Ivyo Ŵanji Ŵayezga Kucita Kuti Ŵamazge Ukavu

ŴASAMBAZI ŵali kumazga nadi ukavu wawo. Kweni ŵakutondeka kumazga ukavu wa ŵanthu wose. Cifukwa wuli? Cifukwa nchakuti ŵasambazi ŵakukhumba yayi kuti munthu panji cinthu cinyake citimbanizge usambazi wawo panji nchindi zawo. Solomoni, uyo wakaŵa Themba lakale la Israyeli, wakalemba kuti: “Wonani, masozi gha awo mbakusuzgika, kweni ŵakaŵavye wakusanguluska! Awo ŵakaŵasuzganga ŵakaŵa na nkhongono.”—Mupharazgi 4:1.

Kasi ŵanthu ŵasambazi na ŵamazaza ŵangasintha caru na kumazga ukavu? Mwakulongozgeka na Ciuta, Solomoni wakalemba kuti: “Wonani, yose njawaka na suzgo ya mtima. Ico nchakubendera kuti cinganyoloskeka cara.” (Mupharazgi 1:14, 15) Kuti tigomezge kuti mazgu agha ngaunenesko, tiyeni tiwone ivyo ŵanthu ŵayezga kucita kuti ŵamazge ukavu.

Ivyo Ŵanji Ŵakaghanaghananga Kuti Vimazgenge Ukavu

Mu vilimika vya m’ma 1800, apo vyaru vinyake vikasambazga comene cifukwa ca malonda na mafakitare, ŵanthu ŵanyake ŵamazaza ŵakamba kughanaghanirapo comene umo ŵangamazgira ukavu pa caru. Ŵakamba kughanaghana ivyo ŵangacita kuti vinthu ivyo vili mu caru vigaŵikenge mwakuyana ku waliyose.

Ŵanji ŵakaghanaghana kuti para pangaŵa boma lakupeleka mazaza ku ŵanthu kuti ndiwo ŵendeskenge cuma, lingawovwira kuti vinthu ivyo vili mu caru vigaŵikenge mwakuyana. Ŵasambazi ŵakakondwa nagho yayi maghanoghano agha. Kweni ŵanthu ŵanandi ŵakayegheka na fundo yakuti waliyose wakwenera kugwira nchito na nkhongono zake zose na kuŵa na vyakukhumbikwira pa umoyo. Ŵanandi ŵakalindizganga kuti vyaru vinandi vitemwenge boma lakupeleka mazaza ku ŵanthu mwakuti caru ciŵenge ciwemi comene. Vyaru visambazi vicoko waka vikamba kulondezga fundo zinyake za boma ili ndipo vikalayizga kuti vipwelelerenge ŵanthu ŵake “kufuma pa zuŵa lakubabikira mpaka lakufwira.” Vyaru ivi vikuti vili kumazga ukavu wakujumphizga pakati pa ŵanthu ŵake.

 Kweni boma la mtundu uwu lindafiske cilato cake cakuti ŵanthu ŵaleke kujighanaghanira ŵekha. Ivyo boma ili likakhumbanga vyakuti ŵanthu ŵagwirenge nchito zakovwira caru cawo m’malo mwa kujovwira ŵekha, vikatondeka. Ŵasambazi ŵanyake ŵakakhumbanga yayi kovwira ŵakavu cifukwa ŵakawonanga kuti ŵakavu ŵanyake ŵakakhumbanga yayi kugwira nchito cifukwa ca kugomezga wovwiri. Baibolo lawoneka kuti likuneneska apo likuti: “Kulije murunji pano pasi uyo wakucita uwemi kwambura kwananga. . . . Ciuta wakalenga munthu wakunyoloka mtima, kweni iwo ŵapenjapenja kusanga viphya vinandi.”—Mupharazgi 7:20, 29.

Ŵanthu ŵanandi ŵakagomezganga fundo ya caru ca United States of America yakuti waliyose wangasambazga cikuru wakulimbikira nchito. Vyaru vinandi pa caru cose vikatolera vinthu ivyo vikawonekanga kuti vikawovwira caru ca United States kuti cisambazge, nga nkhusankha ŵalongozgi mwa kucita kuvota, ndiposo kupa munthu waliyose wanangwa wa kucita bizinesi. Kweni ni vyaru vyose yayi ivyo vikalondezga fundo za caru ici. Mwaciyelezgero, vyaru vya mu North America vili kusambazgika cifukwa ca mtundu wa boma lake waka yayi, kweni cifukwa ca kuŵa na vinthu vinandi vyacilengiwa, ndiposo nthowa zinandi zakuguliskira malonda pa caru cose. Kweniso, para vyaru vikuphalizgana pa nkhani ya malonda, pakuŵa vinyake vikusambazga ndipo vinyake vikukavuka. Kasi vyaru visambazi vingaciskika kuti viwovwirenge vyaru ivyo vicali vikavu?

