Vito la Xikwembu, leli tsaliwaka hi 4 wa maletra ya Xiheberu יהוה, li humelela kolomuyani ka 7.000 wa makhambi ka Matsalwa ya Xiheberu. Bibele leli, li hundzuluxela maletra wolawo ya 4, lawa ma vitaniwaka Tetragrama, li ku “Yehovha.” Vito leli li humelela ngopfu swinene ka Bibele ku tlula mavito hinkwawu. Hambileswi vatsali lava nga tirhisiwa hi Xikwembu swaku va tsala Bibele va nga tirhisa marito man’wani ya ku tlhamusela leswi Xikwembu xi nga xiswona, ya ku fana ni lama nge: “Lweyi wa Matimba Hinkwawu,” “Lweyi wa Ku Tlakuka” ni “Hosi” kambe ka vito la Xikwembu, va tirhise Tetragrama.

Yehovha Xikwembu hi yena a nga byela lava nga tsala Bibele swaku va tirhisa vito la yena. Hi xikombiso, a byele muprofeta Yuwele swaku a tsala leswaku: “Lweyi a vitanaka vito la Yehovha a ta ponisiwa.” (Yuwele 2:32) Naswona Xikwembu xi yendle swaku mupisalema mun’wani a tsala a ku: “Vanhu a va swi tive swaku wena lweyi vito la wena ku nga Yehovha, hi wena ntsena Lweyi a Nga Tlakuka amisaveni hinkwayu.” (Tipisalema 83:18) Phela vito la Xikwembu li humelela kolomuyani ka 700 wa makhambi ka buku la Tipisalema ntsena — ku nga buku leli nga ni mapowema lawa a ma fanele ma yimbeleliwa hi vanhu va Xikwembu. Se, hi mhaka muni vito la Xikwembu li nga li kona ka Mabilele ya manyingi? Hi mhaka muni Bibele leli li tirhisa vito leli nge “Yehovha”? Naswona vito la Xikwembu leli nge Yehovha li vula yini?

Hi mhaka muni vito la Xikwembu li nga li kona ka Mabibele ya manyingi? Ku ni swivangelo swa ku hambanahambana. Van’wani va vona ingaku a swi bohi swaku Xikwembu xa Matimba Hinkwawu xi va ni vito la ku hambana ni man’wani. Van’wani swi tikomba na va ngheniwe hi mukhuva wa Vayuda wa ku kala va nga lavi ku tirhisa vito leli, hi ku chava swaku va nga li chimisa. Kasi van’wani va pimisa swaku leswi ku kalaka ku nga na munhu lweyi a yi tivaka kahle ndlela leyi vito la Xikwembu a li vitaniwa hi yona, swa yampsa ku tirhisa rito leli nge “Hosi” kumbe “Xikwembu.” Kambe leswo a swi twali, hi mhaka ya swivangelo leswi landzelaka:

•   Lava vulaka swaku a swi bohi swaku Xikwembu xa Matimba Hinkwawu xi va ni vito, a va na mhaka ni wumboni la leswaku makopiya ya ku sungula ya Rito la xona, ku patsa ni lawa ma nga va kona na Kreste a nga se ta lani misaveni, ma ni vito la Xikwembu. Hilani hi nga swi vona hi kona a ku sunguleni, Xikwembu xi vule swaku vito la xona li tsaliwa kolomuyani ka 7.000 wa makhambi ka Rito la xona. Swa tikomba swaku xi lava hi tiva vito la xona hi tlhela hi li tirhisa.

• Vahundzuluxeli lava nga susa vito leli ka Bibele hi mhaka ya ku hlonipha mukhuva wa Vayuda, va tsandzeka ku vona mhaka yin’wani ya lisima. Hambileswi vatsali van’wani va Vayuda va nga yala ku vitana vito leli, a va li susanga ka Mabibele ya vona. Mabuku ya khale lawa ma nga kumeka aQumran, akusuhi ni Lwandle la Ku Fa ma na lona vito leli ka tindhawu ta tinyingi. Vahundzuluxeli van’wani va Bibele va tsale rito leli nge “HOSI” hi maletra yamakulu ka tindzimana leti vito la Xikwembu a li humelela ka tona ka matsalwa ya ku sungula. Kambe xivutiso hi lexi: Hi mhaka muni vahundzuluxeli lava va vone swi li swinene ku susa vito la Xikwembu ka Bibele, na va swi tiva swaku li humelela ka makhambi ya manyingi ka tindzimana ta Bibele? I mani lweyi a nga va pfumelela swaku va susa vito lelo? Swo tiviwa hi vona.

