1. Ocitangi cipi Petulu a pita laco?

 PETULU lalimue eteke a ivaleleko esumuo a yeva eci a tokekela ovaso aye la Yesu. Anga hẽ, wa limbukile okuti, Yesu wa sumua kuenda wo vetela evelo? Ka tua kũlĩhĩle ndomo ca kala, pole ulandu waco u popia lika hati: ‘Ñala wa vanja ku Petulu.’ (Luka 22:61) Petulu eci a livanja la Yesu, wa limbuka okuti, wa lueya. Momo wa likala Cime caye wa soliwa, ndeci Yesu a popele. Pole, Petulu wa likuminyile hati, lalimue eteke a ka ci linga. Omo liaco, Petulu wa nyumãlele calua, kuenda citava okuti esumuo a yeva lalimue eteke a li kuatele komuenyo waye.

2. Nye Petulu a sukilile oku lilongisa, kuenda tu kuatisiwa ndati lulandu waco?

² Eci ka ci lomboloka okuti Petulu wa puile elavoko. Omo okuti wa kala ukuekolelo, wa kuata handi epuluvi lioku likekembela ekandu liaye, kuenda oku lilongisa ocina cimue ca velapo ku Yesu. Ocina caco, ongecelo. Vosi yetu tu sukila oku kuatisiwa lulandu waco. Omo liaco, tu konomuisi ovina Petulu a lilongisa kulandu waco.

3, 4. (a) Epulilo lipi Petulu a linga ku Yesu, kuenda momo lie Petulu a kuatela ovisimĩlo viaco? (b) Yesu wa lekisa ndati okuti Petulu wa vetiyiwile lovituwa via kala koloneke viaye?

³ Konyima yolosãi epandu eci Petulu a kala vimbo liaye vo Kafarinau, wa pulile Yesu hati: “A Ñala, olonjanja viñami ukuetu a ndueyela okuti lopo ndu wecela, olonjanja epanduvali”? Petulu wa simĩle okuti, wa kala oku lekisa esunguluko. Kotembo yaco, asongui vetavo va enda oku longisa okuti, omunu o sukila oku ecela lika ukuavo olonjanja vitatu! Yesu wo tambulula hati: “Si popi love siti, olonjanja epanduvali, puãi mopia siti, akũi epanduvali kolonjanja, kolonjanja epanduvali.”—Mat 18:21, 22.

⁴ Anga hẽ, Yesu wa sapuila Petulu oco a sonehe etendelo liolonjanja viosi ukuavo o lueyela? Sio, poku sapuila Petulu hati, ka sukila lika oku ecela olonjanja epanduvali, te akũi epanduvali kolonjanja, kolonjanja epanduvali, wa kala oku u sapuila okuti, oku ecela ka ku kuete esulilo. (1 Va Kor. 13:4, 5) Yesu wa lekisa okuti, Petulu wa vetiyiwa oku kuata ocikumbiti, kuenda ocituwa coku yuvula oku ecela. Momo kotembo yaco omanu va enda oku patekela calua akulueya a vakuavo. Pole, ongecelo yi songuiwa lolonumbi via Suku, ka yi kuete ongave.—Tanga  1 Yoano 1:7-9.

5. Vepuluvi lipi tu sukila oku lilongisa oku ecela?

⁵ Petulu ka patalẽle olondaka via Yesu. Anga hẽ, ovina Yesu o longisa, via vetiya utima waye? Olonjanja vimue tu lilongisa ovina vialua viatiamẽla koku ecela, eci tu limbuka okuti, tu sukilavo ongecelo. Omo liaco, tu konomuisi ovolandu a pita toke kolofa via Yesu. Vepuluvi liovitangi viaco, Petulu wa linga ovina vialua via sukilile ongecelo ya Cime caye.

