Vho Dzula Vha Tshi Fulufhedzea Na U Ima Vho Khwaṱha Tshifhingani Tsha Kale na Ṋamusi

Ḓorobo ṱhukhu ya Wisła i wanala tshipembe ha Poland, tsini na mukano waho na Slovakia na wa Riphabuliki ya Czech. Naho khamusi ni sa athu u pfa nga ha Wisła, i na ḓivhazwakale nga ha Vhakriste vha ngoho ine na ḓo wana i tshi takadza vhukuma. Yeneyo ḓivhazwakale i amba nga ha u fulufhedzea na u fhisea u itela vhurabeli ha Yehova. Zwenezwo zwo bvelela hani?

ḒOROBO ya Wisła i vhukati ha dzithavha dzo nakaho vhukuma, hune mupo wa sumbedza hone lunako lwa dzithavha. Mulambwana u elelaho zwavhuḓi wo fhola u ṱangana na Mulambo wa Vistula, henefho muya u vhudzula zwavhuḓi maḓaka a dzithavhani na magovha. Vhathu vha henefho vha re na vhukonani na matshele a henefho o khetheaho a ita uri ḓorobo ya Wisła i vhe fhethu ha zwa ngalafho hu ḓivheaho vhukuma, fhethu hune vhathu vha ya hone u itela u awela nga tshilimo, na nga vhuriha.

Zwi vhonala uri vhathu vho thoma u dzula kha yeneyo ḓorobo nga vho-1950. Ho mbo ḓi remiwa miri nahone ha thoma u dzula vhathu vhe vha vha vha tshi lisa nngu na kholomo na u lima. Fhedzi vhenevha vhathu vha ḓiṱukufhadzaho vho mbo ḓi kwamiwa nga tshanduko dza zwa vhurereli. Ḽeneḽo dzingu ḽo mbo ḓi kwamea vhukuma nga tshanduko dza zwa vhurereli dzo thomiwaho nga Martin Luther, nahone u ya nga muṱoḓisisi ane a pfi Andrzej Otczyk vhurereli ha Luṱere ho mbo ḓi vha “vhurereli vhu Langaho nga ṅwaha wa 1545.” Naho zwo ralo, Nndwa ye ya fhedza Miṅwaha ya 30 na u Shandukiswa ha kereke ya Katolika zwo ita uri zwiimo zwi shanduke tshoṱhe. Otczyk o bvela phanḓa nga u ri: “Nga 1654 Vhaporotesitante vho mbo ḓi dzhielwa kereke dzavho dzoṱhe, tshumelo dzavho dza thivhelwa, nahone vha dzhielwa Bivhili na dziṅwe bugu dzavho dza zwa vhurereli.” Naho zwo ralo, vhunzhi ha vhathu vha henefho vho dzula vhe nga fhasi ha vhurereli ha Luṱere.

Mbeu ya u Thoma ya Mafhungo-ngoho a Bivhili

Zwi takadzaho ndi uri, ho vha hu tshi ḓo tevhela vhuṅwe vhurereli ha ndeme. Nga 1928 mbeu ya u thoma ya mafhungo-ngoho a Bivhili yo zwaliwa  nga Vhagudi vha Bivhili vhavhili vha fhiseaho, samusi Ṱhanzi dza Yehova dzo vha dzi tshi vhidzwa nga u ralo. Nga ṅwaha u tevhelaho, Jan Gomola a mbo ḓi swika ngei Wisła na giramafoni ye ya vha i na nyambo dza Maṅwalo. Nga zwenezwo a pfuluwa a ya magovhani a nga tsini he a wana vhathu vha thetshelesaho nga vhuronwane—u fana Andrzej Raszka, munna mupfufhi wa muvhili ane a vhonala e na maanḓa ane a vha na mbilu yavhuḓi. Nga u ṱavhanya Raszka a dzhia Bivhili yawe nahone a ṱolisisa vhungoho ha zwe zwa vha zwi tshi khou ambiwa kha yeneyo nyambo ye vha vha vho i thetshelesa kha giramafoni. Nga murahu ha zwenezwo a huwelela a ri: “Vhahashu, ndo wana mafhungo-ngoho! Ndi kale ndi tshi khou ṱoḓa phindulo dza mbudziso dzanga dze nda vha ndi nadzo musi ndi Nndwani ya u Thoma ya Shango!”