• Lava vulaka swaku vito la Xikwembu a li fanelanga li tirhisiwa hikusa a swi tiviwi swaku a li vitanisiwa ku yini va li tirhisa na va chunsekile vito la Yesu. Kambe, vadjondzisiwa va Yesu a va vitana vito la yena hi ndlela ya ku hambana ni leswi Vakreste va vanyingi namuntlha va li vitanisaka swona. Swi nga yendleka Vakreste lava nga Vayuda, a va vitana vito la Yesu va ku, Yeshúa‛. Kasi vito leli nge “Kreste” a ku li Mashíahh kumbe “Mesiya.” Vakreste lava a va vulavula Xigriki a va mu vitana Iesoús Khristós, kasi Vakreste lava a va vulavula Xilatini a va mu vitana Iésus Chrístus. Xikwembu xi pfumelele swaku vito la xona leli nga hundzuluxeliwa hi Xigriki li tsaliwa ka Bibele, ku kombisa swaku Vakreste lava a va hanya ka minkama ya vapostolo, a va landzela ndlela ya wutlharhi ya ku tirhisa vito leli hi ndlela leyi nga toloveleka ka lirimi la vona. Hi ku fanana, Comissão La Wuhundzuluxeli La Bibele La Misava Ya Nyuwani li vona na swi twala ku tirhisa vito leli nge “Yehovha,” hambileswi mavitanelo ya lona ma nga kalaka ma nga fani hi ku kongoma ni leswi vito la Xikwembu a li vitanisiwa xiswona hi Xiheberu xa khale.

Hi mhaka muni Wuhundzuluxeli La Misava Ya Nyuwani li tirhisa vito leli nge “Yehovha”? Hi Xichangana, a 4 wa maletra ya Tetragrama (יהוה) ma tsaliwa hi YHWH. Ku fana ni marito hinkwawu lama tsaliwaka hi Xiheberu xa khale a Tetragrama a yi na wona 5 wa maletra lawa: a, e, i, o, u (ma vogais). Loko Xiheberu xa khale xi tirhisiwa siku ni siku, lava a va lerha a va tipetela hi voxe maletra (ma vogais) lawa a ma laveka.

 Loko se ku hundze kolomuyani ka 1.000 wa malembe na Matsalwa ya Xiheberu ma hetiwile, tintivi ta Vayuda ti sungule ndlela ya ku pfuna mulerhi swaku a tiva maletra (a, e, i, o, u) lawa a a fanele a ma tirhisa loko a lerha Xiheberu. Kambe, hi nkama wolowo, Vayuda va vanyingi a va hlaya swaku swa yila ku vitana vito la Xikwembu, hi mhaka ya leswo va li susile va veka marito man’wani. Se swi tikomba ingaku nkama va nga kopiyara Tetragrama, va teke maletra (ma vogais) ya mavito lawa a va ma tirhisa swaku va vitana Xikwembu va ma peta ka Tetragrama. Hi mhaka leyo matsalwa lawa ma nga ni maletra wolawo (ma vogais), a ma pfuni nchumu loko munhu a lava ku tiva leswi vito la Xikwembu a li vitanisiwa xiswona hi Xiheberu xa ku sungula. Van’wani va hlaya swaku vito leli a li vitaniwa “Yahweh,” kasi van’wani va vula swin’wani. Buku leli nga kumiwa ka Lwandle la Ku Fa leli nga ni xiyenge xa buku ya Levhitika hi Xigriki li hundzuluxela vito la Xikwembu li ku i Iao. Handle ka leswo, vatsali va khale va Xigriki va tlhela va vula swaku a li ta vitaniwa Iae, Iabé na Iaoué. Kambe a ku na xivangelo xa ku sindzisa mavonelo. A hi swi tivi swaku vanhu va Xikwembu va khale a va li vitanisa ku yini vito leli hi Xiheberu. (Genesa 13:4; Eksoda 3:15) Leswi hi swi tivaka hi leswaku loko Xikwembu xi vulavula ni vanhu va xona a xi tirhisa vito la xona hi ku phindhaphindha, na vona a va xi vitana hi lona ni leswaku a va li tirhisa va nga chavi loko va vulavula ni vanhu van’wani. — Eksoda 6:2; 1 Tihosi 8:23; Tipisalema 99:9.

Se, hi mhaka muni Bibele leli li tirhisa vito leli nge “Yehovha”? Hikusa vito leli la Xikwembu i khale na li tirhisiwa hi Xichangana.

