“MATIMU a ma hembi.” Xexo i xivulavulelo lexi tolovelekeke xa le Estonia naswona ku ni swivulavulelo leswi fanaka na xona ematikweni man’wana. I ntiyiso leswaku a hi nge swi cinci swilo swa nkarhi lowu nga hundza, kambe hakunene hi nga dyondza eka swona. Hosi yo tlhariha Solomoni wa le Israyele wa khale u te: “Hinkwaswo leswi ndzi swi vonile, ndzi veke mbilu ya mina entirhweni wun’wana ni wun’wana lowu endliwaka ehansi ka dyambu, enkarhini lowu munhu a fumaka munhu ku n’wi endla swo biha.”—Eklesiasta 8:9.

Vumbhoni bya matimba bya ntiyiso wa rungula leri ra Bibele byi vonake eka makume ya malembe lama hundzeke aEstonia swin’we ni le tindhawini tin’wana to tala ta le Vuxeni bya Yuropa. Mfumo wa munhu wu vangele vanhu va ntsandza-vahlayi lava nga riki na nandzu lava hlongoriweke hi nkani leswaku va ya tshama etindhawini ta le kule kumbe va pfaleriwa etikampeni ta nxaniso.

Hi ku ya hi van’wamatimu va kwalaho, vaaka-tiko vo tlula 46 000 va hlongoriwe eka tiko leri, leritsongo exikarhi ka 1941 na 1951. Vo tala va vona va hlongoriwile hikwalaho ko katseka eka tipolitiki, van’wana hikwalaho ka rixaka kumbe xiyimo xa vona xa timali. Hambiswiritano, Timbhoni ta Yehovha ti hlongoriwile hikwalaho ka vukhongeri bya tona.

Eka nkambisiso lowu kandziyisiweke hi Phepha-hungu ra le Yunivhesiti ya le Tartu hi 2004, n’wamatimu Aigi Rahi-Tamm u te: “Ku sukela hi 1948 ku ya fikela hi 1951, Timbhoni ta Yehovha ta 72 ti khomiwile ku katsa ni vanhu lava a va tihlanganisa na tona. Hambiswiritano, valawuri va sungule ku hlongola vanhu vo tala hi vusiku bya April 1, 1951 ku nga ri eMatikweni ya Baltic ntsena kambe ni le Moldova, evupela-dyambu bya Ukraine ni le Belorussia.”

Emahlweni ka lembe ra 1951, Timbhoni ta Yehovha ta le Estonia a ti tshamela ku khomiwa, ku tshikileriwa emianakanyweni, ku tengisiwa ni ku gweviwa ku tshama ekhotsweni. Tsima leri, lerintshwa ro hlongola vanhu a ku ri matshalatshala yo herisa Timbhoni ta Yehovha hi ku helela aEstonia.

Siku ra April 1, 1951, ri tsariwe eka xitempe lexi boxiweke laha henhla. Nhlayo ya 382 leyi nga eka xitempe yi kombetela eka nhlayo ya Timbhoni ni vana va tona lava hlongoriweke hi siku rero. Nhlayo leyi yi katsa maxaka man’wana ni vaakelani lava a va nga ri Timbhoni. Ninhlikanhi, vanhu a va khomiwa etikweni hinkwaro. Hi vusiku byebyo, lava khomiweke—lavakulu ni lavatsongo—a va hoxiwa eka matorokisi lama rhwalaka swiharhi ya switimela leswi yaka eSiberia.

 Ella Toom, * loyi hi nkarhi wolowo a ri ni malembe ya 25, a a ri Mbhoni ya Yehovha. Loko a tsundzuka ku konanisiwa kakwe u ri: “Mutirhela-mfumo u ringete ku ndzi chavisa kutani a lerisa leswaku ndzi tshika ku chumayela. Siku rin’wana u ndzi vutise a ku: ‘Xana wa swi lava ku hanya? Kumbe u lava ku fa ni Xikwembu xa wena eSiberia?’” Hambiswiritano, Ella u hambete a chumayela mahungu lamanene handle ko chava. U yisiwe eSiberia naswona u hundziseriwe ekampeni yin’wana ya nxaniso ku ya eka yin’wana ku ringana malembe ya kwalomu ka tsevu.

Exikarhi ka vanhu van’wana va madzana lava hlongoriweke handle ko kuma nkarhi wo tiyimelela eka muavanyisi i nhwana un’wana wa Mbhoni loyi a vuriwaka Hiisi Lember. Loko a hlamusela swiendlakalo swa April 1, 1951, u ri: “Va te va nga languteriwanga nimadyambu, va hi lerisa va ku: ‘Hi mi nyika awara ni hafu. Pakani swilo swa n’wina!’” Nimadyambu, Hiisi ni n’wana wakwe wa nhwana la nga ni malembe ya tsevu va yisiwe exitichini xa xitimela. Xitimela xa khale a xi famba hi xitichi ni xitichi xi ri karhi xi rhwala Timbhoni tin’wana. “Hi hoxiwe ematorokisini lama rhwalaka swiharhi. Lexi tsakisaka hileswaku vulongo bya swiharhi a byi omile, handle ka sweswo a swi ta tika ku yima eka byona. A hi fana ni swiharhi leswi gandliweke eka xibya.”

Riendzo ra mavhiki mambirhi hi xitimela a ri vava. Matorokisi a ma tele swinene naswona a ma ri hava swihambukelo. Vanhu lavatsongo ni lavakulu va tsongahatiwile ni ku khomisiwa tingana hi tindlela hinkwato. Van’wana va vona a va rila ni ku tsan’wa swakudya. Hambiswiritano, Timbhoni a ti khutazana ni ku pfunana hi ku yimbelela tinsimu ta vugandzeri naswona a ti avelana swakudya leswi a ti ri na swona. Ti yisiwe laha a ti ta fika ti tshama kona naswona ti byeriwe leswaku a ti nge he pfuki ti vuyile.