6. Petulu wa tambulula ndati eci Yesu a longisa ovapostolo vaye oco va liketise, kuenda Yesu wo tambulula ndati?

⁶ Ca kala kuteke wa sulako womuenyo wa Yesu palo posi. Yesu wa kuata handi ovina vialua vioku longisa ovapostolo vaye, oco va lekise eliketiso. Eye, wa lekisa ongangu yiwa yeliketiso, poku sukula olomãhi viavo okuti, upange waco wa lingaiwa lapika. Kefetikilo, Petulu wa patãla elinga lia Yesu. Kuenje, ka tavele oku u sukula kolomãhi. Noke, wa kisika Yesu oco o sukule kolomãhi, kuenda ovaka aye, lo vutue! Yesu wa lekisa epandi kuenje, wa tukula esilivilo lieci a linga, kuenda elomboloko liaco.—Yoa. 13:1-17.

7, 8. (a) Kovina vipi Petulu a seteka epandi lia Yesu? (b) Yesu wa amamako ndati oku lekisa ongangu yoku ecela?

⁷ Noke yotembo yimue, Petulu wa seteka vali epandi lia Yesu. Petulu kumue lovapostolo vakuavo va fetika oku lihoya oco va kũlĩhe u wa velapo pokati kavo okuti, ocituwa cimue ci kutisa osõi, haico ca siata pokati ka vakuepela. Yesu wa va lungula lesunguluko, kuenda wa va pandiya omo liovina va linga, poku lekisa ekolelo Kokuaye. Noke, wa va sapuila hati, vosi yavo va ko yanduluka. Pole, Petulu wa tambulula hati, o ka amamako oku kuama Yesu toke kolofa. Yesu wa sapuila Petulu hati, o ka likala Cime caye olonjanja vitatu vuteke waco, osimbu ekondombolo ka lia lilile onjanja yavali. Petulu ka patãlele lika olondaka via Yesu, eye wa lipandavo hati, o ka lekisa ekolelo lialua okuti, ovapostolo vakuavo ci sule!—Mat. 26:31-35; Mar. 14:27-31; Luka 22:24-28; Yoa. 13:36-38.

⁸ Anga hẽ, epandi Yesu a lekisa ku Petulu lia tepulukile? Vokuenda kuovitangi viaco, Yesu wa kapeleko ovina viwa ovapostolo vaye va linga, ndaño ka va lipuile. Eye wa kũlĩhĩle okuti, ­Petulu o ko likala, kuenje wo sapuila hati: ‘Ame puãi nda ku likutilila okuti ekolelo liove ka li tokoka. Eci o tiuka vali kokuange, kolisa vakuene.’ (Luka 22:32) Yesu wa kũlĩhĩle okuti, Petulu o ka likekembela akulueya aye, kuenda, o ka linga upange waye lekolelo. Yesu wa lekisa ongangu yiwa yoku ecela!

9, 10. (a) Elungulo lipi Petulu a tambula eci va kala vocumbo co Gesemane? (b) Akulueya a Petulu a tu ivaluisa nye?

⁹ Eci va kala vocumbo co Gesemane, Petulu wa sukilile vali oku lunguiwa olonjanja vialua. Yesu wa sapuilile Petulu, la Tiago kuenda Yoano, oco va lavulule osimbu Eye a likutilila. Eye wa kala lesakalalo, kuenda wa sukilile ekuatiso, pole Petulu kumue la vakuavo, va pekela olonjanja vialua. Yesu poku lekisa ocikembe kuenda ongecelo a va kuatela, wa popia hati: “Utima u kasi lombili puãi etimba lia leñela.”—Mar. 14:32-41.

¹⁰ Noke yokatembo kamue, kua molẽha owiñi wa ambata ovimĩhi, lolosipata, kuenda olombueti. Lia kala epuluvi lioku lekisa olondunge kuenda oku lunguka. Pole, Petulu wa tikula osipata lonjanga, kuenje wa sonja etũi liupika wocitunda cinene, o tukuiwa hati Maliko. Yesu lumbombe walua, wa pisa Petulu, loku sakula epute liaco, kuenje keteke liaco, wa sapuila olondonge viaye onumbi ovo va sukilile oku kuama. (Mat. 26:47-55; Luka 22:47-51; Yoa. 18:10, 11) Petulu wa lingile ale ovina vialua vĩvi via sukilile ongecelo ya Cime caye. Ulandu waye, u tu ivaluisa okuti, vosi yetu tua siata oku lueya. (Tanga Tiago 3:2.) Pokati ketu, helie ka sukila ongecelo ya Suku eteke leteke? Petulu wa pita lovitangi vialua kuteke waco. Pole, wa lavokaile ovitangi vikuavo.

