EMALEMBENI lama hundzeke, tihuvo ta vuavanyisi ta le matikweni ya le Vupela-dyambu ti amukele vumbhoni bya mavunwa lebyi a byi lumbeta vavanuna vambirhi hi ku dlaya naswona vavanuna volavo va gweveriwe rifu. Loko swi ta va swi xiyiwile leswaku vumbhoni byebyo a byi nga ri ntiyiso, magqweta ma tirhe hi matimba leswaku un’wana wa vahehliwa volavo a ntshunxiwa. Kambe hambi ku ri magqweta ya xiyimo xa le henhla, a ku nga ri na lexi a ma ta xi endla malunghana ni muhehliwa lowun’wana hikuva se a dlayiwile.

Tanihi leswi vuavanyisi byi nga ha soholotiwaka etindhawini to tala ta nawu, Bibele yi hi khutaza yi ku: “Vululami—vululami u fanele u byi lava.” (Deteronoma 16:20) Loko vaavanyisi va kombisa vululami, vanhu va vuyeriwa. Nawu lowu Xikwembu a xi wu nyike Vaisrayele va khale, a wu ri ni milawu leyi sekeriweke eka ku nga yi hi nghohe ni ku kombisa vululami. A hi kambisiseni Nawu wolowo ku vona loko hakunene ‘tindlela ta Xikwembu hinkwato ti ri vululami.’—Deteronoma 32:4.

Vanhu va vuyeriwa loko vaavanyisi va tiva ntirho wa vona, va ri ni vululami naswona va nga ri na vuxisi. Nawu lowu Xikwembu a xi wu nyike Vaisrayele hi wona lowu a wu pfuna vaavanyisi leswaku va avanyisa hi ndlela leyinene. Eku sunguleni ka riendzo ra vona loko va ri emananga, Muxe u byeriwe leswaku a lava “vavanuna lava fanelekaka, lava chavaka Xikwembu, vavanuna lava tshembekaka, lava vengaka ku bindzula hi ndlela leyi nga lulamangiki,” leswaku va ta tirha tanihi vaavanyisi. (Eksoda 18:21, 22) Endzhaku ka malembe ya 40 u tlhele a kandziyisa nkoka wa ku lava “vavanuna vo tlhariha ni lava va nga ni ku twisisa, lava va nga ni ntokoto,” leswaku va ta avanyisa vanhu.—Deteronoma 1:13-17.

Endzhaku ka madzana ya malembe, Hosi Yehoxafati * wa le Yuda u lerise vaavanyisi a ku: “Vonani leswi mi nga ta swi endla, hikuva a mi avanyiseli munhu, kambe mi avanyisela Yehovha; naswona yena u na n’wina emhakeni ya vuavanyisi. Ku chava Yehovha a ku ve ehenhla ka n’wina sweswi. Xiyani mi teka goza, hikuva eka Yehovha Xikwembu xa hina a xi kona lexi nga lulamangiki kumbe rihlawulo kumbe ku amukela xifumbarheriso.” (2 Tikronika 19:6, 7) Xisweswo, hosi yi tsundzuxe vaavanyisi leswaku loko xihlawuhlawu kumbe makwanga swo khumba swiboho swa vona, Xikwembu xi ta va vona nandzu hikwalaho ka vuyelo byo biha.

Loko vaavanyisi va le Israyele va hanya hi ku pfumelelana ni milawu yoleyo, tiko hinkwaro a ri titwa ri hlayisekile naswona ri sirhelelekile. Kambe Nawu wa Xikwembu wu tlhele wu nyika vaavanyisi milawu leyi a yi ta va pfuna ku fikelela xiboho lexinene hambi loko va tenga milandzu yo tika. Hi yihi yin’wana ya milawu yoleyo?

Hambileswi vaavanyisi lava a va hlawuriwile a va fanele va tlharihile naswona va ri vavanuna lava fanelekaka, kambe a va tshikiwanga ntsena leswaku va tiendlela swiboho hi ku ya hi vuswikoti kumbe vutlhari bya vona. Yehovha Xikwembu u va nyike milawu leyi a va fanele va yi landzela leswaku va ta kota ku teka swiboho leswinene. Xiya yin’wana ya milawu leyi a yi nyikiwe vaavanyisi va le Israyele.

Endlani vulavisisi hi vurhon’wana. Hi ku tirhisa Muxe, Xikwembu xi lerise vaavanyisi va le Israyele xi ku: “Loko mi yingisa mhaka exikarhi ka vamakwenu, mi fanele mi avanyisa hi ku lulama.” (Deteronoma 1:16) Vaavanyisi  va nga fikelela xiboho lexinene ntsena loko va ri ni vumbhoni lebyi heleleke bya mhaka. Hikwalaho ka sweswo, Xikwembu xi lerise lava tengaka timhaka ta vuavanyisi xi ku: “U fanele u lavisisa, u kambisisa, naswona u vutisisa swinene.” Loko vaavanyisi va ri ehubyeni a va fanele va tiyiseka leswaku swihehlo leswi munhu wo karhi a hehliwa ha swona a ku ri “ntiyiso” emahlweni ko va va teka xiboho.—Deteronoma 13:14; 17:4.

