SWI VONAKA ONGE ku sukela khale ka khaleni, vavasati a va swi rhandza swinene ku tisasekisa. Swifaniso swa khale leswi kovotliweke eka masirha-bako, swifaniso leswi pendiweke ni swifaniso hinkwaswo swi kombisa leswaku ku tirhisiwa ka switolwa a swi tolovelekile exikarhi ka vanhu va le Mesopotamiya wa khale ni le Egipta. Swifaniso swa vavasati va le Egipta lava tipendeke matihlo ma va ni xivumbeko xa almondi a swi tsakeriwa swinene.

Kambe, xana ku vuriwa yini hi Vaisrayele? Xana vavasati va le Israyele wa khale a va tirhisa switolwa? Loko swi ri tano, xana a swi ri swa muxaka muni? I ntiyiso leswaku ku hava swifaniso leswi kovotliweke eka masirha-bako kumbe swifaniso leswi pendiweke swo huma eIsrayele wa khale leswi hi nga kombetelaka eka swona. Kambe marungula man’wana ya le Bibeleni ni swilo swo hambana-hambana leswi yimburiweke ematikweni lawa ku vulavuriwaka ha wona eBibeleni swi nga hi kombisa ndlela leyi switolwa a swi tirhisiwa ha yona eminkarhini ya ku tsariwa ka Bibele.

Swilo swa ntsandza-vahlayi leswi fambisanaka ni ku tirhisiwa ka switolwa ni swinun’hweriso swi yimburiwile etikweni hinkwaro ra Israyele. Minkambana leyi endliweke hi ribye kumbe swibye swo sila eka swona ni ku hlanganisa switolwa, magula ya swinun’hweriso lama nga ni xivumbeko xo fana ni kherotsi, swikutsu swa alabasta ni swivoni swo khoma hi voko swa koporo a swi ri swin’wana swa leswi kumiweke. Lepula rin’wana leri endliweke hi rimhondzo ri kovotliwe matluka ya ncindzu etlhelo lerin’wana ra xikhomo xa rona kasi eka tlhelo lerin’wana ri kovotliwe nhloko ya wansati leyi rhendzeriweke hi matuva.

Swi vonaka onge swiphambati leswi khavisiweke a ku ri swona swibye leswi tolovelekeke swa switolwa eka vanhu lava fuweke. Malepula lamatsongo ya switolwa lama endliweke hi rimhondzo kumbe ntsandza, lawa man’wana ya wona a ma kovotliwe vanhwanyana lava nga eku khideni ni swivumbeko swin’wana swo hambana-hambana leswi rharhanganeke, na wona ma kumiwile aEgipta ni le Kanana. Hinkwaswo leswi swi nyikela vumbhoni bya ku tirhisiwa ka switolwa hi vavasati va le nkarhini wolowo.

EBibeleni, un’wana wa vana va xisati va Yobo u vuriwa “Kereni-hapuku.” Hi Xiheveru, vito leri ri vula “Rimhondzo ra Pende ya Ntima (ya Mahlo),” ku nga xikutsu kumbe bokisi leri tirhisiwaka ku hlayisa switolwa swo tipenda mahlo. (Yobo 42:14) Vito leri ri vula ku saseka kakwe, kambe ri tlhela ri  kombisa leswaku ku tirhisiwa ka switolwa a swi tolovelekile hi nkarhi wolowo.

Minkarhi hinkwayo swikombo swa Bibele swa tihlo leri pendiweke swi fambisana ni vavasati lava dumeke vo tanihi Hosi ya xisati Yezabele la nga mukanganyisi na Yerusalema la nga tshembekiki, lava muprofeta Yeremiya na Ezekiyele va va kombiseke tanihi tinghwavava. (2 Tihosi 9:30; Yeremiya 4:30; Ezekiyele 23:40) Loko hi xiya nhlayo leyikulu ya swibye leswi endliweke hi nghilazi kumbe ribye leswi nga ni switirho switsongo swa switolwa swo tisasekisa mahlo leswi yimburiweke, i vumbhoni bya leswaku vavasati vo tala etikweni ra Israyele leri gwineheke—ngopfu-ngopfu lava nga evuhosini ni lava fuweke—a va tisasekisa swinene hi switolwa swo tipenda mahlo ni swa mixaka yin’wana.

Ku endliwa ni ku tirhisiwa ka swinun’hweriso leswi endliweke hi mafurha ya mutlhwari i khale swi ri kona eIsrayele wa khale. Buku ya Bibele ya Eksoda yi ni swiletelo swo endla mafurha yo nun’hwela lama kwetsimaka lawa a ma tirhisiwa hi vaprista eka mintirho ya vona ya le tempeleni. A ma hlanganisiwa ni sinamoni, mira ni swimila swin’wana swo nun’hwela. (Eksoda 30:22-25)  EYerusalema, vayimburi va kume leswi va tshembaka leswaku a ku ri ndhawu yo tirhela eka yona ya lembe-xidzana ro sungula C.E. laha swinun’hweriso ni murhi wa risuna a swi endliwa kona leswaku swi ta tirhisiwa etempeleni. Ku ni swikombo swo tala swa le Bibeleni swa mafurha yo nun’hwela, lawa a ya tirhisiwa eka mintirho yo kwetsima ni le ka vutomi bya siku ni siku.—2 Tikronika 16:14; Luka 7:37-46; 23:56.