11, 12 (a) Petulu wa lekisa ndati utõi eci Yesu a kala oku ambatiwa? (b) Petulu wa likuminyile ndati oku linga ocina cimue ka tẽlisile?

¹¹ Yesu wa sapela lowiñi okuti, nda veyilila oku u kuata, va ecelele olondonge viaye oku enda. Petulu, lesumuo lialua wa mola ndomo Yesu a kuatiwa lowiñi waco. Noke, wa tila ndeci ovapostolo vakuavo va linga.

¹² Petulu la Yoano va liwekapo oku yoloka eci va pitĩla ocipepi lonjo ya Anasi, Ocitunda Cinene, muna tete va tuala Yesu oco a sombisiwe. Osimbu Yesu a kala oku ambatiwa, Petulu la Yoano, vo “kuama ocituanyima.” (Mat. 26:58; Yoa. 18:12, 13) Petulu ka kaile ukuosumba, momo wa lekisa utõi woku va kuama. Owiñi waco wa ambatele ovimalẽho, kuenda eye wa lemehele ale umue pokati kavo. Petulu ka lekisile ocisola cina a likuminyile hati, nda citava, o ka lieca oco a file kumue la Cime caye.—Mar. 14:31.

13. Yipi onjila ya sunguluka yoku kuama Kristu?

¹³ Koloneke vilo, omanu valua va siata oku kuama Kristu “ocituanyima” ndeci Petulu a linga okuti, ka va muiwa lomanu. Pole, ndomo Petulu eya oku soneha, tu pondola lika oku kuama ciwa Kristu, poku kuata ukamba laye, kuenda oku kuama ongangu yaye kovina viosi, ndaño lovitangi.—Tanga 1 Petulu 2:21.

14. Petulu wa kala pi kuteke una Yesu a talisiwa ohali?

¹⁴ Petulu, wa kuama ocituanyima vana va kuata Yesu toke pombundi yonjo yimue pokati kolonjo vina via kemãlele vo Yerusalãi. Onjo yaco, yocitunda cinene Kayafa, una wa kala ohuasi. Olonjo viaco via ñualiwile lovimbaka, kuenda via kuata ombundi yoku iñila. Petulu wa pitĩla toke pombundi yaco, pole ka vo tavele oku iñila. Omo okuti Yoano wa kala ale kocitali, wa vangula londavululi ya kala puvelo oco Petulu a iñile. Citava okuti, Petulu ka kaile ocipepi la Yoano, kuenda ka setekele oku iñila vonjo oco a kale ponele ya Cime caye. Eye wa talama kocitali, kumue lapika kuenda akuenje vana va pita uteke wosi oku yota ondalu, loku lavulula, osimbu Yesu a sombisiwa luvangi wesanda oco a mole ovitangi viyililako.—Mar. 14:54-57; Yoa. 18:15, 16, 18.

15, 16. Lombolola ndomo ocitumasuku ca Yesu coku u likala olonjanja vitatu ca tẽlisiwa?

