Konttenttiyaa bessa

Kesuwaa bessa

SHEMPPO TAMMANNE ICHASHAA

Xoossaa Asawu Exataasu

Xoossaa Asawu Exataasu

1-3. (a) Asttira ba azinaakko baanawu keehi yayyidoy aybisseeshsha? (b) Asttiriira gayttidaagan nuuni pilggana oyshati awugeetee?

 ASTTIRA Suusan deꞌiya kawo keettaa dabaabaa gakkiyo wode, i wozanay shabbirettido gishshawu xalanawu baaxetawusu. Hegee deexxiyaaba. Kawo keettan deꞌiya ubbabay maalaaliyaagaa; shuchaa massidi dumma dumma meran giigissido, qefiyaara deꞌiya booraa misilee, wonddafiyaa dukkiya asaa misilee, loytti tiyido godaa bolli medhido gaammotu misileenne loꞌꞌiya hawultteti yan deꞌoosona; he kawo keettay CHoꞌasppesa SHaafaappe goggiya geeshsha haattaa duge xeellanawu injjetiya keehi loꞌꞌiya Zagrosa Deriyaa matan deꞌees. Ha ubbabay kawo keetti geliya ubbay, Asttira aara gayttanawu biyo, bana “gita kawo” giya bitaniyaa gitatettaa eranaadan qoppidi giigissidoba. He bitanee iyyo azina.

2 Woni Asttira he bitaniyaa waana geladee? Arxxekssiisi ammanettida Ayhuda geelaꞌiyaa geliyo asa gidenna! a Ba machiyaa Saara giyoobaa siyanaadan Xoossay azazin ba huuphiyaa kawushshidi siyida Abrahaamappe he bitanee dumma. (Doo. 21:12) He kawoy Asttiri Xoossaa Yihoowabaa woy a Higgiyaabaa eriyoobay laafa woy mule erenna. SHin Arxxekssiisi Parsse higgiyaa erees; he higgee Asttira oottana haniyoobaa diggees. Hegee aybee? He higgee Parsse kawoy xeesennan akko geliya ooninne hayqqanaadan azazees. SHin Asttira kawoy o xeesennan xalada akko gelana hanawusu. A kawuwaa araataa baazzan deꞌiya giddo dabaabaakko matiyo wode hayqqanawu matidabadan qoppennan aggukku.—Asttiro 4:11; 5:1 nabbaba.

3 A hegaadan shemppo miyaabaa hanidoy aybissee? Mino ammanoy deꞌiyo ha maccaaseeppe nuuni ay tamaariyoo? Ane kasetidi, Asttira waanada Parsse kawiyo gididaakko beꞌoos.

Asttira Diccido Hanotaa

4. Asttira waana diccadee, qassi a ba dabbuwaa Marddikiyoosaara deꞌanawu ayssi baadee?

4 Asttira aawu aaya baynna naꞌa. O Hadaaso gi sunttida i aawaabaanne i aayeebaa Geeshsha Maxaafay darobaa yootenna; Ibraawettuwan i sunttaa birshshettay keehi loꞌꞌiya bootta ciishshaa ciyyiya ataakilttiyaa giyoogaa. I aawaynne aayyiyaa hayqqido wode, i dabbotuppe issuwaa gidida, Marddikiyoosa giyo keha bitanee o dichanawu efiis. Marddikiyoosi iyyo aawaa ishaa naꞌa; shin i ippe keehi gastta. Marddikiyoosi o ba soo efiidi, ba naꞌa oottidi dichiis.—Ast. 2:5-7, 15.

Marddikiyoosi ba dichido naꞌen ufayttanaadan oottiyaabay deꞌees

5, 6. (a) Marddikiyoosi Asttiro waati dichidee? (b) Asttiranne Marddikiyoosi Suusan ay mala deꞌo deꞌidonaa?

