XANA xiendlakalo xexo lexi tsariweke eBibeleni xi endlekile hakunene? Xana vanhu va sungule ku vulavula tindzimi to hambana-hambana hi nkarhi wun’we hilaha swi hlamuseriweke hakona? Van’wana va endla xihlekiso hi ndlela leyi rungula ra Bibele ri hlamuselaka ndlela leyi tindzimi ta vanhu ti sunguleke ni ku hangalaka ha yona. Mutsari un’wana u ri: “Ntsheketo wa Xihondzo xa le Babele hi wun’wana wa switori leswi nga twaliki leswi tshameke swi va kona.” Hambi ku ri rabi wa Muyuda u vule leswaku “swa tika ku hlamusela laha tinxaka ta vanhu ti sunguleke kona.”

Ha yini vanhu va nga ri tshembi rungula ra le Babele? Hikuva ri kanetana ni mavonelo man’wana ya laha ririmi ri sunguleke kona. Hi xikombiso, swidyondzi swin’wana swi ringanyeta leswaku mintlawa ya tindzimi a yi vanga kona hi ku copeta ka tihlo kambe yi ve kona hakatsongo-tsongo ku suka eka “ririmi ro sungula.” Van’wana va kholwa leswaku tindzimi ti nga ri tingani ti lo titumbulukela, laha ti tisunguleleke marito ya tona yo olova ivi eku heteleleni ma va lama twalaka. Mhaka leyi ni mavonelo man’wana lama pfilunganyaka swi endle leswaku vanhu vo tala va pfumelelana ni leswi Profesa W. T. Fitch, a tsaleke ha swona ebukwini yakwe leyi nge The Evolution of Language, loko a ku: “A hi si kuma tinhlamulo leti khorwisaka.”

Xana i yini leswi vayimburi ni valavisisi va swi tshubuleke malunghana ni laha tindzimi ta vanhu ti sunguleke kona ni ku andza ka tona? Xana swilo leswi va swi tshubuleke swa ma tiyisekisa mavonelo man’wana ni man’wana lama vuriweke? Kumbe leswi va swi tshubuleke swa ri seketela rungula ra le Babele? Xo sungula a hi dzikeni swinene eka rungula ra le Bibeleni.

Bibele yi vula leswaku ku pfilunganyeka ka ririmi ni ku hangalaka ka vanhu ku endleke “etikweni ra  Xinara,” leri endzhakunyana ri vitaniweke Babiloniya. (Genesa 11:2) Xana leswi swi endleke rini? Bibele yi vula leswaku “misava yi avane,” emasikwini ya Faleke, loyi a velekiweke kwalomu ka malembe ya 250 emahlweni ko va Abrahama a velekiwa. Swi tikomba onge swiendlakalo swa le Babele swi endleke kwalomu ka malembe ya 4 200 lama hundzeke.—Genesa 10:25; 11:18-26.

Swidyondzi swin’wana swi vula leswaku tindzimi ta manguva lawa ti huma eka ririmi ro sungula leri a swi anakanya leswaku vanhu va ri vulavule eka malembe lama lavaka ku endla 100 000 lama hundzeke. * Vanhu van’wana va anakanya leswaku tindzimi leti nga kona namuntlha ti fambisana ni tindzimi to hlayanyana leti vulavuriweke eka malembe ya 6 000 lama hundzeke. Kambe xana vativi va tindzimi va ku tive njhani laha tindzimi leti vulavuriwaka ti humaka kona? Magazini wa Economist wu ri: “Sweswo swa tika ku swi twisisa. Ku hambana ni vativi va vutomi, vativi va tindzimi a va na wona masalela yo va kongomisa eka swilo swa nkarhi lowu hundzeke.” Magazini wu tlhela wu vula leswaku mutivi un’wana wa tindzimi u gimete hi “ku kumbetela kunene.”

Nilokoswiritano, “masalela ya tindzimi” ya kona. Xana hi wahi masalela lawa naswona ma paluxa yini malunghana ni laha tindzimi ta vanhu ti sunguleke kona? The New Encyclopædia Britannica ya hlamusela: “Marungula yo sungula ya ririmi leri tsariweke, ku nga wona ntsena masalela ya tindzimi lawa vanhu va nga ma kumaka, ma ni malembe ya kwalomu ka 4 000 kumbe 5 000.” Xana vayimburi va ma tshubule kwihi “masalela ya tindzimi,” kumbe “marungula ya ririmi leri tsariweke”? EMesopotamiya—laha khale a ku ri muti wa Xinara. * Hikwalaho, vumbhoni lebyi byi fambisana ni ntiyiso lowu nga eBibeleni.

Rungula ra Bibele ri vula leswaku eBabele, Xikwembu xi “[pfilunganye] ririmi ra vona leswaku va nga twisisani loko va vulavula.” (Genesa 11:7) Eku heteleleni, vatirhi va ‘tshike ku aka muti’ wa Babele naswona va hangalake “ehenhla ka vuandlalo bya misava hinkwayo.” (Genesa 11:8, 9) Xisweswo, Bibele a yi vuli leswaku tindzimi hinkwato ta manguva lawa ti huma eka “ririmi ro sungula.” Ematshan’weni ya sweswo, yi hlamusela ndlela leyi hi xitshuketa ku veke ni tindzimi to hlayanyana letintshwa leti heleleke, yin’wana ni yin’wana yi ri ni vuswikoti bya ku hlamusela ndlela leyi munhu a titwaka ha yona ni leswi a swi anakanyaka naswona hinkwato ta hambana eka letin’wana.

