Embimbiliya—Ono Yimue ya Koleliwa Yocili
Tunde kosimbu, omanu vakuapata a litepa, va siata oku tenda Embimbiliya ndelivulu limue lia koleliwa halio li popia ocili. Koloneke vilo, omanu valua va kuãi alongiso alio. Pole, vakuavo va sima okuti Embimbiliya ka li kuete esilivilo kuenda lieyuka ovolandu uhembi. Nye o sima? Anga hẽ Embimbiliya li popia muẽle ocili?
ESUNGA LIECI O KOLELELA KEMBIMBILIYA
O kũlĩha ndati nda o sesamẽla oku kolela Kembimbiliya? Sokolola kocindekaise eci: Nda ekamba limue olonjanja viosi li ku sapuila ocili vokuenda kuanyamo alua, citava okuti o tenda ekamba liaco ndomunu umue wa koleliwa. Anga hẽ Embimbiliya li sokisiwa ndekamba eli okuti olonjanja viosi li popia ocili? Kũlĩhĩsa ovolandu amue.
Asonehi Vakuacili
Asonehi Vembimbiliya va kala vakuacili kuenda olonjanja vialua va situlula akandu avo kuenda akulueya avo. Ndeci, uprofeto Yona wa soneha okuti onjanja yimue ka lekisile epokolo. (Yona 1:1-3) Handi vali, eye wa malusula oku soneha elivulu liaye poku situlula ndomo Suku o pindisa, pole, ka tukuile ndomo eye a pengulula ocituwa caye. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Ocituwa coku kala vakuacili asonehi vosi Vembimbiliya va lekisa, ca situlula esakalalo va kuata koku pitiya ocili.
Ocili ci Lekisiwa Kalungulo Alio
Anga hẽ alungulo Embimbiliya a tu kuatisa koloneke vilo? Oco. Ndeci, kũlĩhĩsa elungulo Embimbiliya li eca liatiamẽla koku amamako oku kuata ukamba uwa la vakuetu: “Ovina viosi vu yongola okuti omanu vo vi lingili, haivio vu linga kokuavo.” (Mateo 7:12) “Etambululo liombembua li tulumũla ocikumbiti, ondaka ya kãla puãi yi wengula onyeño.” (Olosapo 15:1) Ocili okuti, alungulo Embimbiliya a kuatisa calua koloneke vilo, ndeci ca kala eci a sonehiwa.
Ovolandu Ocili
Vokuenda kuanyamo alua, ovina viosimbu via lembuluiwa posi, via situlula uvangi womanu valua va kala komuenyo kuenda ovitumãlo lovolandu via tukuiwa Vembimbiliya okuti, a pita muẽle ocili. Kũlĩhĩsa uvangi wulundu umue. Embimbiliya li popia okuti kotembo ya Nehemiya, va foinike vana va tunda kolupale luo Turo okuti va tunga vo Yerusalãi, “va nena nena olosi lovilia viñi viñi ha va vi landaisa.”—Nehemiya 13:16.
Kuli hẽ ovovangi a situlula ocili culandu owu Wembimbiliya? Oco, kuli. Vakuakulembulula ovina viosimbu, va sanga ovikuata vio ko Foinike ko Isareli, ci lekisa okuti pokati kolofeka viaco vivali, pa kala ukamba wolomĩlu. Handi vali, poku fẽla ko Yerusalãi kua sangiwa ovisupe violõsi vio Mediteraneu. Vakuakulembulula ovina viosimbu, va tava okuti olõsi via neniwa la vakualomĩlu. Noke yoku konomuisa uvangi owu, onoño yimue ya popia hati: “Olondaka vi sangiwa ku Neh[emiya] 13:16 viokuti, va Turo va enda oku landisa olõsi vo Yerusalãi, viocili.”
Ocili Catiamẽla Kuloño
Embimbiliya elivulu limue li lombolola vali catiamẽla ketavo kuenda kovolandu. Pole, ndaño ceci li lombolola catiamẽla kuloño, olio lia suapo. Tala ulandu umue.
Pa pita ale 3.500 kanyamo tunde eci Embimbiliya lia popele ale okuti, ongongo ka ya ‘kunamẽlele kumue.’ (Yovi 26:7) Eci ca litepa calua lovohembi a kala kotembo yaco okuti, ongongo yi telela kilu liovava, ale ya kunamẽla kombeu yimue yinene. Noke 1.100 kanyamo, tunde eci elivulu lia Yovi lia sonehiwa, handi omanu vamamako locisimĩlo cokuti ongongo ka citava okuti ka ya kunamẽlele kocina cimue vilu, oyo yi sukila cimue oco yi kunamẽleko. Noke yoku pita 300 kanyamo, kunyamo 1687, oco lika Isaac Newton a sandeka ekonomuiso a linga liatiamẽla kongusu yi kokela posi ovina kuenda wa lombolola okuti ongongo yi kasi oku amamako pocitumãlo cayo lekuatiso liongusu yimue ka yi muiwa. Ekonomuiso eli ndeti, lia eca uvangi weci Embimbiliya lia popele noke lioku pita 3.000 kanyamo!
Ocili Kovitumasuku Vialio
Anga hẽ tu pondola oku kolela kovitumasuku Viembimbiliya? Kũlĩhĩsa ulandu u kuãimo: Ocitumasuku ca Isaya catiamẽla koku nyõliwa kuo Bavulono.
Ocitumasuku: Kunyamo 700 osimbu Kristu keyile palo posi, usonehi Wembimbiliya Isaya, wa popia hati o Bavulono yina ya laikele oku kala ombala yuviali wa velapo, yi ka yuliwa lofeka yikuavo, kuenje vokuenda kuotembo, ya laikele oku siala alunda. (Isaya 13:17-20) Handi vali, Isaya wa tukula onduko yulume wa laikele oku tẽlisa ocitumasuku eci okuti, Kuro. Eye wa tukulavo onjila Kuro a laikele oku kuama, poku popia hati, o “kukutisa” olondui. Wa popiavo okuti olombundi via laikele oku siwa upulule.—Isaya 44:27–45:1.
Oku Tẽlisiwa: Eci pa pita 200 kanyamo, tunde eci ocitumasuku ca Isaya ca sonehiwa, osoma yimue yo ko Persia ya katukila o Bavulono. Helie onduko yaye? Kuro. Ka ca lelukile oku iñila vo Bavulono omo liovimbaka via lepa kuenda Liolui Ferati luna lua ñualele olupale. Kuenje Kuro lolohoka viaye va fẽla o lekua yoku papula ovava olui. Eci ca ecelela okuti ovava olui a tepuluka kuenje olohoka via Kuro via tẽla oku yoka olui toke polombundi violupale. Ci komõhisa ceci okuti, va Bavulono va sile olombundi upulule! Kuenje Kuro lolohoka viaye, va tẽla oku iñila vo Bavulono loku yula olupale.
Pole, kua kambele ocina cimue. Anga hẽ o Bavulono ya siala alunda? Vokuenda kuanyamo alua, omanu vamamako oku kala volupale. Pole, koloneke vilo, ovingululu vio Bavulono ocipepi lolupale luo Bagda ko Irake, vi eca uvangi woku tẽlisiwa kuocitumasuku Cembimbiliya volonepa viosi. Ocili okuti, tu pondola oku kolela Kembimbiliya ndaño ceci li popia ovina viatiamẽla kovaso yoloneke.
