A TE TUSI TAPU E SĒ SE TUSI FAKASAIENISI, KAE E MAUA I EI A FAKAMATALAGA KI MEA KOLĀ SEKI ‵TUPU. KE ONOONO KI NĀI FAKAAKOAKOGA.

E mata, a te lalolagi e isi sena kamataga?

Ne tali‵tonu malosi a saienitisi i se taimi me e seai se kamataga o te lalolagi. Kae nei la, ko kamata o talia ne latou me e isi se kamataga o te iunivesi. Ne fakamatala maea mai ne te Tusi Tapu a te mea tenā.—Kenese 1:1.

E pefea a foliga o te lalolagi?

I aso mua, e tokouke a tino ne mafau‵fau me i te lalolagi e pāpā. I te 5 senitenali  T.L.M., ne ma‵natu aka a saienitisi Eleni me pukupuku. Kae mai mua atu eiloa—i te valu senitenali T.L.M.—ne fakasino atu a te tino tusi tala ko Isaia ki te “lalolagi pukupuku.”—Isaia 40:22.

E mata, ko pili o galo atu te lagi?

A te saienitisi Eleni ko Aristotle, i te 4 senitenali T.L.M, ne akoako ne ia me ko te lalolagi fua ka galo atu malielie, kae ko te lagi e se maua o galo. A te kilokiloga tenā ne maua i fia senitenali. Kae i te 19 senitenali, ne fai ne saeinitisi se akoakoga o te faivalevale io me fakanumi tino. E fakaasi mai ei, me i so se mea i te lagi io me ko te lalolagi, e fano eiloa o galo atu. A Lord Kelvin, se tasi o saeinitisi telā ne fakamalosi aka ne ia te akoakoga tenā, ne fai mai me i te Tusi Tapu e faipati e uiga ki te lalolagi mo te lagi: “E pelā me se gatu. . . kae ka ‵galo atu.” (Salamo 102:25, 26) Ne talitonu a Kelvin, me e akoako mai ne te Tusi Tapu me mafai ne te Atua o taofi ke se fakamasei Ana mea ne faite. —Failauga 1:4.

Ne a mea e taofi ‵mau ki nisi maneta e pelā mo ‵tou lalolagi?

Ne akoako ne Aristotle i mea katoa i te lagi e sikomia ne mea kilasi kae puku‵puku, ne piki ‵mau te suā kilasi ki te suā kilasi i te galoto o te lalolagi. Mai i te 18 senitenali  T.A, ne kamata o talia ne saienitisi a te akoakoga me i fetū i te lagi mo paneta e fakatautau ki te seai. Kae i te tusi o Iopu, i te 15 senitenali T.L.M, e faitau ne tatou me “e seai se mea e fakatautau i ei te lalolagi” telā ne faite ne ‵tou Mafuaga.—Iopu 26:7.

FAITALIA ME I TE TUSI TAPU E SĒ SE TUSI FAKATOKITA, KAE E MAUA I EI A FAKATAKITAKIGA E UIGA KI TE OLA ‵LEI.

‵Tau o ave ki se koga fakaa‵tea a tino ma‵saki.

E fai mai i te tulafono faka-Mose e uiga ki tino lepela kolā e ‵tau o ave ki se koga fakaa‵tea mai nisi tino. I tausaga mai tua ifo o te 1000 T.A ki te 1400 T.A., ne fatoa iloa ne tokita a te auala ke fakagalue aka ei a te fakatakitakiga tenei, telā koi aoga eiloa ki ‵tou aso nei.—Levitiko, mataupu 13 mo te 14.

Faka‵mā so se Tino e Patele ki se Tino Mate.

Ke oko mai ki te fakaotiotigaga o te 19 senitenali, ne ga‵lue muamua a tokita ki foitino o tino ‵mate kae oti aka, ko ‵saga atu ki tino ola—e aunoa mo te fulu‵ga olotou lima i te vasi tenā. A te faifaiga tenā ne mate ei tokoukega o tino. Kae i te tulafono faka-Mose, e fai mai me so se tino e patele ki se foitino o te tino mate e lailai i te feitu faka-tapuakiga. A te vai e fakaaoga ke faka‵mā i ei so se lailaiga i te feitu faka-tapuakiga. A faifaiga i te feitu faka-tapuakiga konā e aoga foki ki te ola ‵lei.—Numela 19:11, 19.

Tanu ‵tou fekau.

I tausaga katoa, e silia atu mo te 1 miliona o tama‵liki e ‵mate i te ‵sana, ona ko te tuku faka‵sau atu olotou fekau kae e se tanu. E fai mai te Tulafono faka-Mose me i fekau o tino e ‵tau eiloa o tanu faka‵lei, kae e ‵tau o tanu i tua o te fakai.—Teutelonome 23:13.

Taimi o te pilitome.

I te Tulafono a te Atua e ‵tau o pilitome a te tamaliki tagata i te valu o aso talu mai tena fanaumaiga. (Levitiko 12:3) A te ‵poto o toto i pepe ‵fou e tupu sāle mai tua o te vaiaso muamua. I taimi o te Tusi Tapu, mai mua o poto fakatokita, a te faka‵tali mai tua o te vaiaso muamua ke pilitome a pepe fou se mea poto.

Te sokoga i te vā o te ola ‵lei i mea tau lagonaga mo te malosi ‵lei faka-te-foitino.

E fai mai a tino sukesuke i mea tau ola ‵lei mo saeinitisi me i uiga ‵lei e pelā mo te fiafia, fakamoemoega, te loto fakafetai mo te loto fakamagalo e isi ne olotou aoga ki te ola ‵lei faka-te-foitino. E fai mai te Tusi Tapu: “A te loto fiafia se vailakau ‵lei, kae ko te loto telā ne tuki ke palapala e ‵miti kea‵tea ne ia te malosi.”—Faataoto 17:22.