Nga ṅwambo wa u fhisea hawe, Raszka a mbo ḓi ṱuwa na Gomola a mu isa kha khonani dzawe Jerzy na Andrzej Pilch, vhe vha ṱanganedza mulaedza wa Muvhuso nga mafulufulu. Andrzej Tyrna, we a guda mafhungo-ngoho a Bivhili ngei Fura, o thusa vhenevha vhanna uri vha vhe na nḓivho yo engedzeaho nga ha mulaedza wa Mudzimu. Hu si kale vha mbo ḓi lovhedzwa. U itela u thusa tshigwada tshiṱuku tsha Vhagudi vha Bivhili tsha ngei Wisła, vhahashu vha bvaho kha ḓorobo dza nga tsini vho mbo ḓi tshi dalela vhukatini ha vho 1930. Mvelelo dza hone dzo mbo ḓi vha dzi mangadzaho vhukuma.

Ho mbo ḓi vha na vhathu vhanzhi vha takalelaho. Miṱa ya henefho ine ya vha miraḓo ya kereke ya Luṱere yo vha i na nḓowelo ya u vhala Bivhili hayani. Ngauralo musi vho no vhona mafhungo a tendisaho a Maṅwalo malugana na mulilo wa hele na Vhuraruthihi, vhanzhi vho vha vha tshi vho kona u fhambanyisa mafhungo-ngoho na mazwifhi. Miṱa minzhi yo mbo ḓi litsha u vha tshipiḓa tsha vhurereli ha mazwifhi. Ngauralo, tshivhidzo tsha ngei Wisła tsha mbo ḓi aluwa, nahone nga ṅwaha wa 1939 tsha vha na miraḓo i linganaho 140. Zwi mangadzaho vhukuma ndi uri vhathu vhahulwane kha tshenetsho tshivhidzo vho vha vha songo lovhedzwa. Helena muṅwe wa Ṱhanzi dza tshenetsho tshifhinga u ri: “Hezwi a zwi ambi uri vhahuweleli vha songo lovhedzwaho vho vha vha sa koni u ima vho khwaṱha u itela dzina ḽa Yehova.” O engedza nga u ri: “Musi vha tshi ṱangana na u lingwa lutendo vho ima vho khwaṱha, vha sumbedza uri vha a fulufhedzea nga ngoho.”

Hu pfi mini nga vhana? Vho ṱhogomela uri vhabebi vhavho vho wana mafhungo-ngoho. Franciszek Branc u ri: “Musi khotsi-anga vha tshi ṱhogomela uri vho wana mafhungo-ngoho, vho mbo ḓi thoma u a funza nṋe na mukomana wanga. Ndo vha ndi na miṅwaha ya malo nahone mukomana wanga e na miṅwaha ya fumi. Khotsi-anga vho vha vha tshi ri vhudzisa mbudziso dzi leluwaho, dzi ngaho: ‘Mudzimu ndi ufhio, nahone dzina ḽawe ndi nnyi? Ni ḓivha mini nga ha Yesu Kristo?’ Ro vha ri tshi tea u ṅwala phindulo dzashu fhasi nahone ra dzi tikedza nga ndimana dza Bivhili.” Muṅwe wa Ṱhanzi u ri: “Nga ṅwambo wa uri vhabebi vhanga vho vha vho ḓiimisela u ṱanganedza mulaedza wa Muvhuso nahone vha ṱutshela Kereke ya Luṱere nga ṅwaha wa 1940, ndo pikisiwa na u rwiwa tshikoloni. Ndi livhuha vhukuma vhabebi vhanga nge vha mpfunza maitele a Bivhili. Zwenezwo zwo vha zwi zwa ndeme u  itela u nthusa uri ndi kone u kunda nga tshenetsho tshifhinga tshi konḓaho.”