Yingisani leswi timbhoni ti swi vulaka. Leswi timbhoni a a ti swi vula a swi ri swa nkoka eku endleni ka vulavisisi. Nawu wa Xikwembu a wu ku: “Ku hava mbhoni yin’we leyi yi nga ta pfukela munhu malunghana ni xihoxo xin’wana ni xin’wana kumbe xidyoho xin’wana ni xin’wana emhakeni ya xidyoho xihi ni xihi lexi a nga xi endlaka. Mhaka yi ta yima yi tiya hi ku sekeriwa hi nomu wa timbhoni timbirhi kumbe hi nomu wa timbhoni tinharhu.” (Deteronoma 19:15) Nawu wa Xikwembu a wu lerisa timbhoni wu ku: “U nga tshuki u rungula mhaka leyi nga riki ntiyiso. U nga tirhisani ni lowo homboloka hi ku va mbhoni leyi kunguhataka madzolonga.”—Eksoda 23:1.

A ku vulavuriwe ntiyiso ehubyeni. Ndlela leyi munhu a ta xupuriwa ha yona loko a vula mavunwa ehubyeni a yi lemukisa hinkwavo lava katsekaka emhakeni ya kona yi ku: “Kutani vaavanyisi va ta lavisisa hi vukheta, loko mbhoni yi ri mbhoni ya vunwa naswona yi hehle makwavo hi vunwa, mi fanele mi yi endla hilaha a yi bohe ku endla makwavo hakona, mi fanele mi susa swo biha exikarhi ka n’wina.” (Deteronoma 19:18, 19) Loko munhu a hemba ehubyeni hi xikongomelo xo lava ku teka rifuwo ra munhu un’wana, a ta xupuriwa hi ku hakerisiwa nhundzu leyi ringanaka ni leyi a lava ku yi teka. Loko a hemba hi xikongomelo xo lava leswaku ku dlayiwa munhu un’wana loyi a swi tivaka leswaku a nga na nandzu, a fanele a xupuriwa hi ku dlayiwa. Nawu lowu hi wona lowu a wu susumetela vanhu ku vulavula ntiyiso.

Mi nga vi ni xihlawuhlawu. Loko vaavanyisi se va kume vumbhoni hinkwabyo, hi kona a va ta teka xiboho lexinene. Hi nkarhi lowu, a swi tekiwa swi ri swa nkoka swinene leswi Nawu wa Xikwembu a wu swi vula wu ku: “U nga tshuki u va ni xihlawuhlawu eka la nga xisiwana  naswona u nga tshuki u tsakela munhu wa xiyimo xa le henhla. U fanele u avanyisa munhu-kuloni hi vululami.” (Levhitika 19:15) Etimhakeni hinkwato leti a ti tengiwa, vaavanyisi a va fanele va avanyisa hi ku ya hi ntiyiso, va nga vi na xihlawuhlawu.

Milawu leyi leyi tsariweke eka madzana ya malembe lama hundzeke eNawini lowu Xikwembu a xi wu nyike Vaisrayele, yi nga ha pfuna swinene etihubyeni ta vuavanyisi namuntlha. Loko yo landzeriwa, ku soholotiwa ka vululami swi nga papalatiwa.

Muxe u vutise Vaisrayele xivutiso lexi nge: “Hi rihi tiko lerikulu leri nga ni swileriso ni swiboho swa vuavanyisi swo lulama ku fana ni nawu hinkwawo lowu ndzi wu vekaka emahlweni ka n’wina namuntlha?” (Deteronoma 4:8) Handle ko kanakana, a ku na tiko rin’wana leri vuyeriweke eka vululami byo tano. Ehansi ka mfumo wa Hosi Solomoni, loyi evuntshweni byakwe a landzela milawu ya Yehovha, vanhu a va “tshama va sirhelelekile” naswona a va tiphina hi vutomi, “va dya, va nwa naswona va tsaka.”—1 Tihosi 4:20, 25.

Lexi twisaka ku vava, Vaisrayele va tshike ku yingisa milawu ya Xikwembu. Hi ku tirhisa muprofeta Yeremiya Xikwembu xi te: “Waswivo! Rito ra Yehovha va ri bakanyile, xana va ni vutlhari byihi?” (Yeremiya 8:9) Vuyelo bya kona hi leswaku muti wa Yerusalema wu hundzuke “muti lowu nga ni nandzu wa ngati” wu tala hi swilo “leswi nyenyetsaka.” Eku heteleleni wu lovisiwile naswona wu tshame wu ri rhumbi ku ringana malembe ya 70.—Ezekiyele 22:2; Yeremiya 25:11.

Muprofeta Esaya u hanye enkarhini wo nonon’hwa ematin’wini ya Israyele. Loko a tsundzuka swilo swa khale, u susumeteleke ku vula ntiyiso malunghana na Yehovha Xikwembu ni Nawu wakwe a ku: “Loko wena u avanyisa misava, kunene vaaki va tiko leri noneke va ta dyondza ku lulama.”—Esaya 26:9.

Esaya u tsakisiwe hi ku va a huhuteriwe ku profeta malunghana ni mfumo wa Hosi leyi nga Mesiya, ku nga Yesu Kreste a ku: “A nge avanyisi hi ku ya hi leswi a swi vonaka ematihlweni ya yena, kumbe a tshinya hi ku ya hi leswi twiwaka hi tindleve takwe ntsena. Kutani u ta avanyisa swisiwana hi ku tshembeka, naswona u ta tshinya hi vunene ku pfuna lavo rhula emisaveni.” (Esaya 11:3, 4) Hakunene vanhu hinkwavo lava nga ta fumiwa hi Hosi leyi nga Mesiya ehansi ka Mfumo wa Xikwembu va ta tiphina hi vutomi.—Matewu 6:10.