Vito la Xikwembu li hundzuluxeliwe hi khambi la ku sungula ka Bibele la Xinghiza hi 1530 ka wuhundzuluxeli la William Tyndale la 5 wa Mabuku ya Ku Sungula ya Matsalwa ya Bibele. A li tsalise xileswi “Iehouah.” Hi ku famba ka nkama, Xinghiza xi txintxile se vito la Xikwembu li sungule ku tsaliwa hi matsalelo ya swoswi. Hi xikombiso, hi 1612, Henry Ainsworth a li tsalise xileswi “Iehovah” loko a hundzuluxela buku la Tipisalema. Se, hi 1639, nkama buku lolelo li nga yampsisiwa  li tlhela li humesiwa xikan’we ni 5 wa Mabuku ya Ku Sungula ya Matsalwa ya Bibele ku tirhisiwe matsalelo lama nge “Yehovha.” Hi 1901, vahundzuluxeli va Bibele la Versão Padrão Americana (hi Xinghiza) va tirhise vito leli nge “Yehovha” lani vito la Xikwembu a li humelela kona ka matsalwa ya Xiheberu.

Loko Joseph Bryant Rotherham, lweyi a nga ntivi ya Bibele leyi hloniphiwaka a tlhamusela xivangelo xa ku va ku tirhisiwe vito leli nge “Yehovha” handle ka ku ku tirhisiwa leli nge “Yahweh” ka wuhundzuluxeli la yena la Estudo dos Salmos (hi Xinghiza) la 1911, a hlaye swaku a a lava ku tirhisa “vito leli nga toloveleka (li tlhela li yamukeleka) ka valerhi va Bibele.” Hi 1930 ntivi leyi vitaniwaka A. F. Kirkpatrick yi vule swa ku fana hi ku tirhisa vito leli nge, “Yehovha.” Yi te: “Vanhu va swoswi lava tivaka lirimi va vula swaku vito la Xikwembu li fanele li va Yahveh kumbe Yahaveh; kambe hi Xinghiza vito leli nge YEHOVHA li tolovelekile funtshi mhaka ya lisima a hi mavitanelo ya kona kambe i ku tiva swaku i vito, ku nga li rito la ku tlhamusela Xikwembu la ku fana ni leli nge ‘Hosi.’”

Vito leli nge Yehovha li vula yini? Hi Xiheberu, vito leli nge Yehovha li huma ka rito leli vulaka “ku va kona” naswona tintivi ta tinyingi ti vona ingaku li kombisa rito la Xiheberu leli vulaka ku yendleka. Hi mhaka leyo, Comissão La Wuhundzuluxeli La Bibele La Misava Ya Nyuwani li twisisa swaku vito la Xikwembu li vula swaku “A Yendla Leswaku Swi Va Kona.” Tintivi ti ni mavonelo ya ku hambana ka mhaka leyi, hi mhaka leyo a hi sindzisi swaku mavonelo ya hina hi wona yamanene ka ntlhamuselo leyi. Kambe ntlhamuselo leyi yi wu fanela kahle ntirho wa Yehovha hileswi a nga Muvumbi wa swilo hinkwaswu ni Muhetisisi wa xikongomelo xa yena. A yendle swilo hinkwaswu leswi nga kona ku patsa ni vanhu ni tintsumi funtshi a tama a yendla swaku ku rhandza ka yena ni xikongomelo xa yena swi hetiseka.

Hi mhaka leyo, ntlhamuselo wa vito leli nge Yehovha a wu gameli ntsena ka marito lawa ma nga ka Eksoda 3:14, lama nge: “Ni Ta Va Lexi Ni Langaka Ku Va Xona” kumbe “Ni Ta Tikombisa Ni li Lexi Ni Nga Ta Tikombisa Ni li Xona.” Ntiyiso wa mhaka hi swaku marito lawa a ma li tlhamuseli hi ku helela vito la Xikwembu. Kambe mo kombisanyana wumunhu la Xikwembu, ma kombisa swaku xi va xin’wani ni xin’wani leswaku xi hetisisa xikongomelo xa xona. Hi mhaka leyo, hambileswi vito leli nge Yehovha li nga ha vaka ni ntlhamuselo yoleyo, a li vuli ntsena leswi a langaka ku va swona. Li tlhela li vula ni leswi a yendlaka swaku swi va kona ka ntumbuluku wa yena ni ku hetisisa swikongomelo swa yena.