Xana Hakunene A Wu Ri Kona Ntanga Wa Edeni?

XANA wa yi tiva mhaka leyi vulavulaka hi Adamu na Evha ni hi ntanga wa Edeni? Vanhu va yi toloverile emisaveni hinkwayo. Ha yini u nga tihlayeli yona? U nga yi hlaya eka Genesa 1:26–3:24. I nge hi ku tsongolela yona:

Yehovha Xikwembu * u vumbe munhu hi ntshuri, a n’wi thya vito ra Adamu kutani a n’wi veka entangeni lowu vuriwaka Edeni. Xikwembu hi xona lexi endleke ntanga lowu. A wu cheletiwa kahle naswona a wu ri ni swilo swo tala swo saseka swin’we ni mirhi leyi vekaka mihandzu. Exikarhi ka wona a ku ri ni “murhi wa ku tiva leswinene ni leswo biha.” Xikwembu a xi va pfumelelanga vanhu leswaku va dya eka murhi lowu, naswona xi vule leswaku loko vo dya eka wona va ta fa. Hi ku famba ka nkarhi, Yehovha u endlele Adamu mupfuni—ku nga Evha—hi rin’wana ra timbambu takwe. Xikwembu xi va nyike ntirho wo khathalela ntanga naswona xi va byele leswaku va tswalana va tata misava.

Loko Evha a ri yexe, nyoka yi vulavule na yena kutani yi n’wi ringa leswaku a dya mbhandzu lowu yirisiweke. Yi vule leswaku Xikwembu xa n’wi xisa, entiyisweni a xi n’wi naveleli leswinene hikuva xi chava leswaku a nga fana na xona. Evha u teke mbhandzu lowu yirisiweke a dya, hiloko na Adamu na yena a dya. Yehovha u byele Adamu na Evha swin’we ni nyoka vuyelo bya leswi  va swi endleke. Endzhaku ka sweswo va hlongoriwile entangeni naswona tintsumi ti va siverile leswaku va nga ha ngheni.

A swi tolovelekile leswaku swidyondzi, vativi ni van’wamatimu va tiyisekisa mhaka ya leswaku leswi nga ebukwini ya Genesa i matimu ya xiviri. Kambe namuntlha se va tele vanhu lava ma kanakanaka matimu lawa. Xana hi byihi vumbhoni lebyi va nga na byona malunghana ni rungula leri nga ebukwini ya Genesa leri vulavulaka hi Adamu, Evha ni hi ntanga wa Edeni? A hi kambisiseni tinhla ta mune leti tolovelekeke.

1. Xana ntanga wa Edeni a wu ri wa xiviri?

I yini lexi endlaka leswaku vanhu va yi kanakana mhaka leyi? Swi nga ha endleka leswaku filosofi yi hoxe xandla. Se swi endla malembe-xidzana vafundhisi va ri karhi va vula leswaku ntanga wa Xikwembu wa ha ri kona ni sweswi. Kambe tikereke ti kanganyisiwe hi Plato na Aristotle lava nga vativi va filosofi va Magriki, lava a va dyondzisa leswaku laha misaveni a ku na nchumu lexi hetisekeke naswona sweswo swi nga endleka ntsena etilweni. Kutani vafundhisi a va tibyela leswaku Paradeyisi ya xiviri yi fanele yi ri ekusuhi ni le tilweni. * Van’wana va vule leswaku a yi ri ehenhla swinene lerova yi nga thyakisiwa hi misava; van’wana va vule leswaku a yi ri eXiphen’wini xa le N’walungwini kumbe xa le Dzongeni; kasi van’wana va vule leswaku a yi ri en’wetini kumbe ekusuhi na wona. Kutani a swi hlamarisi leswi vanhu vo tala va vulaka leswaku mhaka ya le Edeni i norho. Swidyondzi swin’wana swa manguva lawa swi vula leswaku ndhawu yoleyo a yi si tshama yi va kona.

Hambiswiritano, Bibele a yi wu hlamuseli hi ndlela yoleyo ntanga. Eka Genesa 2:8-14 ku ni tindlela to tala leti wu hlamuseriwaka ha tona. A wu ri evuxeni bya xifundzha lexi vuriwaka Edeni. A wu cheletiwa hi milambu ya mune. Wun’wana ni wun’wana wu boxiwa hi vito wu tlhela wu hlamuseriwanyana. Swidyondzi swi tsakisiwe ngopfu hi rungula leri naswona swo tala swi ri hlayisile leswaku swi ta kombisa laha ndhawu leyi a yi ri kona. Nilokoswiritano, swi te ni mavonelo yo tala lama pfilunganyaka. Kambe, xana leswi swi vula leswaku ntanga wa Edeni ni milambu ya wona i ntsheketo?