5 Marddikiyoosinne Asttira hara Ayhudatuura omoodetti biidi Parsse biittaa waanna kataman deꞌoosona; yan deꞌiya asay eta ammanuwaa gishshawunne eta wogaa gishshawu eta ixxennan aggenna. SHin maariya Xoossaa Yihooway beni ba asaa waati ashshidaakko Asttira ba aawaa ishaa naꞌay iyyo yootiyo wode loytta ezggennan aggukku; Yihooway zaarettidikka ba asaa hegaadan ashshana. (Wog. 26:44, 45) Ee, Asttiranne Marddikiyoosi keehi siiqettoosona.

6 Marddikiyoosi ubbatoo Suusan kawo keettaa penggen uttidi oottiya kawuwaa oosanchatuppe issuwaa gidennan aggenna. (Ast. 2:19, 21; 3:3) Asttira yelagatettan waana deꞌidaakko nuuni loytti erana xayikkonne, kawo keettaappe hefinttan hiyyeesati deꞌiyo heeran deꞌiya cimida ba aawaa ishaa naꞌaa maaddaydda deꞌennan aggukku. A Suusan zalꞌꞌanchati worqqaa, biraanne harabaa miccidi bayzziyoogaa beꞌanawu darotoo beennan aggukku. He alꞌꞌobati guyyeppe a xaasaya xeellanabata gidiyoogaa he wode akeekabeykku; sinttappe a ay mala duussa deꞌanaakko erabeykku.

‘Qottan Keehi Puulancha’

7. Asxxiina kawiyo gidiyo maataappe aybissi wodhadee, qassi hegaappe kaallidi aybi hanidee?

7 Issi gallassi, Suusan deꞌiya asa ubbay kawo keettan hanida issibaa haasayees. Arxxekssiisi baappe garssaara haariyaageetussi gita gibiraa giigissidi miiddinne uyiiddi, kawo keettan harasan macca asaara gibiraa miya, keehi loꞌꞌiya kawiyaa Asxxiina baakko yaanaadan xeesiis. SHin Asxxiina yeennan ixxaasu. He hanotay kawuwaa yeellayido gishshawu i hanqquwaa suullidi, Asxxiino waatana bessiyaakko eranchata oychiis. Yaatin, kuuyettidabay aybee? A kawiyo gidiyo maataappe wodhin i sohuwan haranniyaa sunttettana. Kawuwaa oosanchati he kawotettaa giddon deꞌiya biitta ubban loꞌꞌo puulaara deꞌiya geelaꞌo macca naata koyiyoogaa doommidosona; kawoy he geelaꞌotuppe ooratta kawiyo doorana.—Ast. 1:1–2:4.

8. (a) Asttira dicciyo wode Marddikiyoosi ibaa hirggidoy aybisseeshsha? (b) Puulaara gayttidaagan Geeshsha Maxaafay yootiyoobaa waatidi kaallana danddayiyoo? (Leemiso 31:30kka xeella.)

8 Asttira dicciyo wode a puulancha gidiyoogaa beꞌidi Marddikiyoosi ufayttikkokka, ibaa issi issibaa hirggennan aggenna. Geeshsha Maxaafay, “Asttira merankka qottankka keehi puulanchcha” gidiyoogaa yootees. (Ast. 2:7) Qassi puulay ufayssiyaaba gidikkokka, keehi koshshiyaabay aadhida eratettaanne ashkketettaa gidiyoogaakka yootees. Hegee xayikko issi asi ayyiyaagaa, otorettiyaagaanne hegaa mala iita eeshshay deꞌiyoogaa gidana danddayees. (Leemiso 11:22 nabbaba.) Hegee tuma gidennee? Asttiri puulay shin o goꞌꞌideeyye a otorettanaadan oottidee? Hegee wodeppe qonccana.

9. (a) Kawuwaa oosanchati Asttiro beꞌi simmin hanidabay aybee, qassi a Marddikiyoosappe shaahettiyoogee deexxiyaaba gidana danddayiyoy aybissee? (b) Marddikiyoosi Asttira eeqawu goynniya uraa gelennaadan teqqibeennay aybissee? (Saaxiniyan deꞌiya qofaappe gujjada yoota.)

