NAA ni a kona u vhala Bivhili ya Luheberu? Khamusi a ni koni. Khamusi a ni athu u vhuya na vhona Bivhili ya Luheberu. Naho zwo ralo, ni nga dzhiela nṱha nga ho engedzeaho kopi yaṋu ya Maṅwalo Makhethwa nga u guda zwiṅwe zwithu nga ha mugudi ane a pfi Elias Hutter wa ḓanani ḽa vhu-16 ḽa miṅwaha na Bivhili mbili dza Luheberu dze a dzi gandisa.

Elias Hutter o bebwa nga 1553 ngei Görlitz, ḓorobo ṱhukhu ine ya vha tsini na bodara ya Dzheremane ine ya vha tsini na Poland na Czech Republic. Hutter o guda nyambo dza Vhubvaḓuvha Yunivesithi ya ngei Lutheran kha ḽa Jena. Musi e miṅwahani ya vhu-24, o vhewa sa muphurofesa wa Luheberu ngei Leipzig. Samusi o vha e mushanduli wa zwa pfunzo, o thoma tshikolo ngei Nuremberg u itela uri vhagudi vha gude Luheberu, Lugerika, Lulatin na Ludzheremane nga miṅwaha miṋa. Zwenezwo zwo vha zwi sa konadzei kha zwiṅwe zwikolo kana yunivesithi.

Nga 1587, Hutter o gandisa Bivhili ya Luheberu ine zwino ya vhidzwa Thestamennde ya Kale. Yeneyo Bivhili yo vha i tshi vhidzwa Derekh ha-Kodesh, tshenetsho tshiṱoho tsho vha tsho dzhiiwa kha Yesaya 35:8 nahone zwi amba “nḓila khethwa.” Zwithu zwine zwa vha kha yeneyo bugu zwi sumbedza uri “yeneyo bugu yo ṅwalwa zwavhuḓi.” Fhedzi zwe zwa ita uri yeneyi Bivhili i vhe ya ndeme vhukuma ho vha hu nḓila ye vhagudiswa vha i shumisa ngayo sa tshishumiswa tshi shumaho u itela u guda Luheberu.

U itela u pfesesa tshiitisi tshe tsha ita uri Bivhili ya Luheberu ya Hutter i thuse vhukuma, ṱhogomelani khaedu mbili dze vhagudi vha sedzana nadzo musi vha tshi khou lingedza u vhala Bivhili ya Luheberu. Ya u thoma, maḽeḓere o vha a sa fani nahone o ṅwalwa nga nḓila i songo ḓoweleaho, ya vhuvhili, maipfi o ṱumiwaho mathomoni a ipfi na o ṱumiwaho magumoni o vha a tshi ita uri zwi konḓe u pfesesa. Sa tsumbo, ṱhogomelani ipfi ḽa Luheberu ḽine ḽa ri נפשׁ (ḽo ṱalutshedzelwaho nga uri ne’phesh), zwine zwa amba “muya.” Kha Hesekiele 18:4 NW, ḽeneḽo ipfi ḽi thoma nga ipfi ḽo ṱumiwaho mathomoni ḽine ḽa ri ה (ha), zwine zwa ita uri maipfi mavhili a vhe tshithu tshithihi הנפשׁ (han·ne’phesh). Kha muthu a songo ḓowelaho eneo maipfi, הנפשׁ (han·ne’phesh) zwi nga vhonala zwi ipfi ḽi sa fani na נפשׁ (ne’phesh).

U itela u thusa vhagudiswa vhawe, Hutter o shumisa kugandisele kwo leluwaho—maḽeḓere a Luheberu a songo ṱumanaho na o ṱalutshedzelwaho. O gandisa ipfi ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi songo ṱumana na ḽiṅwe. Kha maipfi o ṱumiwaho mathomoni a ipfi na o ṱumiwaho magumoni, o shumisa maḽeḓere o fhandekanaho. Yeneyi nḓila i sa konḓi, yo ita uri zwi lelutshele vhagudiswa uri vha kone u  ḓivha vhubvo ha ipfi ḽa Luheberu nahone zwo vha thusa uri vha kone u guda luambo. The New World Translation of the Holy Scriptures—With References yo shumisa maitele a fanaho kha ṱhaluso i re magumoni a siaṱari. * Vhubvo ha maipfi o ṱalutshedzelwaho o swifhadzwa nahone maipfi o ṱumiwaho mathomoni a ipfi na o ṱumiwaho magumoni o ṅwalwa nga nḓila yo ḓoweleaho. Maḽeḓere o swifhadzwaho a sumbedza nḓila ye Hutter a ṱalutshedzela ngayo Hesekiele 18:4 kha Bivhili ya Luheberu na nḓila ye ya shumiswa ngayo kha ṱhaluso i re magumoni a siaṱari i re kha yeneyo ndimana ya Reference Bible.