Hiisi u tsundzuka nseketelo wa rirhandzu lowu a wu kumeke eka vagandzeri-kulobye hi nkarhi lowu wa maxangu, u ri: “Eka xitichi xin’wana, xitimela xa hina xi yime ekusuhi ni xitimela lexi humaka eMoldova. Ekhumbini ra torokisi, hi twe wanuna un’wana a hi vutisa leswaku hi vamani naswona hi ya kwihi. Hi vule leswaku a hi ku tivi laha hi yaka kona nileswaku hi Timbhoni ta Yehovha leti humaka aEstonia. Timbhoni-kulobye leti a ti ri exitimeleni lexi humaka eMoldova ti hi twe hi ri karhi hi bula. Ti hi nyike lofo ra xinkwa ni mihandzu ya mbulwa hi le mbhoveni lowu nga eka torokisi.” U engetele a ku: “Kutani hi xiye leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti hlongoriwa etindhawini hinkwato ta tiko ta Soviet Union!”

Swinhwanyetana swimbirhi leswi nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi—leswi nga Timbhoni, ku nga Corinna na sesi wakwe Ene—swi hambanisiwe ni mana wa swona ku ringana malembe yo tlula tsevu. Nakambe mana wa swona loyi na yena a nga Mbhoni ya Yehovha, u rhange a khomiwa emahlweni ko va swona swi khomiwa kutani a rhumeriwa ekampeni ya nxaniso. Kutani hi vusiku byebyo bya maxangu bya April, swinhwanyetana sweswo swimbirhi swi tekiwe ekaya ra swona kutani swi nghenisiwa etorokisini. Corinna u kombisa ku tlangela hi ku vula a ku: “Exitimeleni, Mbhoni leyi nga ni vana vambirhi yi tshembise leswaku yi ta hi khathalela kutani yi hi tiyisekisa leswaku hi ta hanya swin’we tanihi ndyangu na yona ni vana va yona.”

Xana ku humelele yini loko va fika laha a va yisiwa kona? Hi siku leri xitimela xi fikeke emananga lama titimelaka ya le Siberia, vanhu va sungule ku hlawula vamakwerhu lava a va ta tirha emapurasini hi nsindziso. Vini va mapurasi lama nga ekusuhi lama hlanganisiweke va tile leswaku va ta hlawula vatirhi va vona va le mapurasini. Corinna u ri: “Hi va twe va ri karhi va phikizana hi xivona, va  ku: ‘Se u na yena muchayeri wa teretere. Loyi i mutirhi wa mina,’ kumbe ‘Se ndzi teke vatirhi vambirhi lavakulu. Na wena u fanele u teka van’wana lavakulu.’”

Corinna na Ene a ku ri swinhwanyetana leswi nga ni xivindzi. Endzhakunyana va vule leswi: “Hi n’wi kumbuka swinene Manana naswona hi navela ku tlhela hi n’wi vukarha!” Hambiswiritano, va hambete va va ni ripfumelo eka Yehovha naswona va tshama va tsakile. Corinna u ri: “A ndzi vona swi ri kahle leswi manana a nga koti ku hi vona hikuva minkarhi yin’wana a hi boheka ku tirha ehandle ku ri karhi ku titimela naswona hi nga ri ni swiambalo leswinene swo kufumela.”

Swi le rivaleni leswaku vanhu lava nga riki ni nandzu va le Estonia ni le tindhawini tin’wana va xanisiwe hi ndlela ya tihanyi naswona ni ntlawa wa Timbhoni ta Yehovha wu xanisiwile. (Vona bokisi leri nge “Nxaniso Lowukulu Lowu A Ku Nga Si Tshama Ku Anakanyiwa Ha Wona.”) Ku nga khathariseki ku khomiwa hi ndlela yo biha ni ku xanisiwa ka nkarhi lowu nga hundza, Timbhoni ta Yehovha ta le Estonia ta ha ri vanhu lava hisekaka va tlhela va tsaka.

Bibele yi hi tiyisekisa leswaku Yehovha Xikwembu u venga vuhomboloki. Yi ri: “Un’wana ni un’wana la endlaka swilo leswi, un’wana ni un’wana la endlaka hi ku kala vululami, i nchumu lowu nyenyetsaka eka Yehovha Xikwembu xa wena.” (Deteronoma 25:16) Hambileswi Xikwembu xi pfumeleleke vubihi enkarhini lowu nga hundza, ku nga ri khale nkarhi wu ta fika laha xi nga ta herisa vubihi ni vuhomboloki. Mupisalema u ri: “Hi nkarhinyana, lowo homboloka a nge he vi kona; kunene u ta languta endhawini yakwe, u ta va a nga ri kona. Kambe lavo rhula va ta dya ndzhaka ya misava, hakunene va ta kuma ntsako lowu heleleke eku rhuleni lokukulu.”—Pisalema 37:10, 11.

Ina, vumundzuku lebyinene byi hi rindzerile! Hambileswi hi nga taka hi nga swi koti ku cinca swilo swa nkarhi lowu nga hundza, leswi hi swi endlaka sweswi swi nga endla leswaku hi swi kota ku tiphina hi vutomi byo tsakisa enkarhini lowu taka. Tshinela ekusuhi ni Xikwembu kutani u vona ndlela leyi ha yona u nga vaka xiphemu xa vumundzuku lebyi tsakisaka loko vululami bya xiviri byi fika.—Esaya 11:9.