9 Kawuwaa oosanchati Asttiro beꞌidosona. Eti doorettida hara macca naata efiidoogaadan, o Marddikiyoosappe ekkidi shaafaappe hefinttan deꞌiya kawo keetti efiidosona. (Ast. 2:8) Marddikiyoosinne Asttira aawanne naꞌa mala gidiyo gishshawu, issoy issuwaappe shaahettiyoogee eta naaꞌꞌaakka deexxennan aggenna. Marddikiyoosi ba dichido naꞌiyaa ammanenna asa, haray atto kawuwaakka gidin gelanaadan koyennaagee qoncce; shin i aynne oottana danddayibeenna. b Asttira baanaappe kase Marddikiyoosi o zoridobaa loytta siyiyoogaa qoppa. A Suusan deꞌiya kawo keetti biyo wode, o qofissida darobay deꞌees. A sinttappe ay mala duussa deꞌanee?

“O Be7ida Ubbai I Puulaa Nashshiis”

10, 11. (a) Asttira deꞌiyo hanotay o aybin qohana danddayii? (b) Asttiribay Marddikiyoosa qofissidoogaa bessiyaabay aybee?

10 Asttira kase mule qoppa erenna dumma duussaa deꞌiyoogaa doommaasu. Asttira Parsse kawotettan deꞌiya ubba biittaappe doorettida “daro geela7otuppe” issinno. Eta wogay, qaalaynne eeshshay issuwaagee haraagaappe keehi dummatiyoogee qoncce. He geelaꞌoti Hegaaya giyo bitaniyaa aawatettaa garssan bantta puulaa loyttanawu zaytiyaaninne shittuwan gorppettiiddi issi layttaa takkoosona. (Ast. 2:8, 12) Hegaadan issippe deꞌiyoogee he geelaꞌoti issoy haraappe puulattidi beettanawu koyanaadaaninne otorettanaadan oottana danddayees. Asttira shin waanadeeshsha?

11 Marddikiyoosaagaa keenaa Asttiribay qofissiyo hara asi deꞌenna. Geeshsha Maxaafay Marddikiyoosi Asttiribaa eranawu maccaasaa keettaa sinttaara hachi hachi yaanne haanne hemettiyoogaa yootees. (Ast. 2:11) Marddikiyoosi geelladan kawo keettaa ashkkaratuppe issi ura oychidi Asttiribaa siyiyo wode ufayttees. Aybissi?

12, 13. (a) Asttiro xeelliyaagan o beꞌiya asawu aybi siyettidee? (b) Asttira Ayhuda asa gidiyoogaa oossinne yootabeennaagan Marddikiyoosi ufayttana danddayiyoy aybissee?

12 Hegaayi Asttirin keehi ufayttido gishshawu iyyo kehidi, laappun danggiriixetanne maccaasawu giigida keettan, kifile ubbaappe aadhidi loꞌꞌiya kifiliyaa iyyo immiis. Geeshsha Maxaafay, “O be7ida ubbai i puulaa nashshiis” yaagees. (Ast. 2:9, 15) Eti o nashshanaadan oottiday i puulaa xallee? CHiikka, eti o nashshanaadan oottida harabaykka deꞌees.

Ashkketettaynne aadhida eratettay puulaappe keehi aadhiyoogaa Asttira erawusu

13 “Marddikiyoosi iyyo kasetidi odidoogaadan, Asttira Aihuda asa gidiyoogaa oossinne odabeikku.” (Ast. 2:10) I hegaadan o zoridoy Parsse kawo keettan asay eta zariyaa keehi ixxiyoogaa eriyo gishshataassa. Asttira appe haakkada deꞌikkokka, a haꞌꞌikka akeekanchanne azazettiyaaro gidiyoogaa eridi i keehi ufayttana!