¹⁵ Ufeko umue upika eci a iñisa Petulu, wo mola ciwa omo liocinyi condalu. Kuenje, wo limbuka. Noke, wa popia laye hati: “Ove wa kalavo la Yesu u Galilea”! Omo okuti, Petulu wa kuatiwa ocipikipiki, wa likala hati, ka kũlĩhĩle Yesu kuenda ondaka yufeko waco ka yo lombolokele. Noke wa enda kosamua ocipepi lombundi oku lisalamisa, pole, ufeko ukuavo wo mola, kuenje wa popia hati: ‘Ulume u wa kala kala la Yesu u Nasara.’ Petulu wa likala vali loku lisinga hati: “Omunu waco siu wi”! (Mat. 26:69-72; Mar. 14:66-68) Citava okuti, Petulu noke yoku likala onjanja yavali, wa yeva ekondombolo lia lila, pole, omo liesakalalo, ka tẽlele oku ivaluka olondaka Yesu o sapuilile.

¹⁶ Noke yokatembo kamue, Petulu wa sanda onjila yoku lisalamisa okuti, ka limbukiwa. Pole, omanu vamue va kala kocitali, va amela ponele yaye. Pokati kavo, pa kala umue ukuepata lia Maliko, upika una Petulu a lemehẽle. Eye wa pulisa Petulu hati: “Sia ku muilile kumue laye vocumbo?” Petulu wa va tambulula hati, olondaka viavo viuhembi. Eye wa siñala olondaka viavo loku lekisa okuti, nda ondaka yaye yuhembi, esiñalo liaco liu wila eye muẽle. Petulu wa likala onjanja yatatu. Noke yoku popia olondaka viaco, Petulu wa yeva ekondombolo lia lila onjanja yavali kuteke waco.—Yoa. 18:26, 27; Mar. 14:71, 72.

17, 18. (a) Petulu wa kala ndati eci a lueyela Cime caye? (b) Ovina vipi pamue Petulu a sokolola?

¹⁷ Noke Yesu weya vocivembele conjo mu ecelela oku tala kocitali. Ndomo ca lombuiwa kefetikilo liocipama cilo, vepuluvi liaco, oco ovaso aye a tokekela lovaso a Petulu. Kuenje, Petulu wa limbuka ndomo a lueyela Cime caye. Noke, wa tunda kocitali lesumuo lialua loku livetela evelo. Eye, wa enda volokololo violupale, okuti kowola yaco owi wa tua. Ovaso aye, a yukile asuẽlela. Kuenje, wa fetika oku lila calua.—Mar. 14:72; Luka 22:61, 62.

¹⁸ Omunu noke yoku limbuka ekandu liaye, o sima okuti ka sesamẽla vali ongecelo. Pamue Petulu ka kaile oku tava okuti, wa pita locitangi caco. Anga hẽ, wa sesamẽlele ongecelo?

19. Petulu wa kala ndati eci a sokolola oku lueya kuaye, kuenda tua kũlĩha ndati okuti esumuo liaco ka lia tepuluile ombili yaye?

¹⁹ Ka ca lelukile oku sokolola evalo Petulu a yeva osimbu kua kala loku ca, kuenda ovina via pita keteke liaco. Sokolola ndomo a livetela evelo eci Yesu a fa kekumbi liaco noke yoku talisiwa ohali vokuenda kuolowola vialua! Petulu citava okuti wa sumuĩle calua poku sokolola ndomo a vokiya evalo lia Cime caye keteke lia sulako liomuenyo Waye palo posi. Ndaño Petulu wa sumuĩle calua, haimo lumue, esumuo liaco ka lia tepuluile ekolelo liaye. Momo tua kũlĩha okuti, noke wa lisanga vali la vamanjaye. (Luka 24:33) Ovapostolo vosi va sumuĩle calua poku limbuka ocituwa va lekisa kuteke waco kuenje, va li kolisa pokati.

20. Ocituwa Petulu a lekisa vepuluvi limue liwa ci tu longisa nye?

²⁰ Tu pondola oku limbuka ndomo Petulu a linga eci ca sunguluka. Nda ufendeli umue wa Yehova o lueya kuenje o likolisilako oku linga ovina via sunguluka, ndaño ekandu liaye linene pole, Suku u wecela. (Tanga Olosapo 24:16.) Petulu wa lekisa ekolelo liocili poku li kongela kumue la vamanjaye ndaño lesumuo lialua. Nda umue wa nyumãla calua, kuenje o kuata ovisimĩlo vioku litepa la vakuavo, o kapa ekalo liaye kohele. (Olosap. 18:1) Petulu wa linga ocina ca sunguluka poku kala kumue la vamanjaye, kuenda oku sandiliya oku pamisa ekolelo liaye.—Va Hev. 10:24, 25.