Anakanya hi mhaka leyi: Mhaka leyi humeleleke entangeni wa Edeni se yi ni malembe ya kwalomu ka 6 000 yi endlekile. Muxe hi yena la ri tsaleke ehansi rungula leri naswona swi nga ha endleka leswaku u tirhise rungula leri a byeriweke rona kumbe leri a ri tsariwe kun’wana. Rungula leri u ri tsale endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 2 500 ri endlekile. Hi nkarhi wolowo mhaka ya le Edeni se a yi ri matimu. Xana tindhawu leti milambu yoleyo a yi ri eka tona ti cincile hi ku famba ka nkarhi? Swi nga ha endleka, phela xivumbeko xa misava xi tshama xi ri karhi xi cinca. Swi nga ha endleka leswaku xifundzha lexi ntanga wa Edeni a wu ri eka xona sweswi xi tala ku hlaseriwa hi ku tsekatseka ka misava, naswona kwalomu ka 17 wa tiphesente ta ku tsekatseka lokukulu ka misava ku endleke eka xona. Etindhawini to tano ku cinca ka misava i mhaka leyi tolovelekeke. Hi hala tlhelo, swi nga ha endleka leswaku Ndhambi ya le nkarhini wa Nowa yi yi onhe ngopfu misava. *

 Nilokoswiritano, ku ni tinhla leti hi tiyisekaka ha tona emhakeni leyi: Rungula leri nga ebukwini ya Genesa ri kombisa leswaku ntanga wa Edeni a ku ri ndhawu ya xiviri. Milambu yimbirhi eka ya mune leyi boxiwaka eka rungula leri—ku nga Yufrata na Tigri kumbe Hidekele—ya ha ri kona ninamuntlha naswona yi le kusuhi na kusuhi. Rungula leri ri boxa ni mavito ya matiko lawa milambu yoleyo a yi khuluka eka wona ni swilo swa ntumbuluko leswi a swi tiveka swinene ematikweni wolawo. Vanhu vo sungula ku hlaya rungula leri, ku nga Vaisrayele va khale, a va ri tshemba.

Xana switori leswi nga kona ni mintsheketo swa fana ni rungula leri? Xana swi susa rungula rin’wana leri nga voniwaka hi ku olova kumbe ri ariwa? Loko vanhu se va lava ku hlamusela switori, va tala ku vula va ku “khale ka khaleni . . . ” Matimu ma ni rungula ro tala leri tshembekaka leri vulavulaka hi ntanga wa Edeni.

2. Xana i ntiyiso leswaku Xikwembu xi vumbe Adamu hi ntshuri kutani xi vumba Evha hi rin’wana ra timbambu takwe?

Sayense ya manguva lawa yi tiyisekise leswaku miri wa munhu wu ni haydrojini, okisijini ni khaboni. Swilo leswi hinkwaswo swi kumeka entshurini. Kambe swi hlengeletiwe njhani leswaku swi va eka xivumbiwa lexi hanyaka?

Vativi va sayense va vula leswaku swilo swi lo tiendlekela, ku sungule swilo leswitsongo swi va kona naswona endzhaku ka malembe ya timiliyoni, swilo swi tate misava hinkwayo. Rito leri nge “swilo” ri nga ha ku kanganyisa hikuva swi tele swilo leswi hanyaka—hambi ku ri sele yin’we leyitsongo ya hanya. A ku na vumbhoni lebyi kombisaka leswaku ku ni nchumu lowu hanyaka lowu nga lo tiendlekela. Kambe swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi nyikela vumbhoni lebyi nga kanakanisiki bya leswaku swi vumbiwe hi munhu la tlhariheke ku hi tlula. *—Varhoma 1:20.

Xana u tshame u tikuma u yingisele risimu ro nandziha, u tlangela ndlela leyi xifaniso xi nga khavisiwa ha yona kumbe leswi thekinoloji yi swi endleke kutani u gimeta hileswaku swilo leswi swi lo tiendlekela? Sweswo a swi nge endleki! Kambe swilo leswi a hi nchumu loko swi ringanisiwa ni ndlela leyi miri wa munhu wu rharhanganeke ha yona ni ndlela leyi wu sasekeke ha yona. Kutani a swi twali ku gimeta hileswaku a wu lo vumbiwa. Ku tlula kwalaho, rungula leri nga ebukwini ya Genesa ri kombisa leswaku eka swilo hinkwaswo leswi hanyaka, i vanhu ntsena lava endliweke hi xifaniso xa Xikwembu. (Genesa 1:26) Kutani a swi hlamarisi leswi ku nga vanhu ntsena lava nga ni vuswikoti byo vumba ku fana  ni Xikwembu, naswona minkarhi yin’wana va qambha vuyimbeleri byo nandziha, va endla swilo swo saseka ni swin’wana swa thekinoloji. Kutani a swi fanelanga swi hi hlamarisa ku tiva leswaku Xikwembu xi ni vuswikoti byo vumba ku hi tlula.