14. Ha wodiyan deꞌiya yelagati Asttiri leemisuwaa waati kaallana danddayiyoonaa?

14 Ha wodiyan deꞌiya yelagatikka bantta aawaa woy aayyiyoonne banttana dichiyaageeta hegaadan ufayssana danddayoosona. Eti banttana yelidaageetuppe haakkidi, ubba era paca, shori baynnabaa haniya woy iita asaara deꞌiyaaba gidikkokka, iitabaa eqettananne suure gididabaa mintti oyqqana danddayoosona. Eti hegaadan oottiyo wode, Asttiriigaadan saluwan deꞌiya bantta Aawaa ufayssoosona.—Leemiso 27:11 nabbaba.

15, 16. (a) Asttira kawoy bana dosanaadan waatadee? (b) Asttiri hanotay laamettidoogee o metiyaaba gidana danddayiyoy aybissee?

15 Asttira kawuwaakko geliyo kayay gakkin, a ba puulaa loyttana danddayiyaaba gaada qoppiyo ubbabaa ekkanaadan odettiis. SHin a ashkke gidiyo gishshawu, Hegaayi yootidobaappe harabaa oychabeykku. (Ast. 2:15) Puula xallay kawuwaa ufayssennaagaa, qassi he kawo keettan deꞌiya daro asay ashkke gidennaagaanne ba huuphiyaa kawushshennaagaa a eraasu. I qofay likkee?

16 Geeshsha Maxaafay, “Kawoi hara maccaasa ubbaappe aattidi, o dosiisinne hara geela7otu ubbaappe in ufaittiis. Hegaa gishshau, kawotaa kallachchaa i huuphiyan goxxidi, o Asxxiini sohuwan kawiyo kessiis” yaagees. (Ast. 2:17) Ba huuphiyaa kawushshiya ha Ayhuda geelaꞌiyaa ooratta kawiyoonne he wode wolqqaama kawotettaa kawuwaa macho gidiyo ha hanotaa meezetanawu metootennan aggukku! Hegee a otorettanaadan oottidee? Mule oottibeenna!

17. (a) Asttira o dichida Marddikiyoosawu azazettiyoogaa aggabeennaagaa waata bessadee? (b) Asttiri leemisuwaa kaalliyoogee ha wodiyan keehi maaddiyoy aybissee?

17 Asttira o dichida Marddikiyoosawu azazettiyoogaa aggabeykku. A Ayhuda asa gidiyoogaa haꞌꞌi gakkanaashinkka oossinne odabeykku. Qassi Marddikiyoosi Arxxekssiisa woranawu maqettida asatu maqquwaa Asttirissi yootin, azazettada Marddikiyoosa sunttan hegaa kawuwaassi yootaasu; hegaa gishshawu he asatu maqqoy polettibeenna. (Ast. 2:20-23) Qassi a ba huuphiyaa kawushshiyaaronne azazettiyaaro gidiyoogan ba Xoossaa mintta ammaniyoogaa bessaasu. Nuuni daro asay azazettennanne makkalancha gidido alamiyan deꞌiyo gishshawu, Asttiri leemisuwaa kaalliyoogee bessiyaaba! Wozanappe ammaniya asay azazettiyoogaa Asttiriigaadan xoqqu oottidi xeellees.

Asttiri Ammanoy Paacettiis

18. (a) Marddikiyoosi Hamaana sinttan gulbbatidi a bonchanawu ixxis giidoy aybisseeshsha? (Tohossa qofaakka xeella.) (b) Ha wodiyan deꞌiya ammanettida attuma asaynne macca asay Marddikiyoosa leemisuwaa waati kaallii?