21. Omo okuti Petulu wa kala kumue la vamanjaye vekolelo, wa yeva esapulo lipi?

²¹ Omo okuti Petulu wa kala la vamanjaye vekolelo, wa tẽla oku yeva esapulo li sumuisa liokuti, etimba lia Yesu ka li kasi veyambo. Petulu la Yoano va lupukila keyambo kuna va kendele Yesu okuti, va sitikilepo lewe. Yoano omo okuti wa kala umalẽhe, eye wa pitĩla tete. Eci a sanga eyambo li kasi upulule, wa lisalukako. Pole, Petulu ka lisalukileko. Ndaño wa kavele omo lioku lupuka, eci a pitĩla, wa iñila veleva. Pole, veleva liaco mua kala upolokoso!—Yoa. 20:3-9.

22. Nye ca kuatisa Petulu oku pua esumuo latatahãi?

²² Anga hẽ, Petulu wa tavele okuti Yesu wa pinduiwa? Kefetikilo ka tavele kondaka yaco, ndaño muẽle ceci akãi vakuekolelo vo sapuila vati, ovangelo va moleha kokuavo kuenda va popia vati, Yesu wa pinduka kolofa. (Luka 23:55–24:11) Kuenje, kesulilo lieteke liaco, esumuo Petulu a kuatele kuenda atatahãi a kala vutima waye a pita. Yesu wa pinduka, kuenda wa tambula etimba liespiritu! Eye, wa moleha kovapostolo vaye vosi. Tete wa linga ocina cimue pokolika. Keteke liaco, ovapostolo va popia vati: “Ñala wa pinduka muẽle, yu wa moleha ku Simono.” (Luka 24:34) Upostolo Paulu, wa sonehavo ovina vi komõhisa via pita keteke liaco hati, Yesu wa “moleha ku Kefa, noke kekũi liaco la vavali.” (1 Va Kor. 15:5) Kefa kuenda Simono, ovio olonduko vikuavo via Petulu. Citava okuti keteke liaco eci Petulu a kala likaliaye, oco Yesu a moleha kokuaye.

23. Momo lie Akristão koloneke vilo va sukilila oku ivaluka ulandu wa Petulu?

²³ Embimbiliya ka li lombolola ovina Yesu a sapela la Petulu eci va lisanga. Pole, tu pondola lika oku sokolola esanju Petulu a yeva poku mola okuti Ñala yaye ukuacisola o kasi vali lomuenyo, kuenda epuluvi a kuata lioku lekisa esumuo liaye, loku likekembela. Ocili okuti Petulu wa yonguile lika ongecelo. Kuli hẽ umue o pondola oku tatãla okuti Yesu ka ecelele akulueya aco lutima wosi? Koloneke vilo, Akristão vana va kupukila vekandu, va sukila oku ivaluka ulandu wa Petulu. Lalimue eteke ka tu ka simi tuti, ka tu pondola oku tambula ongecelo ya Suku. Yesu wa setukula Isiaye ‘ukuakuecela calua.’—Isa. 55:7.

24, 25. (a) Lombolola eci ca pita vuteke Petulu a kala oku tamba olõsi Vokalunga ko Galilea? (b) Nye Petulu a linga komẽle yikuavo noke liocikomo ca Yesu?

²⁴ Yesu wa sapuila olondonge viaye oco vi ende ko Galilea, kuna a yonguile oku lisanga vali lavio. Eci via pitĩla, Petulu wa nõlapo oku enda Kokalunga ko Galilea oku tamba olõsi. Ovapostolo vakuavo va endele kumue laye. Petulu wa sanga vali ocitumãlo cina a enda oku tamba olõsi kosimbu. Eye ka kuatele ocitangi coku yeva onjuela yowato, lakimba, kuenda ka yevelevo ocilemo covikolo viowanda. Ocili okuti, kuteke waco wosi, ka va kuatele olõsi.—Mat. 26:32; Yoa. 21:1-3.