Xana ku na leswi hi nga swi twisisiki hi ku va Xikwembu xi tirhise rimbambu leswaku xi vumba wansati? * Loko Xikwembu a xi lo swi lava a xi ta va xi tirhise tindlela tin’wana, kambe leswi xi swi endle hi xikongomelo. A xi lava leswaku wanuna ni wansati va tekana kutani va va vanghana lavakulu lerova swi tikomba onge vo va “nyama yin’we.” (Genesa 2:24) Xana ndlela leyi wanuna ni wansati va kombisanaka ha yona leswaku va rhandzana ni vuxaka lebyi va vaka na byona a hi vumbhoni lebyi kombisaka leswaku Muvumbi u tlharihile naswona u ni rirhandzu?

Ku tlula kwalaho, vativi va switekela va manguva lawa va pfumela leswaku vanhu hinkwavo va huma eka wanuna ni wansati. Kutani, xana rungula leri nga ebukwini ya Genesa i ntsheketo?

3. Xana murhi wo tiva leswinene ni murhi wa vutomi a ku nga ri mirhi ya xiviri?

Rungula leri nga ebukwini ya Genesa a ri vuli swona leswaku mirhi leyi a yi nga tolovelekanga kumbe a yi endla masingita. Kambe a ku ri mirhi ya xiviri leyi Yehovha a yi tumbuluxeke leswaku yi fanekisela swo karhi.

Hambi ku ri vanhu, minkarhi yin’wana va swi endla leswi. Hi xikombiso, muavanyisi a nga ha lemukisa hi ku tlula milawu ya le hubyeni. Entiyisweni u va a nga ringeti ku sirhelela fanichara kumbe makhumbi ya muako wolowo leswaku ma nga onhiwi, kambe u va a endlela leswaku ku tshama ku ri ni ku rhula ehubyeni. Vanhu lava fumaka na vona va nga ha tirhisa nhonga ya vuhosi kumbe harhi ku kombisa leswaku va ni vulawuri byo karhi.

Kutani, xana mirhi leyimbirhi a yi fanekisela yini? Ku ni swilo swo hambana-hambana leswi vanhu va swi vulaka hi mirhi leyi, kambe nhlamulo ya kona yi le rivaleni naswona ya twisiseka. Murhi wa ku tiva leswinene ni leswo biha a wu kombisa lunghelo leri nga ni Xikwembu ntsena—hi xona lexi nga ni mfanelo yo hlawula leswi nga swinene ni leswi nga riki swinene. (Yeremiya 10:23) Kutani a swi hlamarisi leswi a ku ri xidyoho ku dya eka murhi wolowo! Murhi wa vutomi a wu fanekisela nyiko leyi ku nga Xikwembu ntsena lexi nga yi nyikaka vanhu, ku nga vutomi lebyi nga heriki.—Varhoma 6:23.

 4. Mhaka ya leswaku nyoka yi vulavule na Evha yi tikomba yi ri ntsheketo.

Rungula leri nga ebukwini ya Genesa ri nga hi pfilunganya, ngopfu-ngopfu loko hi nga ri tekeli enhlokweni rungula lerin’wana ra Bibele. Kambe Matsalwa ma yi tlhantlha kahle mhaka leyi.

I mani kumbe i yini lexi endleke leswaku nyoka leyi yi vulavula? Swilo swin’wana leswi Vaisrayele va khale a va swi tiva swi va pfunile leswaku va twisisa rungula leri. Hi xikombiso, a va swi tiva leswaku swiharhi a swi vulavuli, kambe xivumbiwa xa moya xi nga swi kota ku endla leswaku xiharhi xi vulavula. Muxe u tlhele a tsala hi rungula leri vulavulaka hi Balama; Xikwembu xi tshame xi rhumela ntsumi yi ya endla leswaku mbhongolo ya Balama yi vulavula ku fana ni munhu.—Tinhlayo 22:26-31; 2 Petro 2:15, 16.