18 Arxxekssiisa haaruwan Hamaana giyo bitaniyawu gita aawatettay imettiis. Kawoy Hamaana ba halaqatu halaqa, bana zoriyaagaanne baappe kaallidi xoqqa maatay deꞌiyoogaa oottidi sunttiis. Ha halaqaa beꞌiyo wode ubba asay gulbbatidi a bonchanaadan kawoy awaajjiis. (Ast. 3:1-4) He higgee Marddikiyoosi azazettanawu danddayennaba. I kawuwawu azazettana koyees; shin Xoossawu azazettiyoogaa aggidi hegaadan oottana koyenna. Hegaa bolli, Hamaani Agaaga zare. Hamaani Xoossay kiittin hananabaa yootiya Sameeli siifido Amaaleeqatu kawuwaa Agaaga yara gidennan aggenna. (1 Sam. 15:33) Amaaleeqati keehi iita gidiyo gishshawu, Yihoowayyoonne Israaꞌeelatuyyo morkke gididosona. Qassi Xoossay Amaaleeqa zare ubbay xayanaadan azaziis. c (Zaa. 25:19) Yaatin, ammanettida Ayhuda asi Amaaleeqa asawu waani gulbbatanee? Marddikiyoosi awu mule gulbbatenna. I Hamaana sinttan gulbbatidi a bonchanawu ixxis giis. Hanno gakkanawu, ammanettida attuma asaynne macca asay, “Nuuni asau azazettanaappe Xoossau azazettanau bessees” giya maaraa kaallanawu, shemppo miyaabaakka oottanawu guyye geenna.—Oos. 5:29.

19. Hamaani waatanawu halchidee, qassi i kawuwaa ammanttanawu waatidee?

19 Hamaani hanqquwaa eexxi kiyiis. I Marddikiyoosa xallaa woriyoogee gidenna giidi qoppiis. Marddikiyoosa asaa ubbaa xayssana koyiis! Hamaani kawoy Ayhudata iita asadan xeellanaadan worddobaa yootidi a ammanttiis. I eta oonatettaa odennan, asaa “giddon mulesan laalettidi de7iya” issi zaree deꞌiyoogaa yootiis; i hegaadan giidoy eti aynne maaddenna asa gaanaassa. Ubba i, ‘Eti kawuwaa higgiyawu haarettenna makkalancha asa’ giidi yootiis. I he kawotettan deꞌiya ubba Ayhudata worissanawu keehi daro miishshaa kawo buquraa minjjiyo keetti gelissanaadan immanaagaa yootiis. d Arxxekssiisi Hamaani halchidobaa polissanawu a bolli maatafaa wottanaadan ba migido maatafaa ba biradhiyaappe kessidi awu immiis.—Ast. 3:5-10.

20, 21. (a) Marddikiyoosa gujjin, Parsse biittan deꞌiya Ayhudati ubbay Hamaani kessido awaajuwaa siyidi waanidonaa? (b) Marddikiyoosi Asttira waatanaadan yootidee?

20 Ayhudatu bolli awaajettida hayquwaa pirddaa he kawotetta ubban yootanaadan eesuwan kiitaa yootiyaageeti paran biidosona. He awaajoy Suusappe keehi haakkidi deꞌiya Yerusalaame gakkido wode, Baabiloona omooduwaappe simmidi dirssi baynna katamaa keexxanawu baaxetiya Ayhudati waanidaakko qoppa. Marddikiyoosi he daganttiya awaajuwaa siyido wode etawu, Suusan deꞌiya ba laggetuyyoonne dabbotuyyo hirggiis. I keehi unꞌꞌettido gishshawu, ba maayuwaa pooshshiis; qassi waaruwaa maayidi ba huuphiyankka bidinttaa qolidi, katamaa giddon ba cenggurssaa xoqqu oottidi yeekkiis. SHin Hamaani i maqqidoban daro Ayhudatinne Suusan deꞌiya eta laggeti shabbirettiyo wode, kawuwaara uttidi woyne eessaa uyees.—Asttiro 3:12–4:1 nabbaba.

