Xidyoho—Xana Ku Ni Leswi Nga Cinca Ha Xona?

“VANHU a va yi twisisi mhaka ya leswaku hinkwerhu hi velekiwe hi ri ni xidyoho lexi hi xi kumeke eka vatswari va hina vo sungula. Kambe hambi ku ri xidyoho hi xoxe a va xi twisisi. . . . Swi nga ha endleka leswaku vanhu vo fana na Adolf Hitler na Josef Stalin va dyohile kambe swidyoho swa vona a swi hi khumbanga.”—The Wall Street Journal.

Hilaha ntshaho lowu nga laha henhla wu kombisaka hakona, swi tikomba onge mhaka ya xidyoho i yikulu swinene namuntlha. Ha yini swi ri tano? Xana ku ni leswi nga cinca hi xidyoho? Kahle-kahle xidyoho i yini naswona ha yini vanhu namuntlha va nga lavi ku twa nchumu ha xona?

Ku ni tinxaka timbirhi ta swidyoho, ku nga xidyoho lexi hi tswariwaka na xona ni lexi hi xi endlaka. Lexi xo sungula hi xi kuma tanihi ndzhaka, ku nga khathariseki leswaku ha swi lava kumbe a hi swi lavi, kasi lexin’wana hi lexi hi xi endlaka. A hi swi kambisiseni ha xin’we-xin’we.

Xana Xa Hi Khumba Xidyoho Lexi Endliweke Hi Vatswari Va Hina Vo Sungula?

Bibele yi vula leswaku ku hohloka ka mahanyelo loku vangiweke hi ku dyoha ka vatswari va hina vo sungula ku hundzele eka vanhu hinkwavo. Xisweswo hinkwerhu hi tswariwa hi nga hetisekanga. Bibele yi ri: “Vubihi hinkwabyo i xidyoho.”—1 Yohane 5:17.

Kambe vanhu vo tala lava nghenaka kereke a va yi twisisi mhaka ya leswaku hi tswariwa hi nga hetisekanga hikwalaho ka xidyoho lexi hi nga katsekiki eka xona. Edward Oakes, profesa wa ta vukhongeri u ri: “Mhaka ya leswaku kereke yi nga byela munhu leswaku a nga dyohi yi nga hlamarisa vanhu vo tala, hambiloko munhu wa kona o pfumela leswaku a nge dyohi, u ta kuma leswaku swiendlo swakwe a swi swi kombisi sweswo.”

Xin’wana lexi endlaka leswaku vanhu swi va tikela ku amukela dyondzo leyi vulavulaka hi xidyoho xo sungula, hileswi tikereke ti swi dyondzisaka. Hi xikombiso, eHubyeni ya le Trent (1545-1563), tikereke ti sole un’wana ni un’wana la alaka leswaku ricece lera ha ku velekiwaka ri fanele ri khuvuriwa leswaku ri rivaleriwa swidyoho swa rona. Vakambisisi van’wana va vukhongeri va vule leswaku loko ro fa ri nga si khuvuriwa, swidyoho swa rona leswi nga basisiwangiki swi ta ri sivela ku nghena etilweni. Calvin a a dyondzisa mhaka ya leswaku tincece ‘ti velekiwa ti ri ni xidyoho.’ U tlhele a vula leswaku swidyoho leswi ti tswariwaka ti ri na swona ‘swi tele ngopfu lerova Xikwembu a xi lavi no ti vona.’

Vanhu vo tala va vula leswaku tincece i swivumbiwa leswi nga riki na nandzu naswona a swi twali ku va ti xaniseka hikwalaho ka xidyoho lexi ti nga velekiwa na xona. Kutani u nga swi vona leswaku ha yini tidyondzo ta tikereke ti endle leswaku vanhu va nga yi twisisi mhaka ya xidyoho xo sungula. Entiyisweni, varhangeri van’wana va vukhongeri a va nga yi pfumeli mhaka ya leswaku ricece leri nga khuvuriwangiki ri ta xanisiwa etiheleni. Eka vona, leswaku ku endleka yini loko ricece ri file i mhaka leyi rharhanganeke. Hambileswi yi nga riki dyondzo  ya kereke, se ku hundze malembe-xidzana dyondzo ya Khatoliki yi vula leswaku mimoya ya vana lava nga khuvuriwangiki naswona va nga riki na nandzu yi tshama endhawini leyi nga riki na vanhu ya Limbo. *