Xana mimoya yin’wana, ku katsa ni leyi nga valala va Xikwembu yi nga swi kota ku endla masingita? Muxe u tshame a vona vaprista va le Egipta va endla masingita yo fana ni lawa a ma endliwa hi Xikwembu. A va hundzula tinhonga ta vona ti va tinyoka. Swi le rivaleni leswaku masingita wolawo a ma huma eka mimoya leyi nga valala va Xikwembu.—Eksoda 7:8-12.

Muxe a a ri un’wana wa vatsari lava huhuteriweke ku tsala buku ya Yobo. Buku leyi yi dyondzisa swo tala hi nala lonkulu wa Xikwembu, ku nga Sathana, la vuleke leswaku malandza ya Yehovha hinkwawo a ma nge swi koti ku tshama ma tshembekile. (Yobo 1:6-11; 2:4, 5) Xana Vaisrayele va khale va gimete hileswaku Sathana hi yena la endleke leswaku nyoka leyi a yi ri entangeni yi vulavula, kutani yi kanganyisa Evha leswaku a nga ha tshembeki eka Xikwembu? Swi tikomba tano.

Xana Sathana hi yena la endleke leswaku nyoka yi vulavula mavunwa? Loko Yesu a ri laha misaveni u vule leswaku Sathana i “muhembi ni tata wa mavunwa.” (Yohane 8:44) “Tata wa mavunwa” hi yena la teke ni mavunwa yo sungula laha misaveni. Mavunwa wolawo yo sungula hi lawa nyoka yi ma byeleke Evha. Loko nyoka yi kaneta mhaka leyi Xikwembu xi yi vuleke ya leswaku loko vo dya eka murhi lowu yirisiweke va ta fa, yi byele Evha yi ku: “Entiyisweni mi nga ka mi nga fi.” (Genesa 3:4) Yesu a a swi tiva leswaku Sathana hi yena loyi a a vulavula hi ku tirhisa nyoka. Xivono lexi Yesu a xi kombeke muapostola Yohane xi yi gimeta kahle mhaka leyi, xi vula leswaku Sathana i “nyoka ya khale.”—Nhlavutelo 1:1; 12:9.

Xana ya tshembisa mhaka ya leswaku xivumbiwa xa moya lexi nga ni matimba xi nga endla leswaku nyoka yi vulavula? Hambileswi vanhu va nga riki na matimba ku fana ni mimoya, va nga endla swilo swo hlamarisa kutani swi kombisiwa ni le ka tifilimi, thelevhixini ni le tindhawini ta mintlangu.

Vumbhoni Lebyi Khorwisaka

Xana a wu pfumeli leswaku vanhu lava kanakanaka rungula leri nga ebukwini ya Genesa a va na byona vumbhoni byo seketela leswi va swi vulaka? Hi hala tlhelo, ku ni vumbhoni byo tala lebyi kombisaka leswaku rungula leri i ntiyiso.

Hi xikombiso, Yesu Kreste u vitaniwa “mbhoni yo tshembeka ni ya ntiyiso.” (Nhlavutelo 3:14)  Leswi a a hetisekile, a nga si tshama a hemba kumbe ku soholota ntiyiso. Ku engetela kwalaho, u dyondzise leswaku u hanye etilweni loko a nga si ta emisaveni tanihi munhu, hi marito man’wana a a tshama etlhelo ka Tata wakwe Yehovha loko “misava yi nga si va kona.” (Yohane 17:5) Kutani a a ri kona loko vutomi byi sungula laha misaveni. I mani mbhoni yin’wana leyi tiyisekisaka leswaku rungula leri nga ebukwini ya Genesa i ntiyiso?

Yesu u vule leswaku Adamu na Evha i vanhu va xiviri. Loko a vulavula hi lunghiselelo ra Yehovha ro teka nsati un’we, u tshahe rungula leri vulavulaka hi vona. (Matewu 19:3-6) Kambe loko ku ri leswaku Adamu na Evha ni ntanga wa Edeni a swi si tshama swi va kona, swi vula leswaku Yesu u kanganyisiwile naswona i muhembi. Kutani swi le rivaleni leswaku leswi vanhu va swi vulaka a hi ntiyiso! Yesu a a ri etilweni naswona a a langutile loko swilo swi sungula ku famba ximatsi entangeni. Xana byi kona vumbhoni byin’wana lebyi tlulaka lebyi?

Entiyisweni vanhu lava nga ri tshembiki rungula leri nga ebukwini ya Genesa a va na ripfumelo eka Yesu. Leswi hi swona leswi endlaka leswaku va nga ti twisisi tinhloko-mhaka tin’wana ta nkoka eBibeleni ni switshembiso swa kona. A hi kambisiseni leswaku ha yini swi ri tano.

[Tinhlamuselo ta le hansi]