²⁵ Noke yoku iñila kuekumbi, omunu umue wa kala kongongo yokalunga, wa va vilikiya loku va vetiya oku imba awanda avo konele yikuavo yowato. Ovo va tava, kuenje va kuata eci ci soka 153 kolõsi! Petulu wa kũlĩhĩle ciwa omunu waco. Kuenje, wa tunda vowato, wa litasa toke kongongo. Noke, Yesu wa va ĩha ombisi ya yokiwa kakala. Utima waye wa u tiamisilile calua ku Petulu.—Yoa. 21:4-14.

26, 27.(a) Epuluvi lipi Yesu a eca ku Petulu volonjanja vitatu? (b) Yesu wa lekisa ndati okuti wa ecela akulueya a Petulu?

²⁶ Yesu wa pula Petulu nda o sole calua Ñala yaye okuti, ‘olõsi evi ndeti ci sule,’ poku lekisa olõsi vialua va tamba. Anga hẽ, utima wa Petulu wa vetiyiwila koku linga omĩlu yoku tamba olõsi, ale koku sola Yesu? Ndaño Petulu wa likala Ñala yaye olonjanja vitatu, haimo lumue, Yesu wo wĩha epuluvi lioku lekisa ocisola caye olonjanja vitatu kovaso yakamba vaye. Petulu noke yoku tava oku ci linga, Yesu wo lomboluila ndomo a pondola oku lekisa ocisola caco poku pitisa kovaso upange u kola, loku lisa olomeme via Kristu vakuekolelo, kuenda oku vi songuila.—Luka 22:32; Yoa. 21:4-17.

²⁷ Yesu wa lekisa okuti, Petulu o kuete esilivilo kokuaye, kuenda ku Isiaye. Eye wa lekisavo okuti, Petulu o ka tẽlisa ocikele ca velapo vekongelo li songuiwa la Kristu. Ovina viaco via kala uvangi wocili wongecelo ya Yesu! Ohenda yaco, ya kuatisa Petulu, kuenda ya vetiya utima waye.

28. Petulu wa tẽlisa ndati elomboloko lionduko yaye?

²⁸ Petulu wa tẽlisa ciwa ocikele caye vokuenda kuanyamo alua. Eye wa pamisa vamanjaye, ndomo Yesu o sapuilile osimbu handi ka file. Petulu wa lekisa ohenda, lepandi poku songuila olondonge via Kristu loku vi lisa ciwa. Simono, wa tẽlisa ocikele conduko Yesu o wĩhile okuti, Petulu, ale Handa, poku kala ukuambili, haeye ukuotõi, kuenda wa lekisa ongangu yiwa vekongelo. Uvangi ukuavo u lekisa ovina Petulu a linga, u sangiwa vovikanda vivali a soneha okuti via kongeliwavo Vembimbiliya. Ovikanda viaco vi lekisavo okuti, Petulu lalimue eteke a ivaleleko ovina a lilongisa ku Yesu viatiamẽla koku ecela.—Tanga 1 Petulu 3:8, 9; 4:8.

29. Tu setukula ndati ekolelo lia Petulu kuenda ongecelo ya Cime caye?

²⁹ Tu pondolavo oku lilongisa ovina vialua vi sangiwa vulandu waco. Anga hẽ, eteke leteke tua siata oku pinga ku Suku oco a ecele akandu etu? Tu tava hẽ kongecelo yaco, kuenda tua kolela okuti yi kuete unene woku tu yelisa? Tua siata hẽ oku ecelavo vakuetu? Nda tua ci linga, ci lekisa okuti, tu kasi oku setukula ekolelo lia Petulu, kuenda ongecelo ya Cime caye.