Nchumu wun’wana lowu endleke leswaku vanhu va nga yi twisisi kahle mhaka ya xidyoho xo sungula hileswi vativi va filosofi, va sayense ni vafundhisi va lembe-xidzana ra vu-19 va nga sungula ku kanakana matimu lama nga eBibeleni. Dyondzo ya Darwin ya hundzuluko, yi endle leswaku vanhu vo tala va vona onge matimu ya Adamu na Evha i ntsheketo. Sweswo hinkwaswo swi endle leswaku vanhu vo tala namuntlha va vona onge Bibele yi tsariwe hi vanhu lava nga tsala leswi humaka emianakanyweni ya vona kumbe swa mindhavuko ya vona, ku nga ri leswi humaka eka Xikwembu.

Xana leswi swi yi veka kwihi dyondzo leyi vulavulaka hi xidyoho xo sungula? Swi le rivaleni leswaku vanhu lava nghenaka kereke va dyondzisiwe leswaku Adamu na Evha a va kalanga va va kona tanihi vanhu va xiviri, leswi vulaka leswaku a ku na xidyoho xo sungula lexi endliweke. Hambi ku ri vanhu lava pfumelaka leswaku mahanyelo ya vanhu ma hohlokile, mhaka ya xidyoho xo sungula a ya ha tekeriwi enhlokweni loko ku vulavuriwa hi ku nga hetiseki ka vanhu.

Loko ku ri hileswaku xidyoho xo sungula a xi kalanga xi va kona, ku vuriwa yini hi swidyoho leswi vanhu va swi endlaka? Xana swidyoho sweswo swa xi hlundzukisa Xikwembu?

Kahle-kahle Xidyoho I Yini?

Loko vanhu va vutisiwa leswaku xidyoho i yini, vo tala va ehleketa hi Milawu ya Khume leyi lwisanaka ni ku dlaya, vuoswi, ku navela, vuxaka bya rimbewu emahlweni ka vukati, ku yiva ni swin’wana. Dyondzo leyi tolovelekeke leyi a yi dyondzisiwa etikerekeni a yi vula leswaku loko munhu o fa a nga hundzukanga eswidyohweni sweswo, u ta xanisiwa hilaha ku nga heriki etiheleni. *

Kereke ya Khatoliki a yi dyondzisa leswaku un’wana ni un’wana loyi a chavaka ku ya endhawini yo tano a a fanele a phofula swidyoho swakwe eka muprista, loyi a a vula leswaku u ni matimba yo n’wi rivalela swona. Hambiswiritano, Makhatoliki ya manguva lawa a ma ha swi voni swi ri swa nkoka ku tiphofula, ku ya kombela ku rivaleriwa kumbe ku tisola. Hi xikombiso, ndzavisiso lowa ha ku endliwaka wu kombisa leswaku kwalomu ka 60 wa tiphesente ta Makhatoliki ya le Italy a ma ha yi ma ya tiphofula eka muprista.

Swi le rivaleni leswaku dyondzo leyi tolovelekeke ya xidyoho lexi munhu a xi endlaka swin’we ni  vuyelo bya kona—hilaha swi hlamuseriwaka hakona etikerekeni—yi tsandzekile ku pfuna vanhu leswaku va nga ha dyohi. Vanhu vo tala lava nghenaka kereke va vona onge swilo hinkwaswo i swinene. Hi xikombiso, van’wana va vula leswaku loko vanhu vambirhi lava kuleke va pfumelelana ku va ni vuxaka bya rimbewu va nga tekananga, sweswo a swi bihanga.

Lexi endlaka leswaku vanhu va anakanya hi ndlela leyi hileswaku ku sukela eku sunguleni a va swi twisisanga leswi va nga dyondzisiwa swona hi xidyoho. Vo tala swa va tikela ku pfumela leswaku Xikwembu xa rirhandzu xi nga xanisa vadyohi hilaha ku nga heriki etiheleni. Kumbexana mavonelo yo tano hi wona lama nga endla leswaku vo tala va nga ha tivoni nandzu loko va dyohile. Kambe ku na swin’wana leswi na swona swi nga endla leswaku vanhu va nga ha tivoni nandzu loko va dyohile.