Kasi Kupeleka Wovwiri Kungamazga Ukavu?

Pamanyuma pa Nkhondo Yaciŵiri ya Caru Cose, vyaru vinandi vya mu Europe vikanangika ndipo ŵanthu ŵanandi ŵakawonanga kuti ŵafwenge na njara. Caru ca United States cikawona kuti boma lakupeleka mazaza ku ŵanthu pa kendeskero ka cuma likachuka mu vyaru vya ku Europe. Ntheura, kuti cijandizge boma ili, kwa vilimika vinayi, caru ca United States cikapelekanga ndalama zinandi ku vyaru vya mu Europe ivyo vikakolerananga na fundo zake, kuti zovwire pa nchito za ulimi ndiposo kunozgera mafakitare. Ndondomeko iyi, iyo yikacemekanga Marshall Plan yikawoneka kuti njakovwira comene. Vyaru vinandi vya ku Western Europe vikayegheka na fundo za caru ca United States ndipo ukavu wakujumphizga ukacepa mu vyaru ivi. Kasi nthowa iyi yikamazga ukavu pa caru cose?

Caru ca United States cikati cawona kuti nthowa iyi njakovwira, cikamba kovwira vyaru vikavu pa caru cose pa nkhani za ulimi, umoyo, masambiro, ndiposo mendero. Kweni caru ca United States cili kuyowoya cekha kuti cikacitanga nthena cifukwa ca kukhumba kusanga candulo. Vyaru vinyake navyo vikamba kovwira vyaru vikavu cifukwa ca kukhumba kusangirapo candulo. Vilimika 60 vikati vyajumphapo, vyaru ivi vikakhuŵara kuwona kuti vyaru vikavu vindasambazge nangauli kukaluta ndalama zinandi zakuyana waka na izo caru ca America cikapeleka ku Europe. Mbunenesko kuti vyaru vinyake ivyo kumanyuma vikaŵa vikavu vikasambazga nadi, comenecomene vya ku East Asia. Ndipouli, vyaru vinyake vikalutilira kukavuka mwakujumphizga nangauli wovwiri uwo vikapokeranga ukacepeska ciŵelengero ca ŵana awo ŵakafwanga ndiposo kovwira kuti ŵana ŵanandi ŵasambire.

Cifukwa Wuli Wovwiri Wakufuma ku Vyaru Vinyake Ungamazga Yayi Ukavu?

Kumazga ukavu mu vyaru vikavu kukaŵa kwakusuzga comene kuluska kovwira vyaru visambazi kale kuti vinozge vinthu ivyo vikanangika cifukwa ca nkhondo. Vyaru vya ku Europe vikaŵa kale na mafakitare, mabizinesi, na nthowa zinandi za mendero. Vikakhumbikwiranga waka ndalama zakunozgeraso vinthu ivyo vikanangika na nkhondo. Nangauli vyaru vikavu vikapokera wovwiri kufuma ku vyaru visambazi kuti vizengere masukulu, vipatala, ndiposo kulimira misewu, ŵanthu mu vyaru ivi ŵakalutilira kukavuka mwakujumphizga cifukwa ŵakaŵavya mabizinesi, vinthu vyacilengiwa vyakuti vingaŵapa ndalama, ndiposo nthowa zakutumizgira malonda ku vyaru vinyake.

 Ivyo vikupangiska ukavu ni vyakusuzga kuvimazga cifukwa ukavu ndiwo ukwambiskaso vinthu ivi. Mwaciyelezgero, matenda ghakukavuska munthu, ndipo ukavu ukupangiska matenda. Ŵana awo ŵakusoŵa cakurya ŵakuŵavya nkhongono ndiposo mahara mwakuti para ŵakura, nawo ŵakuzakatondeka kupwelelera ŵana ŵawo. Kweniso, para vyaru visambazi vyapeleka wovwiri wa cakurya ku vyaru vikavu, ŵalimi ndiposo ŵamalonda mu vyaru ivi ŵakusoŵa ŵanthu ŵakugura cakurya cawo, ntheura ukavu ukulutilira. Kutumizga wovwiri wa ndalama mu vyaru vikavu kungambiskaso suzgo linyake. Nchipusu comene kwiba wovwiri wakufuma ku caru cinyake, ntheura kukwambiska vimbundi, ndipo ŵanthu ŵanandi ŵangakavuka cifukwa ca vimbundi. Wovwiri wakufuma mu vyaru vinyake ukumazga yayi ukavu cifukwa ukumazga yayi suzgo ilo likwambiska ukavu.