Hutter o dovha a gandisa Bivhili ine ya ḓivhiwa sa Thestamennde Ntswa nga nyambo dza 12. Yeneyo khandiso yo gandiswa ngei Nuremberg nga 1599 nahone kanzhi i vhidzwa Nuremberg Polyglot. Hutter o vha a tshi ṱoḓa u katela luambo lwa Luheberu lwo ṱalutshedzelwaho lwa Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika. Fhedzi o amba uri naho o vha o “ḓiimisela u badela tshelede nnzhi” kha yeneyo ṱhalutshedzelo ya Luheberu, zwo vha zwi tshi ḓo vha mahandana. * Nga zwenezwo, o dzhia phetho ya u ḓiṱalutshedzela Thestamennde Ntswa i tshi bva kha Lugerika i tshi ya kha Luheberu. Hutter o vhetshela miṅwe mishumo yawe thungo nahone a fhedza u ṱalutshedzela nga ṅwaha muthihi!

Ṱhalutshedzelo ya Hutter ya Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika yo vha i yavhuḓi nga nḓila-ḓe? Ṱhogomelani zwe zwa ṅwalwa nga mugudi wa Luheberu ane a pfi Franz Delitzsch ḓanani ḽa vhu-19 ḽa miṅwaha: “Ṱhalutshedzelo yawe ya Luheberu i sumbedza uri o vha a tshi pfesesa luambo lune Vhakriste vhanzhi vha si lu pfesese nahone i kha ḓi vhalea na ṋamusi nahone maipfi ayo o vhekanywa zwavhuḓi.”

Mushumo wa Hutter wa u ṱalutshedzela a wo ngo ita uri a pfume; nahone hu na vhuṱanzi ha uri khandiso dzawe a dzo ngo ita tshelede. Naho zwo ralo, mushumo wawe wo vha na ṱhuṱhuwedzo ya ndeme nahone yo fhedza tshifhinga tshilapfu. Sa tsumbo, ṱhalutshedzelo yawe ya Luheberu ya Thestamennde Ntswa yo vusuluswa nahone ya dovha ya gandiswa nga 1661 nga William Robertson, ya dovha ya vusuluswa na u gandiswa nga 1798 nga Richard Caddick. Musi a tshi ṱalutshedzela u bva kha luambo lwa Lugerika lwa u thoma, Hutter o shumisa zwavhuḓi maipfi ane a ri Kyʹri·os (Murena) na The·osʹ (Mudzimu) sa “Yehova” (יהוה, JHVH) hoṱhe he a vha o redzwa hone u bva kha Maṅwalo a Luheberu kana he a vha a tshi vhona u nga hu khou ambiwa nga ha Yehova. Zwenezwi zwi a takadza ngauri naho ṱhalutshedzelo nnzhi dza Thestamennde Ntswa dzi sa shumisi dzina ḽa Mudzimu, fhedzi ṱhalutshedzelo ya Hutter i a tendelana nahone i ṋea vhuṅwe vhuṱanzi ha uri ndi zwa ndeme u vhuyedzedza dzina ḽa Mudzimu kha Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika.

Tshifhingani tshi ḓaho musi ni tshi vhona dzina ḽa Mudzimu ḽine ḽa vha Yehova kha Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika kana ni tshi khou vhala ṱhaluso i re magumoni a siaṱari kha Reference Bible, u nga ri ni nga humbula mushumo we wa itwa nga Elias Hutter na Bivhili dzawe dza Luheberu dzi swayeaho vhukuma.