Baibulo jikusati Goliyati jwaliji “jwamlewu ciŵandika mamita gatatu.” (1 Samueli 17:4) Ŵandu ŵane akusakayicila naga yeleyi yili yisyene. Nambo aganicisye ayi: M’yaka ya pacangakaŵapa, mundu jwamlewu mnope juŵasimanikwe jwaliji jwa mamita 2.7. Sano, ana yili yangapikanika kuti Goliyati jwaliji jwamlewu m’yiyi? Goliyati jwaliji jwa mtundu wa Alefayimu. Ŵandu ŵajinji ŵa mtunduwu ŵaliji ŵacalewulewu mwakusimonjesya. Ku Eguputo kwasimanikwe yakulemba yine ya m’yaka ya m’ma 1300 mpaka 1200 B.C.E. * Yakulembayi yasasile kuti ŵane mwa ŵandu ŵangondo ŵaŵatamaga ku Kanani, ŵaliji ŵakogoya, soni ŵacalewu mamita 2.4. M’yoyo, ngatukukayicila kuti Goliyati jwaliji jwamlewu ciŵandika mamita gatatu.

Ndaŵi jine ŵandu ŵane ŵakulijiganya mnope ŵalingaga kujitendekasya ngani ja Mwenye Daudi kuŵa jaunami, nambo ŵalepele. Ŵandu ŵakuwukula yindu ya m’masame ŵasimene liganga lyelembedwe maloŵe gakuti “nyumba ja Daudi.” Yesu Klistu nombenajo ŵamkolasile Daudi kuŵa mundu jusyesyene. (Matayo 12:3; 22:43-45) Nambosoni m’Baibulo mwana ngani siŵili syasikusala ya mbagwilo ja Yesu mpela Mesiya syasikusimicisya kuti jwalakwe jwaliji cisukulu ca Mwenye Daudi. (Matayo 1:6-16; Luka 3:23-31) Yosopeyi yikulosya kuti Daudi ŵaliji mundu jusyesyene.

Baibulo jikusasala yakuti ngondo ja Ayisalayeli ni Afilisiti jatendekwele m’ciŵata ca Ela. Jikusasalasoni malo gasyesyene gaŵasongene asilikali. Jikusati Afilisiti ŵasongene mwitumbi pasikati pa msinda wa Soko ni Aseka. Ayisalayeli ŵaliji mwitumbi mwakulolegana ni jemanjajo lisi linelyo. Ana pana umboni wakulosya kuti maloga gali gasyesyene?

Kwende tulole yaŵaŵecete mundu jwine juŵapite kukulola maloga. Jwalakwe jwatite, “Mundu jwakutulongolela jwatujigalile ku Ciŵata ca Ela. Mundujo jwangali dini jilijose. Twajesile m’katala kakwela mwitumbi. Patwalolaga m’ciŵataco, jwatusalile kuti tuŵalanje lilemba lya 1 Samueli 17:1-3. Kaneko jwatandite kulanjila ciŵataco, ni kutiga kuti, ‘Cakumciji kwawoku, malo gakugawonago, pelepo pana masame ga msinda wa Soko. Cakumlyo kwawoku, kwana masame ga msinda wa Aseka. Afilisiti ŵasongene pasikati pa misinda jeleji m’litumbi lyatukulolegana nalyoli. Kusyungulila patujimipa ni paŵaliji Ayisalayeli.’ Panagambile kupikana yeleyi, natandite kulipikana kuti najimi pamalo gaŵaliji Sauli ni Daudi. Kaneko patwatulwice, twayice m’lusulo lwangali mesi nambo mwaliji maganga gejinji. Natandite kum’wona Daudi munganisyo mwangu ali mkulokotanya maganga msano gambone, limo lyakwe ni lyaŵam’wulajile Goliyati.” Mwakulandana ni ŵandu ŵane ŵajinji, yeleyi yamkamucisye mundu jula kusimicisya mnope kuti Baibulo jikusasala yisyene.

M’yoyo, pangali magongo gakupikanika gakayicilila kuti ngani ja Daudi ni Goliyati jili jisyesyene. Nganiji jikusala ya ŵandu ŵasyesyene soni malo gasyesyene. Kupunda yosope, nganiji jili mbali ja Maloŵe gakusalilidwa ni Mlungu, soni jikutyocela kwa Mlungu jwausyesyene, ‘jwanganaŵa alambwisye.’—Tito 1:2; 2 Timoteo 3:16.