21 Marddikiyoosi Ayhudata ashshanawu issibaa oottana koshshiyoogaa akeekiis. SHin i waatanee? Asttira i azzanidoogaa siyada, ayyo maayuwaa kiittaasu; shin Marddikiyoosi minettennan ixxiis. I siiqiyo Asttira appe shaahettada eeqawu goynniya kawuwaa macho gidanaadan Xoossaa Yihooway paqqadidoy aybissakko daro wodiyawu qoppennan aggenna. I haꞌꞌi he gaasuwaa akeekiis. Marddikiyoosi Asttira ‘ba asaassi’ exatada kawuwaa sinttan etawu gaannatanaadan ikko asa kiittiis.—Ast. 4:4-8.

22. Asttira kawo gidida ba azinaakko gelanawu yayyidoy aybissee? (Tohossa qofaakka xeella.)

22 Asttira he kiitaa siyada keehi unꞌꞌettennan aggukku. I ammanoy paacettana hanees. A marddikiyoosassi zaarada kiittidobay a keehi yayyidoogaa bessees. A kawuwaa higgiyaabaa ayyo yootaasu. Kawoy xeesennan akko biyoogee hayqo. SHin kawoy ba worqqa xamꞌꞌaa akko zaari bessiyo asa xallay attees. Qassi kawoy xeesin ixxis giida Asxxiini bolli gakkidabaa qoppiyo wode, Asttira attanaagaa qoppana danddayukku. Asttira 30 gallassa gidoosappe kawuwaakko gelanawu xeegetta erennaagaa Marddikiyoosassi yootaasu. Kawoy hegaa keena wodiyawu o xeesibeennaagee, Asttira ba qofaa coo laammiya he kawoy o siiqiyoogaa aggidaakkonne qoppanaadan oottennan aggenna. eAst. 4:9-11.

23. (a) Marddikiyoosi Asttiri ammanuwaa minttanawu woygidee? (b) Nuuni Marddikiyoosa leemisuwaa kaallana koshshiyoy aybissee?

23 Marddikiyoosi Asttiri ammanuwaa minttiyaabaa yootanaadan kiitaa zaaridi kiittiis. A coꞌꞌu giyaaba gidikko, atotettay Ayhudatussi harasaappe yaanaagaa mintti yootiis. SHin yedetay wolqqaamiyo wode akka attana danddayukku. Ba asay xayanaadan aatti immennanne ba gelido qaalaa polennan aggenna Yihoowan Marddikiyoosi wozanappe ammanttiyoogaa bessiis. (Yaas. 23:14) Marddikiyoosi Asttiro, “Neeni kawiyo gidada yiidoogee hagaa mala wodiyaassakkonne ooni erii?” yaagidi oychiis. (Ast. 4:12-14) Marddikiyoosi nuuni ubbay kaallana bessiyo leemiso. I kumetta wozanan ba Xoossaa Yihoowa ammanettiis. Nuuni shin ammanettiyoo?—Lee. 3:5, 6.

Hayquwawukka Yayyennaadan Oottida Ammanuwaa

24. Asttira mino ammanoy deꞌiyo xala asa gidiyoogaa waata bessadee?

24 Asttira kuuyana bessiyo saatee gakkiis. A Marddikiyoosi Ayhudata ubbaa shiishshidi iigaadan heezzu gallassaa xoomanaadan yootaasu; qassi a, “Taani haiqqikkonne haiqqana” gaada mino ammanoy deꞌiyo xala asa gidiyoogaa bessiyaabaa yootaasu. (Ast. 4:15-17) A ba deꞌo laytta ubban he heezzu gallassaagaadan waaya mintta woossana. Wurssettan he saatee gakkiis. A kawuwaa ufayssanawu bawu danddayettida ubbabaa oottaasu; qassi ba kawotaa maayo ubbaappe loꞌꞌiyaagaa maayada kawuwaakko baasu!

