalana.” Ku humelela ka rito leri ra Xiheveru minkarhi yo tala swi kombisa leswaku a ku ri ni vamatsalana vo tano vo tala eIsrayele nileswaku a va ri ni vutihlamuleri byo tala byo kongomisa tiko eminkarhini ya khale.

Xikombiso xa vunharhu i xa vaprista va le Israyele. Encyclopaedia Judaica yi vula leswaku “a ku laveka leswaku vaprista va va vanhu lava dyondzekeke leswaku va ta kota ku endla mintirho ya vukhongeri ni minkhuvo ya tiko.” Hi xikombiso, Muxe u lerise vana va Levhi a ku: “Emakumu ka malembe man’wana ni man’wana ya nkombo, . . . mi ta hlaya nawu lowu emahlweni ka tiko hinkwaro ra Israyele.” Vaprista va ve valanguteri va ximfumo va ku kopiwa ka Nawu. A va nyika mpfumelelo ni ku langutela ku tsariwa ka tikopi enkarhini lowu landzeleke wolowo.—Deteronoma 17:18, 19; 31:10, 11.

Xiya ndlela leyi kopi yo sungula ya Nawu yi endliweke ha yona. Eka n’hweti yo hetelela ya vutomi bya yena, Muxe u byele Vaisrayele a ku: “Esikwini leri mi nga ta pela Yordani ha rona, mi pelela etikweni leri Yehovha Xikwembu xa n’wina a mi nyikaka rona, mi fanele mi tiyimisela maribye lamakulu, mi wa chuchuta hi mhemba. . . . Mi fanele mi tsala eka wona marito hinkwawo ya nawu lowu.” (Deteronoma 27:1-4) Endzhaku ka ku lovisiwa ka Yeriko na Ayi, Vaisrayele va hlengeletane eNtshaveni ya Ebali, leyi nga le xikarhi ka Tiko leri Tshembisiweke. Loko a ri kwalaho Yoxuwa u tsale “kopi ya nawu wa Muxe” ehenhla ka maribye ya altari. (Yoxuwa 8:30-32) Leswaku matsalwa wolawo ma va kona a ku laveka vanhu lava kotaka ku tsala ni ku hlaya. Leswi swi kombisa leswaku Vaisrayele va khale a va ri tiva ririmi ni vutshila lebyi a byi laveka leswaku va hlayisa matsalwa ya vona yo kwetsima hi ndlela leyi pakanisaka.

Ku Pakanisa Ka Matsalwa

Endzhaku ka nkarhi wa Muxe na Yoxuwa, ku tsariwe tibuku-nsongwa tin’wana to hambana-hambana ta Xiheveru, naswona ku endliwe tikopi ta tona leti tsariweke hi voko. Loko tikopi leti ti ri karhi ti hlakala kumbe ti onhiwa hi ndzhongo kumbe mfurho, a ti fanele ti cinciwa. Endlelo leri ra ku kopa ri hambete ri va kona ku ringana malembe-xidzana yo tala.

Hambileswi vakopi va Bibele a va ri ni vuxiyaxiya, swihoxo swin’wana a swi endliwa. Kambe xana swihoxo swa vakopi swi ma cince hi ku helela matsalwa ya Bibele? Doo! Hi ku angarhela, swihoxo leswi a swi nyawuli kutani a swi cinci ku pakanisa ka matsalwa yo sungula ya Bibele, hilaha swi kombisiweke hakona hi nkambisiso lowukulu wa matsalwa ya khale ya voko.

Eka Vakreste, ndlela leyi Yesu Kreste a a ti teka ha yona tibuku ta Bibele ta khale i xitiyisekiso xa leswaku Matsalwa yo Kwetsima a ma pakanisa. Swiga swo tanihi lexi nge “Xana a mi hlayanga ebukwini ya Muxe?” ni lexi nge “Muxe u mi nyike Nawu, a hi swona ke?” swi kombisa leswaku Yesu a a teka matsalwa lama kopiweke hi voko lawa a ma ri kona hi nkarhi lowu yena a a ri laha emisaveni ma ri lama tshembekaka. (Marka 12:26; Yohane 7:19) Ku tlula kwalaho, Yesu u tiyisekise ku pakanisa ka Matsalwa hinkwawo ya Xiheveru loko a te: “Swilo hinkwaswo leswi tsariweke enawini wa Muxe ni le ka Vaprofeta ni Tipisalema malunghana na mina swi fanele ku hetiseka.”—Luka 24:44.

Hikokwalaho, hi ni xivangelo xa ku tiyiseka leswaku Matsalwa yo Kwetsima ma hundziseriwe hi ndlela leyi pakanisaka ku sukela eminkarhini ya khale. Swi hilaha muprofeta Esaya la huhuteriweke a vuleke hakona a ku: “Byanyi bya rihlaza byi omile, ku rhumbuka ku vunile; kambe loko ku ri rito ra Xikwembu xa hina, ri ta tshama hilaha ku nga riki na makumu.”—Esaya 40:8.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Mutsari wa Muegipta loko a ri karhi a tsala

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Tibuku ta khale ta le Bibeleni ti sukela emasikwini ya Muxe