Ico Cikupangiska Ukavu

Ukavu wakujumphizga ukuŵapo cifukwa vyaru, maboma, na ŵanthu ŵakucita vinthu mwakujighanaghanira ŵekha. Mwaciyelezgero, maboma gha mu vyaru visambazi ghalije navyo nchito comene vya kumazga ukavu wa mu vyaru vinyake cifukwa ghakukhumba kukondweska ŵanthu awo ŵakaghavotera. Ntheura vikukanizga ŵalimi ŵa mu vyaru vikavu kuti ŵaguliskenge vyakukolora vyawo mu vyaru visambazi cifukwa ca kopa kuti ŵalimi ŵa mu vyaru vyawo ŵangasoŵa malonda. Kweniso, ŵawusi ŵa mu vyaru visambazi ŵakuŵalipilira katundu munyake ŵalimi ŵa mu vyaru vyawo mwakuti ivyo ŵalima vigulikenge comene kuluska vya ŵalimi ŵa mu vyaru vikavu.

Nchakuwonekerathu kuti mtima wakujighanaghanira uwo ŵanthu ndiposo maboma ghali nawo, ndiwo ukupangiska ukavu. Solomoni, uyo wakalembako Baibolo wakayowoya kuti: “Munthu yumoza wakuwusa pacanya pa munyake kujipweteka iyo mwene.”—Mupharazgi 8:9.

Kasi tingalindizga kuti ukavu uzamumara? Kasi lilipo boma ilo lingasintha nkharo ya ŵanthu?

[Bokosi pa peji 6]

Dango la Kumazga Ukavu

Yehova Ciuta wakapa Ŵaisrayeli malango agho ŵaghalondezgenge mphanyi ghakawovwira kuti ŵanandi ŵaleke kukavuka. Kuyana na Dango, mbumba yiliyose yikapikanga malo kuŵa ciharo cake, kuwuskako fuko la Ŵalevi la usofi. Ciharo ca mbumba cikaŵanga cakuvikilirika nyengo zose cifukwa ŵakazomerezgekanga yayi kuguliskirathu malo ghawo. Para pajumpha vilimika 50 vilivyose, malo agho ghakaguliskika ghakeneranga kuwezgeka ku mweneco panji ku mbumba yake. (Leviticus 25:10, 23) Usange munthu munyake waguliska malo ghake cifukwa ca ulwari, ngozi, panji ukata, uyo wagura wakeneranga kuzakawezga mwawanangwa mu cilimika cakuhenelera. Pakate paŵavyenge mbumba iyo yikate yiŵenge yikavu kwa miwiro na miwiro.

Dango linyake la Ciuta likapelekanga mwaŵi wakuti munthu uyo wasuzgika wajiguliske kuŵa muzga. Ŵakamupirangathu ndalama mwakuti walipire ngongoli izo wali nazo. Para pajumpha vilimika vinkhondi na viŵiri wandajiwombore, wakeneranga kusutuka ku wuzga na kupika mbuto ndiposo viŵeto mwakuti wakambeso ulimi. Kweniso, para Muisrayeli mukavu wabwereka ndalama, Dango likakanizganga kuti ŵanyake ŵamucitenge katapira. Dango likatiso para ŵanthu ŵakuvuna mbuto zawo, ŵaleke kuvuna zamumphepete mwa munda mwakuti ŵakavu ŵazakavulure. Dango ili mphanyi likawovwira kuti paŵavye Muisrayeli wakupempheska.—Duteronome 15:1-14; Leviticus 23:22.

Kweni mdauko ukulongora kuti pakaŵa Ŵaisrayeli ŵanyake awo ŵakakavuka. Cifukwa wuli? Ŵaisrayeli ŵakapulikira yayi dango la Ciuta. Nga umo vikuŵira mu vyaru vinandi, apo vilimika vikajumphangapo, ŵanthu ŵanyake ŵakasambazga comene mwakuti ŵakaŵa na malo ghanandi apo ŵanji ŵakaŵavya malo. Ukavu ukanjira pakati pa Ŵaisrayeli cifukwa cakuti ŵanthu ŵanyake ŵakazerezga Dango la Ciuta ndipo ŵakamba kujighanaghanira ŵekha m’malo mwa kughanaghanira ŵanyawo.—Mateyu 22:37-40.