SWI YO YENTXIWA?
Ku Tibasisa Ka Xikhumba Xa Baleia-piloto
A minchumu ya yitsongo leyi hanyaka ka mati, loko yi namarha hansi ka boti yi yentxa swaku boti li famba hi kutsongo li tlhela li heta combustível la linyingi. Lexo i xikarhato xa xikulu ka lava tirhisaka maboti, hikusa leswo swi tlhela swi yentxa swaku maboti ma lava ku basisiwa nkama ni nkama. Vativi va ciência va zama ku pfunisa ka mhaka leyi hi ku tirhisa minchumu leyi se yi nga yentxiwa hi Xikwembu.
Kambisisa leswi landzelaka: Tintivi tin’wana ti tsumbule swaku a xikhumba xa baleia-piloto-de-aleta-longa (Globicephala melas) xa swi kota ku tibasisa hi xoxe. A xikhumba xa lona xi pfaliwe hi minchumu ya yitsongo hintamu leyi yentxaka swaku leswi tshamaka ka mati swi nga namarhi ka xikhumba xa lona. Nakambe ka xikhumba xa lona ku ni mafurha lama dlayaka minchumu ya ku fana ni ma algas ni ma bactérias. Loko baleia-piloto li ya li txintxa xikhumba xa lona, li ya li huma mafurha ya manyingi lawa ma dlayaka.
Tintivi ti lava ku tekelela leswi baleia-piloto li swi yentxaka, swaku ti kota ku basisa a hansi ka maboti. Khale a ku tirhisiwa tinta leli a li yentxa swaku minchumu swa matini swi nga namarhi ka boti, kambe hi ku famba ka nkama tinta lolelo li nyime ku tirhisiwa hileswi a li dlayetela swiharhi swa ku tshama ka mati. Tintivi tin’wana ti tsumbule swaku ku nga vekiwa redi la nsimbi a hansi ka maboti, hi ka mimbhovo ya redi ku huma ma produtos químicos lawa ma kalaka ma nga dlayi swiharhi leswi tshamaka ka mati. Loko produto químico lolelo li kumana ni mati swi yentxa swaku ku va ni mafurha ya ku namarha, mafurha wolawo ma gama ma namarha a hansi ka boti hinkwalu, hi ku famba ka nkama mafurha wolawo ya ku namarha, ya 0,7 milímetros ma deretera ma gama ma yentxa swaku leswi a swi namarhile hansi ka boti swi sungula ku suka. Loko se swi yentxekile leswo, a hansi ka boti ku tlhela ku huma mafurha man’wana lawa ma li vhikelaka.
Minchumu ya ku hanya leyi namarhaka ka maboti ya karhata ku yi susa naswona yi yentxa swaku maboti ma nana
Ma teste lawa ma nga yentxiwa laboratório ma kombisa swaku leswo swi nga yentxa swaku swiharhi swa matini swi nga ha namarhi ka maboti. Leswo swi tsakisa hintamu ka ma empresa lawa ma tirhaka hi maboti hikusa a ma nga ha ta va ni ntirho wa ku tshamela ku basisa maboti, naswona a va nga ha ta luza male ya yinyingi hi ku ma basisa.
U swi vonisa ku yini? Leswi baleia-piloto li kotaka ku tibasisa hi loxe swi yo tiyentxekela? Kumbe swi yo yentxiwa?