Asttira ba asaa ashshanawu shemppo miyaabaa oottaasu

25. Asttira ba azinaakko biido wode hanida, qoppidobaappe dumma gididabaa yoota.

25 Ha huuphe yohuwaa doomettan qonccidaagaadan, Asttira kawo keetti giddo dabaabaa baanawu denddaasu. A ay keena unꞌꞌettidaakko, qassi ba wozanan ay keena mintta woossidaakko qoppana danddayoos. A kawo keettaa dabaabaa gelaasu; gelada ba kawotaa araatan uttida Arxxekssiisa beꞌana danddayawusu. A kawuwaa somꞌꞌuwaa beꞌada awu siyettiyaabaa akeekanawu malennan aggukku. A guutta wodiyaa takkidaba gidiyaakko, hegee iyyo daro wode mala gidana! A yaa gakkin, i azinay o beꞌiis. A yiido gishshawu i garamettennan aggenna; gidikkokka kawoy in ufayttidi, ba worqqa xamꞌꞌaa ikko micciis.—Ast. 5:1, 2.

26. Tumu Kiristtaaneti Asttiriigaadan xalana koshshiyoy aybissee, qassi a biron darobaa oottana deꞌawusu giyoy aybissee?

26 Asttira yootiyoobaa kawoy siyanawu koyiis. A ba Xoossawunne ba asawu exataasu; yaatiyoogan, a mino ammanoy deꞌiyo asa gidada hanno gakkanawu deꞌiya Xoossaa ashkkaratu ubbawu loꞌꞌo leemiso gidiyaabaa oottaasu. Ha wodiyan deꞌiya tumu Kiristtaaneti hegaa xoqqu oottidi xeelloosona. Yesuusi bana tumuppe kaalliyaageeti bantta goꞌꞌaa aggidi harata siiqiyoogan erettiyoogaa yootiis. (Yohaannisa 13:34, 35 nabbaba.) Hegaa mala siiqoy nuuni haratu gishshawu nu shemppuwaa aatti immanawu darotoo Asttiriigaadan xalanaadan denttettees. SHin Asttira he gallassi Xoossaa asawu exatikkokka, a oottana darobay deꞌees. Kawoy ammanettiyoonne a zoriya Hamaani iita maqqo maqqiya asa gidiyoogaa kawuwaa a waata ammanttanee? A ba asaa waata ashshanee? Ha oyshatu zaaruwaa kaalliya shemppuwan beꞌana.

a Arxxekssiisi ichashantta xeetu layttan K.K. Parsse kawo gididi haarida asa.

b SHemppo 16n deꞌiya, “Asttiro Xeelliyaagan Denddiya Oyshaa” giya saaxiniyaa xeella.

c Amaaleeqa zaretuppe “attidaageeta” Kawuwaa Hizqqiyaasa haaruwaa wode worido gishshawu, Hamaani hegeetuppe attida wurssetta asa gidennan aggenna.—1 Odi. 4:43.

d Hamaani 340,000 kilo giraame deexxiya biraa immiis; hegee ha wodiyan daro xeetu miiloone doolaare keena. Ha kawoy Arxxekssiisa I gidikko, Hamaani immana giido miishshay a keehi ufayssiyaaba. Arxxekssiisi Giriikeera olettanawu daro wodiyawu halchi uttido gishshawu, daro miishshaa koyees; shin i he olan xoonettiis.

e Arxxekssiisi ba qofaa sohuwaara laammiyoogaaninne hanqquwaa eexxi kiyiyoogan erettiya asa. Giriike biittaa asa gidida, taarikiyaa xaafee Herodotusi Arxxekssiisi Giriiketuura olettidoogaa xeelliyaagan issi issibaa xaafiis. Kawoy Helesponte SHaafan markkabeti issoy issuwaara oyqettidi zarphe gidanaadan azaziis. Beetay denddidi he zarphiyaa laalin, he zarphiyaa keexxidaageeti siifettanaadan azazidi, cenggurssaa xoqqu oottidi qanggettaa nabbabiyo wode a asati haattaa xurqqayiiddi Helesponte qaxxayanaadan azaziis. Issi dure bitanee ba naꞌay he olaa beennaadan woossin, Arxxekssiisi naꞌaa naaꞌꞌu kessi phalqqidi, harati hegaa beꞌidi yayyanaadan asay beꞌiyoosan wottis.