Lutendo nga Fhasi ha Mulingo

Musi Nndwa ya Shango ya Vhuvhili i tshi thoma nahone hu tshi ḓa Vhanazi kha honoho vhupo, vho vha vho ḓiimisela u fhelisa Ṱhanzi dza Yehova. U thoma nga vhathu vhahulwane—zwihuluhulu vho-khotsi—vho vha vha tshi ṱuṱuwedzwa uri vha saine uri vha wela kha lushaka lwa Dzheremane u itela uri vha wane dziṅwe ndugelo. Ṱhanzi dzo hana u tikedza Vhanazi. Vhunzhi ha vhahashu na vhaṅwe vha re na dzangalelo vhe miṅwaha yavho ya vha i tshi vha tendela uri vha vhe maswole vho sedzana na vhuleme: Vho vha vha tshi tea u dzhenela vhuswole, kana u sa dzhia sia vho khwaṱha, fhedzi u ita havho nga u ralo zwo vha zwi tshi ḓo ita uri vha ṱarafiwe. Andrzej Szalbot we a farwa nga dzangano ḽa Gestapo nga 1943 o ṱalutshedza a ri: “U hana u dzhenela mmbi ya vhuswole zwo vha zwi tshi ḓo amba u iswa gammbani ya tshengedzo, kanzhi ya Auschwitz. Ndo vha ndi sa athu u lovhedzwa, fhedzi ndo vha ndi tshi ḓivha nga ha khwaṱhisedzo ye Yesu a i ṋea kha Mateo 10:28, 29. Ndo vha ndi tshi zwi ḓivha uri arali nda fa nga ṅwambo wa lutendo lwanga kha Yehova, u ḓo dovha a mvusa.”

Mathomoni a ṅwaha wa 1942, Vhanazi vho fara vhahashu vha tshinnani vha ngei Wisła vha linganaho 17. Hu sa athu u fhela miṅwedzi miraru, vha 15 vhavho vha fela gammbani ya tshengedzo ya ngei Auschwitz. Zwenezwo zwo kwama hani Ṱhanzi dza ngei Wisła dze dza vha dzo sala? Nṱhani ha uri zwenezwo zwi ite uri vha ṱutshele lutendo lwavho, zwenezwo zwo vha ṱuṱuwedza uri vha ime vho khwaṱha kha Yehova vha sa litshi! Miṅwedzi ya rathi ye ya tevhela, tshivhalo tsha vhahuweleli vha ngei Wisła tsho mbo ḓi engedzea kavhili. Hu si kale ha farwa vhathu vhanzhi vhukuma. Vhahashu vha 83, vhathu vha takalelaho, na vhana vho katelwa kha honoho u fhelisa ha Hitler. Vhanna vha 53 vho iswa gammbani ya tshengedzo (Auschwitz) kana u kombetshedzwa u shuma migodini ngei Poland, Dzheremane, na Bohemia.

U Fulufhedzea na u Dzula wo Khwaṱha

Ngei Auschwitz, Vhanazi vho lingedza u fhura Dziṱhanzi nga u dzi fulufhedzisa u dzi vhofholola. Muṅwe mulindi wa dzangano ḽa SS o vhudza wahashu a ri: “Arali na sokou saina uri a ni tsha vha muṅwe wa Vhagudi vha Bivhili, ri ḓo ni vhofholola, nahone ni nga ya hayani.” Onoyo wahashu o humbelwa lunzhi uri a ite nga u ralo, naho zwo ralo, ho ngo litsha u fulufhedzea hawe kha Yehova. Nga ṅwambo wa zwenezwo, a rwiwa vhukuma, u holedzwa, na u shuma sa phuli, ngei Auschwitz na ngei Mittelbau-Dora kha ḽa Dzheremane. Nga murahunyana ha u vhofhololwa, onoyo wahashu o ṱoḓou fa musi yeneyo gammba i tshi thuthubiswa.