Ku Lahla Mikhuva Ya Ndhavuko

Swiendlakalo leswi veke kona eka malembe-xidzana lama ha ku hundzaka swi cince ndlela leyi vanhu va ehleketaka ha yona. Tinyimpi timbirhi ta misava, tinyimpi leti nga va kona ematikweni man’wana swin’we ni ku yayarheriwa ka tinxaka to hambana-hambana swi endle leswaku vanhu va tivutisa loko swa ha ri swa nkoka ku xixima mindhavuko. Va tivutisa va ku, ‘Xana swa twala ku hanya hi milawu leyi nga tsariwa eka malembe-xidzana lama hundzeke naswona yi nga fambisaniki ni thekinoloji ya manguva lawa?’ Vanhu vo tala lava tiendlelaka swilo hi ku ya hileswi nga swinene eka vona ni lava landzelaka milawu yo karhi va vule leswaku sweswo a swi twali. Va vula leswaku vanhu va fanele va rivala hi milawu yin’wana ya khale kutani va dyondzeka leswaku va ta tiva laha va yaka kona.

Mavonelo wolawo ma endle leswaku vanhu va nga ha vi na mhaka ni Xikwembu. Ematikweni ya le Yuropa, a va ha talanga vanhu lava yaka etikerekeni. Nhlayo ya vanhu lava lwisanaka ni tidyondzo ta tikereke yi ya yi andza naswona vanhu volavo va vula leswaku tidyondzo teto a ti twali. Va tlhela va vula leswaku loko ku ri hileswaku a ku na Xikwembu, ha yini hi fanele hi karhateka hi xidyoho kumbe ku tlula nawu wa mahanyelo?

Leswi vanhu lava tshamaka eVupela-dyambu bya misava a va nga ha ri na mhaka ni mahanyelo hi lembe-xidzana ra vu-20, sweswo swi endle leswaku va tiendlela leswi nga swinene ematihlweni ya vona loko swi ta etimhakeni ta rimbewu. Swichudeni leswi gungulaka, vanhu lava lavaka ku hanya hi milawu ya vona vini swin’we ni matshungulelo yo sivela mbeleko, swi hoxe xandla eku endleni ka leswaku vanhu va lahla mikhuva ya mahanyelo lamanene. Ku sukela kwalaho, milawu ya Bibele yi bakanyeriwe etlhelo. Kutani  vanhu va manguva lawa va sungule ku va ni mavonelo lamantshwa hi xidyoho. Mutsari un’wana u vule leswaku ku sukela hi nkarhi wolowo “nawu lowu a wu ri kona a ku ri wa vanhu lava rhandzanaka ntsena,” lowu veke kona hikwalaho ko tala ka vanhu lava a va tshama swin’we va nga tekananga.

Vukhongeri Lebyi Nga Ni Milawu Leyi Vanhu Va Yi Rhandzaka

Loko magazini lowu vuriwaka Newsweek wu vulavula hileswi a swi endleka eUnited States, wu te: “Vafundhisi vo tala va dyondzisa leswi nga ta tsakisa vayingiseri va vona hi ku chava leswaku leswi ku nga ni tikereke to tala, va nga tshuka va ya eka tin’wana.” Vanhu a va swi lavi ku byeriwa leswaku va fanele va va lava titsongahataka, va tikhoma kahle ni ku va ni vunene kumbe leswaku va yingisa mapfalo ya vona loko ya va kingindza naswona va hundzuka eswidyohweni swa vona. Tikereke to tala ti sungule ku dyondzisa leswi phepha-hungu ra Chicago Sun-Times ri swi vulaka, hikuva ri kombisa leswaku “tikereke to tala ti dyondzisa rungula leri ti vulaka leswaku i ra Vukreste kambe entiyisweni ti lo ti sungulela rona.”

Leswi hi swona leswi a swi endleka etikerekeni leti a ti hlamusela Xikwembu hi tindlela ta tona, leti nga endliki leswi xi swi languteleke eka tona, kambe ti dzunisaka vanhu ni ku endla leswaku va tixixima. Xikongomelo xa tona i ku enerisa swilaveko swa vanhu lava nga eka tona. Kutani leswi swi endle leswaku ti nga vi na dyondzo leyi ti yi landzelaka. Phepha-hungu leri vuriwaka The Wall Street Journal ri vutise xivutiso lexi nge: “I yini lexi nga ta ti pfuna hikwalaho ka leswi ti tihambaniseke ni mahanyelo ya Vukreste? Leswi ti swi endlaka i ku kombisa vanhu ntwela-vusiwana ntsena.”

