Mwana winu wakufumapo yayi pa nyumba ndipo walije chakuchita. Pamanyuma wakumuphalirani kuti “Namwazgika mwe!” Panji mungaghanaghana vyakuti wajure waka TV panyake waseŵere gemu ya pa kompyuta iyo wakutemwa. Kweni pambere mundamuphalire kuti wachite nthena, ghanaghanirani vinthu vichoko waka ivi.

•   Nyengo zinyake mtundu wa vyakusanguluska na nyengo iyo wangamalirapo vingasazgirako waka suzgo. Dada munyake zina lake Robert wakuti: “Ŵana ŵanyake ŵakumwazgika para ŵakuchita vinthu vyakuyana waka zuŵa lililose, kweni vinthu vikuŵako makora para ŵakuwonelera TV panji para ŵakuseŵera magemu gha pa kompyuta. Nakuti ŵana ŵanandi ŵakutemwa yayi kuchita vimoza na vimoza zuŵa lililose.”

   Muwoli wake, Barbara nayo wakukolerana na ivyo wakayowoya mfumu wake. Iyo wakuti: “Vinthu vinandi pa umoyo vikukhumba kuti wamunthu ughanaghanenge kweniso kuŵikapo mtima, ndipo kanandi ivyo tachita vikufiskika pachokopachoko. Apo ŵana awo ŵakumalira nyengo yinandi pa TV panji kuseŵera magemu pa kompyuta ndimo ŵakuchitira yayi, lekani ŵakukaŵa yayi kumwazgika.”

•   Kumalira nyengo yinandi pa Intaneti kungapangiska kuti munthu wambe kujiwona kuti ngwawakawaka. Para mwana winu wakuwona vithuzi kweniso mavidiyo gha ivyo ŵanyake ŵakuchita, vingamupangiska kwamba kujiwona nga kuti ngwakukhalira. Msungwana munyake zina lake Beth wakuti: “Ntchipusu kwamba kughanaghana kuti waliyose wakukondwa na umoyo kweni ine nkhukhala waka nthe pa nyumba.’”

   Chinyake ntchakuti, kumalira nyengo yinandi pa Intaneti kungapangiska munthu kujiwona kuti wakusoŵeka chinthu chinyake ndipo wangalutilira kumwazgika. Munyamata munyake zina lake Chris wakuti: “Ungawoneka nga kuti uli na vyakuchita vinandi, kweni para wafumapo waka pa Intaneti palije chamahara icho ukuŵa kuti wachita.”

•   Kumwazgika kungamupani mwaŵi wakuchita vinyake. Mama munyake zina lake Katherine wakuti kumwazgika kukupa ŵana mwaŵi wakuti ŵaghanaghanenge. Mwachiyelezgero: “Mwana wangatora kabokosi kachoko waka nakwamba kughanaghanira kuti wali mu galimoto, boti, panji ndege. Wangapanga thenti para wakaka salu ku thebulu panji mpando.”

   Lekani ntchakupulikikwa kuti wasayansi munyake zina lake Sherry Turkle wakati “kumwazgika kukupa munthu mwaŵi wakuti wangachita chinthu chinyake.” a Ntheura, ni nyengo zose yayi apo kumwazgika nkhuheni. Buku la Disconnected likuti, “Para munthu wakunyamura visulo thupi lake likuŵa lankhongono. Mwakuyana waka para wamwazgika ukwamba kughanaghana ndipo ivi vingapangiska kuti upange chinthu chinyake.”

 Fundo yikuru: Para mwana winu wamwazgika lekani kuwona kuti ni suzgo kweni movwirani kumanya ivyo wangachita kuti wambeso kuŵa wakukondwa na kuchitaso vinthu vinyake.

•   Para vingachitika ŵalekani ŵana ŵinu kuti ŵakaseŵerenge. Barbara, uyo tangumuzunura kukwambilira wakuti: “Zuŵa kweniso tumphepo tuwemi, vingawovwira kuti mwana winu waleke kumwazgika. Para ŵana ŵithu ŵamba kuseŵera kuwaro, ŵakwamba kughanaghanirapo vinthu vinandi!”

   Fundo ya mu Baibolo: “Kanthu kalikose kali na nyengo yake yakutemeka, . . . nyengo ya kuseka [na] nyengo ya kudukaduka.”—Mupharazgi 3:1, 4, mazgu ghamusi.

   Ghanaghanirani fundo iyi: Kasi pangaŵa uwemi wuli para nkhuzomerezga kuti ŵana ŵane ŵakaseŵerenge kuwaro? Ndipo para vingachitika yayi kuti ŵakaseŵerenge kuwaro, kasi ningaŵapa vyakuchita wuli vinyake vya mu nyumba ivyo vikukhumba munthu waghanaghanenge?

•   Wovwirani ŵana ŵinu kuti ŵaghanaghanirenge ŵanji. Mama munyake zina lake Lillian wakusachizga kuti: “Ntchiwemi kujipeleka kovwira munthu mulara kutchetcha, kutozga malo panji kumovwira kuphika, nyengo zinyake kuluta waka kukamuwona. Kuchita nthena kukwiziska chimwemwe chanadi.”

   Fundo ya mu Baibolo: “Uyo wakupa mwawanangwa vimwenderenge makora, ndipo uyo wakusamphuska ŵanji, nayo wasamphuskikenge.”—Zintharika 11:25.

   Ghanaghanirani fundo iyi: Kasi mungaŵawovwira wuli ŵana ŵinu kuti ŵakondwenge kovwira ŵanji?

•   Muŵe chiyelezgero chiwemi. Ivyo mukuyowoya pa nkhani ya ivyo mukuchita zuŵa lililose vikukhwaskaso ŵana ŵinu. Mama munyake zina lake Sarah wakuti: “Usange tikuyowoya nga kuti vinthu vikwenda yayi, ndikuti tikusambizga waka ŵana ŵithu kuti nawo ŵamwazgikenge na umoyo. Kweni para tikuyowoya viwemi vyakukhwaskana na ntchito izo tikuchita zuŵa lililose, tikupangiska kuti ŵana ŵithu nawo ndimo ŵaziwonerenge.”

   Fundo ya mu Baibolo: “Munthu wa mtima wakusangwa wakuŵa na chiphikiro nyengo zose”—Zintharika 15:15.

   Ghanaghanirani fundo iyi: Kasi ŵana ŵane ŵakuziwona wuli ntchito izo nkhuchita zuŵa na zuŵa chifukwa cha ivyo nkhuyowoya? Kasi ŵakuwona kuti nkhuchita wuli para namwazgika?

 Fundo yikuru: Wovwirani ŵana ŵinu kulemba vinthu vyakuzirwa ivyo ŵakukhumba kuchita. Mama munyake zina lake Allison wakuti “Tikapanga kabokosi kakuti waliyose waponyengemo ivyo walemba kuti wakukhumba kuchita.”