Paweł Szalbot, muṅwe wa Ṱhanzi we a lovha zwenezwino, o elelwa a ri: “Musi ndi tshi khou sengiswa nga Vhagestapo vho vha vha tshi mmbudzisa lunzhi-lunzhi uri ndi ngani ndo hana u dzhenela mmbi ya vhuswole ya Dzheremane na u ṱhonifha Hitler.” Nga murahu ha u ṱalutshedza u sa dzhia hawe sia ha Vhukriste ho thewaho Bivhilini, o mbo ḓi iswa uri a shume kha fekheṱhiri ya u ita zwiṱhavhane. O ri: “Zwi tou pfala uri ndo vha ndi si nga si tende u ṱanganedza wonoyo mushumo, ngauralo vha mbo ḓi ri ndi ye u shuma mugodini.” Naho zwo ralo, o dzula a tshi fulufhedzea.

Vhe vha vha vha songo valelwa khothoni—vhasadzi na vhana—vho rumela zwiḽiwa kha vhathu vhe vha vha vhe ngei Auschwitz. Muṅwe wahashu we a vha e muṱuku nga tshenetsho tshifhinga u ri: “Nga tshilimo ro vha ri tshi fula mitshelo ine ya vhidzwa dzi-cranberry ḓakani nahone ra i rengisa nga goroi, vhahashu vha tshisadzini vho vha vha tshi baka vhurotho nahone vha vhu lovhea mapfurani. Nga murahu ha zwenezwo ra vhu rumela nga vhuṱuku nga vhuṱuku kha vhatendi nga riṋe vhe vha vha vho fariwa.”

 Vhathu vhahulwane vha Dziṱhanzi vha linganaho 53 vha bvaho ngei Wisła vho iswa gammbani dza tshengedzo. Vha 38 vha hone vho fa.

Ha Vuwa Murafho Muswa

Vhana vha Ṱhanzi dza Yehova na vhone vho tsikeledzwa nga Vhanazi. Vhaṅwe vho iswa gammbani dza tshengedzo dza tshifhinganyana na vho-mme avho ngei Bohemia. Vhaṅwe vho dzhiiwa kha vhabebi vhavho nahone vha iswa gammbani i sa ḓivhalei ngei Lodz.

Vhararu vha hone vho elelwa vha ri: “Musi ri tshi iswa gammbani ya Lodz, maswole a Dzheremane o thoma nga u ṱuwa na riṋe vha fumi, u bva kha miṅwaha miṱanu u ya kha ya ṱahe. Ro ṱuṱuwedzana nga u rabela na nga u haseledza nga ha zwiṱoho zwa Bivhili. Zwo vha zwi sa leluwi u zwi konḓelela.” Nga 1945 vhenevho vhana vha humiselwa vhoṱhe mahayani avho. Vho vha vha tshi khou tshila fhedzi vho vha vho onda nahone vho huvhadzwa vhukuma. Naho zwo ralo, a huna na tshithu na tshithihi tshee tsha vhuya tsha fhelisa u fulufhedzea havho.

Ha Bvelela Mini nga Murahu ha Zwenezwo?

Musi Nndwa ya Vhuvhili ya Shango i tshi khou sendela, Ṱhanzi dzi bvaho ngei Wisła dzo vha dzi tshi kha ḓi vha na lutendo lwo khwaṱhaho nahone dzo vha dzo lugela u vhuyelela kha mushumo wadzo wa u huwelela nga u fhisea na u ḓiimisela. Zwigwada zwa vhahashu vha tshinnani zwo dalela vhathu vha dzulaho vhukule vhune hu ṱoḓou lingana khilomithara dza 40 u bva Wisła, u itela u huwelela na u phaḓaladza khandiso dza Bivhili. Jan Krzok u ri: “Hu si kale ho mbo ḓi vhumbwa zwivhidzo zwiraru ḓoroboni ya hashu.” Naho zwo ralo, mbofholowo ya vhurereli a yo ngo fhedza tshifhinga tshilapfu.