Mati a ma kala endhawini yoleyo kutani mafurha lama nga ni nun’hwelo a ma pfuneta leswaku ku siveriwa mavabyi. Mafurha a ma nga tirhisiwi ntsena ku sirhelela nhlonge eka maxelo lama hisaka kambe ni ku tisasekisa. (Rhuti 3:3; 2 Samuwele 12:20) Estere, wanhwana wa Muyuda, emahlweni ko va a ya eka Hosi Ahasuwerusi, u hete tin’hweti ta tsevu a ri karhi a totiwa mafurha ya mira kutani a heta tin’wana ta tsevu a ri karhi a totiwa mafurha ya balsama.—Estere 2:12.

Swinun’hweriso kumbe mafurha yo nun’hwela, a ma tekiwa tanihi nchumu wa risima naswona a ma ringanisiwa ni silivhere ni nsuku. Loko hosi ya xisati ya le Xeba yi teka riendzo ro leha yi endzela Hosi Solomoni, tinyiko ta risima leti yi n’wi yiseleke tona a ti katsa nsuku, maribye ya risima ni mafurha ya balsama. (1 Tihosi 10:2, 10) Loko Hosi Hezekiya a komba vayimeri lava humaka eBabilona xuma lexi nga endlwini yakwe, “mafurha ya balsama ni mafurha lamanene” hi ku tinyungubyisa u va kombe swona xikan’we ni silivhere, nsuku ni swihlomo swakwe hinkwaswo.—Esaya 39:1, 2.

Tanihi leswi swiluva swo tala, mihandzu, makamba, nhlaka kumbe rihanti a swi kota ku humesa swinun’hweriso kumbe mafurha lamatsongo ntsena, swinun’hweriso ni mafurha a swi kala naswona a swi ri swa risima. Bibele yi boxa swimilana swo hlayanyana leswi nun’hwelaka, swo tanihi mhangani, balsama, vurimba bya bedeliyamu, khalamasi, khasiya, sinamoni, murhi wa risuna, mira, safroni ni murhi wa narda. Swin’wana swa swona a ku ri swimilana leswi kumekaka endhawini yoleyo naswona a swi mila eNkoveni wa Yordani. Kasi swin’wana a swi rhumeriwa ku suka eIndiya, Arabiya Dzonga ni kun’wana.

Mafurha ya balsama ma boxiwa eBibeleni eka marungula lama vulavulaka hi Hosi ya xisati Estere, hosi ya xisati ya le Xeba na Hosi Hezekiya, hilaha swi tshahiweke hakona laha henhla. Hi 1988 ku tshuburiwe khuwana leritsongo ebakweni leri nga ekusuhi ni le Qumran, eribuweni leri nga evupela-dyambu bya Lwandle Leri Feke. Ri pfuxe swivutiso swo tala. Xana lexi a ku ri xikombiso xo hetelela xa mafurha lama dumeke ya balsama? Valavisisi a va tiyiseki. Ku fikela ninamuntlha, varimi va ringeta ku tlhela va byala mirhi ya balsama leyi tshameke yi duma.

Vumbhoni byi kombisa leswaku mafurha ya balsama lama boxiweke eBibeleni a ma endliwa endhawini leyi nga ekusuhi ni le Eni-gedi. Vayimburi va yimbule makhele ya ndzilo, makhuwana ni mintsompfu yo hambana-hambana ni marhambu, swa lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., swo fana ni leswi a swi tirhisiwa ematikweni man’wana ku endla swinun’hweriso. Vakambisisi vo tala va tshemba leswaku mirhi ya balsama yi davuka eArabiya kumbe eAfrika. Swinun’hweriso a swi humesiwa eka mafi ya ximilana. Mafurha ya balsama a ya durha swinene lerova mabyalelo ya wona ma hlayisiwe ma ri xihundla.

Balsama a yi tlhela yi tirhisiwa tanihi hakelo ya risima eka swa tipolitiki. Hi xikombiso, hi ku ya hi n’wamatimu Josephus, Mark Antony u kume murhi hinkwawo wa swimilana leswi swa risima kutani a swi nyika Hosi ya xisati Cleopatra wa le Egipta tanihi nyiko. Pliny n’wamatimu wa Murhoma u boxe leswaku hi nkarhi wa Nyimpi ya le Yuda hi lembe-xidzana ro sungula C.E., masocha ya Vayuda ma ringete ku dlaya swimilana hinkwaswo swa balsama ku endlela leswaku Varhoma lava hluleke va nga swi teki.

Swikombo swa Bibele ni swilo leswi tshuburiweke swi hi pfuna ku tiva switolwa leswi a swi tirhisiwa hi vanhu va le minkarhini ya ku tsariwa ka Bibele. Ematshan’weni yo sola ku tirhisiwa ka switolwa ni swilo swin’wana swo tisasekisa, Bibele yi kandziyisa leswaku swi tirhisiwa hi xichavo naswona hi mianakanyo leyi hlutekeke. (1 Timotiya 2:9) Muapostola Petro u hlamusele leswaku leswi nga “ni risima lerikulu emahlweni ka Xikwembu” i “moya wo rhula ni wo olova.” Hikwalaho ka switayele ni tifexeni leti tshamelaka ku cinca, hakunene leyi i ndzayo leyinene eka vavasati lava nga Vakreste, lavantshwa ni lavakulu.—1 Petro 3:3, 4.