CHILAMBO CHAPASI NGASICHIJONASIKA
Ngalango
ŴASAYANSI akusalandanya ngalango ni mapapu gagakusamtendekasya mundu kutama ni umi. Yili myoyo ligongo lyakuti yitela yikusakwemba mpweya wakusakala wa kaboni dayiokosayidi, wele nganiwuŵa wambone kwa ŵanduwe. Kaneko yitelayi yikusakoposya mpweya wambone wa okosijeni, wele tukusakamulichisya masengo ŵanduwe patukupumula. Yakumela soni yinyama yejinji yayili pachilambo chapasi yikusasimanikwa mu ngalango. Mwamtitu umi ukaliji wakusawusya yikawe kuti kwangali ngalango.
Ngalango Sikonanjidwa Mnope
Ŵandu akusakata yitela yejinji chaka chilichose pakusaka kupata malo gakulima. Sonitu mu yaka 75 yipiteyi, chiŵandika hafu ja ngalango syapachilambopa kwele ula jikusagwa chaka chosope sijonanjidwe.
Ŵandu pakonanga ngalango, yakumela soni yinyama yayikusasimanikwa mu ngalangomo nombe nayo yikusajonasika.
Chilambo Chapasi Ŵachipanganyisye Kuti Chikajonanjidwa
Atamose m’madela gele ŵandu akatile yitela mnope, yitelayo mpaka yitandesoni kusipuka ni kutupa mnope. Pachangakaŵapa ŵakulola yangalango ŵasimonjile mnope ni yayikusatenda yitela. Jemanjaji ŵayiweni kuti m’madela gele yitela yakatidwe yasipukaga mwachitema ni kuŵa ngalango jamachili mnope. Agambe kulola yisyasyo ayi:
-
Ŵakuwungunya ŵalinganyisye yakuti alole yampaka yitendekwe pamalo gele ŵandu ŵakatile yitela pakusaka kuti alimejepo. Kaneko mkupita kwa ndaŵi ŵanduwo ŵalesile kulimapo. Jemanjaji ŵawungunyisye malo gakulekanganalekangana gakwana 2,200 ku America soni ku West Africa. Jemanjajitu ŵapatile kuti pakumalaga yaka chiwandika 10 malo gelega mpaka gaŵe ngalango.
-
Ŵakuwungunyaŵa akuyiwona kuti pakumalaga yaka 100, malo mpela gelega mpaka paŵe ngalango syamachili. Nambosoni mungalangomu mpaka musimanikweje yindu ya umi mpela muyaŵelele pandanda mkanakate yitela. Jasasile myoyo ngani jine jakusimanikwa m’magasini ja sayansi.
-
Pachangakaŵapa ŵasayansi ŵa ku Brazil ŵawungunyisye kuti amanyilile naga ngalango mpaka jiwujile mwachitema ŵandu pakulimbichila kupanda yitela pamalo gele yakatidwe.
-
Pakusala yaŵapatile ŵasayansiŵa, ŵandu ŵane ŵakusalolela yachilengedwe ŵasasile kuti: “Ŵakuwungunyaŵa ŵayiweni kuti litala lyakupandasoni yitela lili lyangakamuchisya mnope.” Mwamti piyamalaga yaka 5 ŵayiweni kuti pamalo gele nganapanda yitela “pagumbele ni yitela yachilengedwe.”—National Geographic
Yakutenda Ŵandu Pakusaka Kusisamalila Ngalango
Pachilambo chosope, ŵandu akutenda yampaka akombole pakusisamalila ngalango syasipali soni ngalango syele ŵandu ŵakatile yitela yakwe. Lipoti line lya United Nations lyasasile kuti, “Apano ŵandu ngakukata mnope yitela” kulekangana ni yaka 25 yipiteyo.
Nambotu yeleyi nganiyiŵa yakwanila pakusisamalila ngalango. Lipoti lya bungwe jine lyasasile kuti, “M’yaka yapachangakaŵapa chiŵalanjilo cha yitela yayiŵele yili mkukatidwa mungalango syasili m’madela gachitukuta nganichichenga mnope.”—Global Forest Watch.
Makampani gagakusakata yitela mwangakundidwa ni boma pakusaka kupanganya matabwa gakusapata mbiya syejinji. Makampaniga ni gagakusajonanga mnope ngalango.
Ŵakulolela ya ngalango akusakata yitela yine yayikomele soni akusapanda yitela yine pakusaka kuti yikamala
Yajikusasala Baibulo Yikusatupa Chembecheyo
“Yehofa a Mlungu ŵatendekasisye kuti palitaka pamele yitela yakusalala soni yakola yisogosi yambone kulya.”—Genesesi 2:9.
Mlungu ŵapanganyisye ngalango m’litala lyakuti ŵanduwe tupitilisye kupata yindu yakusosechela kutyochela mungalangomo. Jwalakwe ali jwakusachilila kujisamalila ngalango ni chakulinga chakuti yakumela soni yinyama yipitilisye kusimanikwamo.
Baibulo jikusasala kuti Mlungu chachajonanga ŵandu wosope ŵakonanga chilambochi soni ya umi yayili mwelemo. Aŵalanje ngani jakuti “Mlungu Ŵasasile Kuti Chilambo Chapasi Ngasichijonasika,” papeji 15.
a Lina lya Mlungu lili Yehofa.—Ekisodo 6:3.