Muvhuso wa Vhukomunisi we wa dzhiela vhudzulo Vhanazi, wo mbo ḓi thivhela mushumo wa Ṱhanzi dza Yehova ngei Poland nga 1950. Ngauralo vhahashu vha henefho vho vha vha tshi tea u ita vhuḓinḓa havho nga vhutsila. Tshiṅwe tshifhinga vho vha vha tshi dalela vhathu mahayani avho nga u ḓiita u nga vha khou ṱoḓa u renga zwifuwo kana mavhele. Miṱangano ya Vhukriste yo vha i tshi anzela u farwa vhusiku, nga zwigwada zwiṱuku. Naho zwo ralo, vhalindi vha muvhuso vho kona u fara vharabeli vha Yehova vho vhalaho, vha tshi vha hwelela mulandu wa u ita tshumelo dza mashango a nnḓa—vha haṱulwa vha si na mulandu. Vhaṅwe vhaofisiri vho amba na Paweł Pilch nga u mu goḓa vha ri: “Hitler ho ngo fhelisa u fulufhedzea hau, fhedzi riṋe ri ḓo hu fhedza.” Naho zwo ralo, o dzula a tshi fulufhedzea kha Yehova, musi o valelwa dzhele miṅwaha miṱanu. Musi vhaswa vha si gathi vha Dziṱhanzi vha tshi hana u saina ḽiṅwalwa ḽa politiki, vho vha vha tshi pandelwa tshikoloni kana mushumoni.

Yehova o Bvela Phanḓa a Tshi vha Thusa

Ṅwaha wa 1989 wo bveledza tshanduko kha zwiimo zwa politiki, nahone Ṱhanzi dza Yehova dza ṱanganedzwa nga lwa mulayo ngei Poland. Vharabeli vha Yehova vho khwaṱhaho vha ngei Wisła vho mbo ḓi bvela phanḓa na mushumo wavho, samusi zwo sumbedzwa kha mbalo ya vhavulanḓila, kana vhaḓinḓa vha tshifhinga tshoṱhe. Vhahashu vha tshinnani na vha tshisadzini vha linganaho 100 kha honovhu vhupo vho mbo ḓi dzhenela tshumelo ya vhuvulanḓila. Nga zwenezwo a zwi mangadzi uri ndi ngani yeneyo ḓorobo yo mbo ḓi vhidzwa Fekhiṱhiri ya Vhavulanḓila.

Bivhili i amba zwi tevhelaho nga thikhedzo ya Mudzimu kha vhashumeli vhawe vha tshifhinga tsho fhelaho: “Ngavhe Yehova á songó ima na riṋé zwiḽa vhathu vha tshi ri vutshela—ndi misi vhó ri midza ri kha ḓi tshila.” (Psalme ya 124:2, 3) Misini yashu, hu sa londwi u ḓala ha vhufaluvalo na maitele a shango a u ḓifara luvhi vhukati ha vhathu vhane vha dzula navho, vharabeli vha Yehova vha ngei Wisła vha lwela u dzula vha tshi fulufhedzea nahone vha a vhuyelwa vhukuma. U tevhekana ha mirafho ya Dziṱhanzi vhuponi honoho zwi nga ṋea vhuṱanzi malugana na vhungoho ha maipfi a muapostola Paulo: “Arali Mudzimu a tshi ima na riṋe, ané a nga ri pikisa ndi nnyi?”—Vha-Roma 8:31.

[Tshifanyiso kha siaṱari 26]

Emilia Krzok we a iswa gammbani ya tshengedzo ya tshifhinganyana ya ngei Bohemia na vhana vhawe Helena, Emelia, na Jan

[Tshifanyiso kha siaṱari 26]

Musi a tshi hana u dzhenela vhuswole, Paweł Szalbot o mbo ḓi iswa uri a ye u shuma mugodini

[Tshifanyiso kha siaṱari 27]

Musi vhahashu vha tshinnani vha tshi khou fa gammbani ya ngei Auschwitz, mushumo a wo ngo ima ngei Wisła

[Tshifanyiso kha siaṱari 28]

Paweł Pilch na Jan Polok vho iswa gammbani ya vhaswa ya ngei Lodz

[Ṱhaluso ya Vhubvo ha Tshifanyiso kha siaṱari 25]

Berries and flowers: © R.M. Kosinscy / www.kosinscy.pl