Xana ku vuriwa yini hi tindzimi leti nga kona namuntlha emisaveni? Xana ta fana kumbe ta hambana? Lera Boroditsky, mutivi wa miehleketo u tsale a ku: “Loko vativi va tindzimi va ri karhi va lavisisa tindzimi leti nga kona laha misaveni, (ta kwalomu ka 7 000 kumbe ku tlula, leti ku ngo va titsongo), va kume ku hambana lokukulu loku a swi nga tiveki leswaku ku kona eka tona.” Ina, hambileswi tindzimi to fana ni Xicantonese ni Xihakka xa le dzonga wa le Chayina ti fanaka, ta hambana ni tin’wana, to tanihi Xicatalan xa le Vupela-dyambu kumbe Xivalencia xa le Spain.

Tindzimi ti cinca ndlela leyi vanhu va ehleketaka ha yona ni ku hlamusela swilo leswi va swi vonaka—muhlovo, mpimo, ndhawu ni nkongomiso. Hi  xikombiso, eka ririmi rin’wana munhu a nga ku, “Ku ni xifufunhunu evokweni ra wena ra xinene.” Kambe eka ririmi rin’wana un’wana a nga ha ku, “Ku ni xifufunhunu evokweni ra wena ra le dzonga-vupela-dyambu.” Ku hambana koloko ku nga ha pfilunganya, kambe laha hi lo boxa ku nga ri kungani ntsena. A swi hlamarisi leswi vaaki va le Babele swi va tikeleke ku ya emahlweni ni tsima ra vona ro aka.

Xana a ri ri njhani ririmi ro sungula ra vanhu? Bibele yi vula leswaku munhu wo sungula, ku nga Adamu a a kota ku vula marito mantshwa loko a thya swiharhi hinkwaswo ni swivumbiwa leswi hahaka. (Genesa 2:20) Nakambe Adamu u tsale xitlhokovetselo loko a kombisa ndlela leyi a a titwa ha yona hi nsati wakwe naswona Evha u swi veke erivaleni swileriso swa Xikwembu ni vuyelo bya ku nga xi yingisi. (Genesa 2:23; 3:1-3) Kutani ririmi ro sungula a ri endla leswaku vanhu va kota ku vulavurisana ni ku tiphofula kahle.

Ku pfilunganyiwa ka tindzimi ta le Babele swi endle leswaku vanhu va nga ha swi koti ku hlanganisa vutivi ni matimba ya vona. Kambe tindzimi ta vona letintshwa, ku fana ni ririmi ro sungula, a ti twala. Eka malembe-xidzana yo hlayanyana, vanhu va ake madoroba, va hlengeleta mavuthu ya matimba ni ku katseka eka mabindzu ya le matikweni yo hambana-hambana. (Genesa 13:12; 14:1-11; 37:25) Xana a va ta va va endle nhluvuko wo tano loko a va nga tirhisanga ririmi leri tolovelekeke? Hi ku ya hi Bibele, ririmi ro sungula ra vanhu ni tindzimi leti sunguleke eBabele a ti ngo n’unun’utiwa kunene kambe a ku ri tindzimi leti twalaka.

Vulavisisi bya manguva lawa byi seketela vonelo leri. The Cambridge Encyclopedia of Language yi ri: “Ndhavuko wun’wana ni wun’wana lowu kambisisiweke, ku nga khathariseki ndlela leyi marito ya wona ma nga vaka ma ‘olove’ ha yona, wu ni ririmi leri heleleke, leri twalaka ku fana ni tindzimi ta matiko lama ku vuriwaka leswaku ma ‘hluvukile.’” Hilaha ku fanaka, ebukwini yakwe leyi nge The Language Instinct, Profesa Steven Pinker wa le Harvard College u ri: “Ku hava ririmi leri ku vuriwaka leswaku a ri twali.”

Endzhaku ka ku kambisisa malembe ni ndhawu ya “masalela” ya ririmi, ku hambana exikarhi ka tindzimi ni ku twala ka tindzimi ta khale, xana hi nga gimeta hi ku yini? Vanhu vo tala va gimeta hileswaku rungula ra Bibele leri endlekeke eBabele i nhlamuselo leyi tshembekaka.

Bibele yi hi byela leswaku Yehovha Xikwembu u pfilunganye ririmi ra vanhu va le Babele hikuva va n’wi xandzukerile. (Genesa 11:4-7) Hambiswiritano, u tshembise leswaku u ta “endla leswaku vanhu va hundzukela eka ririmi leri tengeke, leswaku hinkwavo va vitana vito ra Yehovha, va n’wi tirhela hi mbilu yin’we.” (Sofaniya 3:9) “Ririmi leri tengeke,” ku nga ntiyiso wa Rito ra Xikwembu, ri hlanganisa vanhu emisaveni hinkwayo namuntlha. Swi vonaka swi twisiseka leswaku enkarhini lowu taka Xikwembu xi ta hlanganisa vanhu hi ku endla leswaku va vulavula ririmi rin’we leri fanaka, kutani xi herisa ku pfilunganyeka loku sunguleke eBabele.