Leswi hi swona leswi nga endla leswaku vanhu va rhandza kereke yin’wana ni yin’wana leyi nga ni milawu leyi va yi rhandzaka. Loko phepha-hungu ra The Wall Street Journal ri vulavula hi vanhu lava nga ni mavonelo yo tano, ri vule leswaku vanhu volavo va tibyela leswaku “kereke yin’wana ni yin’wana yi lulamile ntsena loko yi nga ri na milawu ya mahanyelo leyi swi bohaka leswaku va yi landzela.” Hi hala tlhelo, tikereke na tona ti tiyimiserile ku amukela vanhu “ku nga khathariseki leswaku va ni mahanyelo ya njhani” naswona a ti va sindzisi ku cinca mahanyelo ya vona.

Leswi swi endlekaka etikerekeni swi tsundzuxa vahlayi va Bibele hi vuprofeta lebyi tsariweke hi muapostola Pawulo hi lembe-xidzana ro sungula C.E. lebyi nge: “Ku ta va ni nkarhi lowu va nga ta ka va nga tiyiseli eka dyondzo leyi hanyisaka, kambe, hi ku landza ku navela ka vona, va ta tihlengeletela vadyondzisi leswaku tindleve ta vona ti ta nyangalatiwa; naswona va ta hundzuluxela tindleve ta vona ekule ni ntiyiso.”—2 Timotiya 4:3, 4.

Loko varhangeri va vukhongeri va ala leswaku xidyoho xi kona, va ‘nyangalata’ tindleve ta valandzeri va vona hi ku va byela leswi va lavaka ku swi twa ematshan’weni yo va byela leswi Bibele yi swi dyondzisaka, hi ku endla tano va va celela esirheni va ri karhi va hanya. Rungula rero ri hoxile naswona ri ni khombo. Ri hlamusela yin’wana ya tidyondzo ta xisekelo ta Vukreste hi ndlela leyi hoxeke. Xidyoho ni ku rivaleriwa hi swona leswi Yesu ni vaapostola vakwe a va vulavula ngopfu ha swona loko va chumayela mahungu lamanene. Leswaku u tiyiseka hi mhaka leyi, hi kombela u hlaya xihloko lexi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]

Vukhongeri lebyi nga ni milawu leyi vanhu va yi rhandzaka byi humesa mihandzu yo biha

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Sweswi Vanhu A Va Ha Ri Na Mhaka Na Xona Xidyoho

▪ “Mhaka leyi i xiphiqo lexikulu etikerekeni to tala namuntlha. A ha ha tivoni hi ri vadyohi lava lavaka ku rivaleriwa. Khale a hi tisola loko hi dyoha kambe sweswi a ha ha ri na mhaka na swona. Hambileswi tikereke ti nga swi kotaka ku tlhantlha mhaka leyi, swi tikomba onge mhaka leyi a ya ha ri xiphiqo eka Maamerika yo tala.”—John A. Studebaker, Jr., mutsari wa timhaka ta vukhongeri.

▪ “Vanhu va ri: ‘Ndzi langutele leswaku mina swin’we ni vanhu van’wana hi va ni mahanyelo lamanene, kambe leswi hi nga vanhu ndzi to endla ntsena leswi nga ematimbeni ya mina.’ Hi nga ha endla swilo leswi nga riki swinene hi ku vona vanhu vo tala va swi endla kutani hi ehleketa leswaku swa amukeleka, kambe hi nga vi na mhaka ni leswi xidyoho xi vulaka swona.”—Albert Mohler, presidente wa Xikolo xo Dyondzela Vufundhisi xa Southern Baptist.

▪ “Namuntlha vanhu va tinyungubyisa hi swilo leswi eku sunguleni a swi nga amukeleki [swo tanihi leswi vuriwaka swidyoho leswikulu swa nkombo]: vatswari a va ha va dyondzisi vana va vona leswaku va titsongahata; ntlawa wun’wana lowu rhangeriwaka hi musweki wa ndhuma wa Mufurwa wu byele kereke ya Vatican leswaku ku dya ku tlula mpimo a hi xidyoho. Mavondzo hi wona lama endlaka leswaku vanhu va rhandza mahungu. Vanhu lava endlaka swinavetisi va endla leswaku swilo leswi va swi navetisaka swi koka mahlo, ku endlela leswaku vanhu va xava va nga heti; hi hala tlhelo ku vuriwa leswaku ku hlundzuka a swi bihanga loko munhu a ku khunguvanyisile. Na mina minkarhi yin’wana ndzi twa ndzi nga lavi ku endla nchumu.”—Nancy Gibbs, eka magazini wa Time.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Vanhu vo tala va vona onge matimu ya Adamu na Evha i ntsheketo