N’en ni Be Mo’maw’nag ni Nge Fel’ Thildad Got

BAY be’ ni dabun ni ngam nang fithingan Jehovah me fel’ e tha’ u thilmew. Mini’ e cha’nem nib kireb? Be gaar e Bible: “Tin ni ka ba’ e girdi’ nu fayleng e ke suweyrad Faanem nib Kireb.” Satan ni Moonyan’ e ir e Got ko re fayleng ney. Baadag ni nge tay lanin’um u fithik’ e lumor ya nge dabi tamilangan’um ko “flaab rok ni be gal ramaen u owchen Kristus.” Dabun Satan ni nge fel’ thilmew Jehovah. Ere uw rogon ni ke tay Satan laniyan’ e girdi’ u fithik’ e lumor?​—1 John 5:19.

Ke fanay Satan e pi yurba’ i teliw ni googsur ni nge tay laniyan’ e girdi’ u fithik’ e lumor ya nge dabi fel’ thilrad Got. Kakrom e immoy boch e Jew nra darifannaged e thin nu Bible ma rogned ndab ku unog fithingan Got. Ma nap’an e bin som’on e chibog C.E., ma aram mi nog ngak piyu Jew ndab kur beeged ara rogned fithingan Got nrogon ni bay ko Babyor nib Thothup, ya ngar ted fare bugithin ni ʼAdho·naiʹ, nga lon ni be yip’ fan e “Somol.” Bochan e re n’ey, ma boor e girdi’ ndaki fel’ e tha’ u thilrad Got. Machane, uw rogon Jesus? Uw rogon fithingan Jehovah u wan’?

I Machibnag Jesus nge Pi Gachalpen Fithingan Got

Rogon ni meybil Jesus ngak e Chitamangin e gaar: “Kug weliy [fithingam] ngorad kar nanged . . . ma bay kug rin’ i yan ni ara’ rogon.” (John 17:26) Boor yay ni i yog Jesus fithingan Got u nap’an ni be beeg, ara be weliy yu yang ko Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Som’on Nthin ni Hebrew. Da i magawon Jesus ni nga i yog fithingan Got ni bod ni i rin’ e pi profet. Faanra bay reb e Jew nder yog fithingan Got u nap’an ni i machib Jesus, ma da i fol Jesus ko yalen rorad. Ba gel ni i gathibthibnag e pi tayugang’ ko teliw u nap’an ni gaar ngorad: “Kam n’iged fan e thin rok Got kam folgad ko tin ni gimed e msunumiyed gimed be machibnag.”​—Matthew 15:6.

Pi gachalpen Jesus ni yad ba yul’yul’ e kur ululgad i machibnag fithingan Got u tomuren ni ke yim’ Jesus ngki fas ko yam’. (Mu guy fare thin ni kenggin e  “I Fanay e Tin Som’on e Kristiano Fithingan Got, Fa?”) Nap’an e Pentekost ko 33 C.E. ni aram e rofen ni sum e ulung ni Kristiano, me yog apostal Peter ngak piyu Jew nge piin ni kar uned ko teliw rok piyu Jew ni gaar: “Cha’ nra pining fithingan Somol ni nge ayuweg e ra fos.” (Acts 2:21; Joel 2:32) Tin som’on e Kristiano e ur ayuweged e girdi’ u boor e nam ya nge yog ni fel’ thilrad Jehovah. Aram fan ni bayay e muulung ni tay e pi apostal nge piin piilal u Jerusalem, me yog James nreb i gachalpen Jesus ni gaar: “Ke dag Got . . . nib t’uf  rok e piin ni gathi yad piyu Israel, ni fan e nge mel’eg boch i yad ni ngaur feked fithingan.”​—Acts 15:14, NW.

Machane, de tal e toogor rok Got i guy rogon ni nge dab ku nog fithingan Got. Nap’an ni yim’ e pi apostal me tabab Satan i k’aring laniyan’ boch e Kristiano ni ngar togopuluwgad ko bin riyul’ e liyor. (Matthew 13:38, 39; 2 Peter 2:1) Bod ni Justin Martyr ni ir bagayad e piin ni yad ma yog ni yad e Kristiano e ni gargeleg u ba ngiyal’ u tomuren ni ke yim’ John ni bin tomur e apostal. Machane, boor yay ni i yog Justin u lan e babyor rok ni en ni ma pi’ gubin ban’en e “ir reb e Got ndariy fithingan.”

Nap’an ni yoornag e pi Kristiano ni googsur ken e Pi Babyor nni Yoloy Som’on Nthin ni Greek mi yad chuweg fithingan Jehovah riy ngar ted e Kyʹri·os nga lon ni bbugithin ni Greek ni be yip’ fan e “Somol.” Ku aram e n’en nni rin’ ko Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Som’on  Nthin ni Hebrew. Pi tamachib ko motochiyel nu Jew e dakur beeged fithingan Got ya ra ted fare bugithin ni ʼAdho·naiʹ nga lon ni boor ko 130 yay. Maku Bible nni pilyeg ni thin ni Latin ni mu’nag Jerome ko duw ni 405 C.E. ni ka nog e Vulgate ngay e kun chuweg fithingan Got riy.

Kan Guy Rogon ni Ngan Chuweg Fithingan Got u Bible

Chiney e ke tamilang u wan’ e girdi’ ni ma fil murung’agen e Bible nib pag 7,000 yay fithingan Jehovah u Bible. Yu ken e Bible ni bod fare Bible ko Katolik ni ka nog e Jerusalem Bible ngay, nge fare La Biblia Latinoamérica ni thin ni Spanish, nge fare Reina-Valera ni ku thin ni Spanish e bay fithingan Got riy. Maku boch e Bible e kan pilyeg fithingan Got riy ni “Yahweh.”

Boor e galesiya ni ur ayuweged i pilyeg e Bible nra towasariyed e piin ni yad manang boor ban’en u Bible ni ngan chuweg fithingan Got ko pi Bible ni yibe pilyeg. Immoy bangi babyor ni yoloy Pope nge ku boch e tayugang’ ko Katolik ngak e piin ni yad ba ga’ ko muulung ni ma tay e bishof ko Katolik ko June 29, 2008 ni gaar: “Fapi duw ni ka fini yan e ka un gay rogon ni nga u nog fithingan fare Got nu Israel.” Baaray rogon e n’en ni ka nog u lan e gi babyor nem: “Fithingan Got . . . e dab ku unog ara un pining.” Maku, “tin ni yibe pilyeg e Bible e chiney . . . e ngan chuweg fithingan Got riy ngan tay e Adonai/Kyrios nga lon ni aram e ‘Somol.’” Ere, ba tamilang u roy ni pi tayugang’ ko pi teliw ney e yad baadag ndab ku unog fithingan Got.

Mus ko Protestant ni kur darifannaged fithingan Jehovah. Reb e mit e thin ko fare Bible ni New International Version ni ngongliy e Protestant ni thin ni Meriken ko duw ni 1978 e yoloy ni gaar: “Jehovah e fithingan Got ma susun ni ngad fanayed. Machane 2¹⁄4 milyon e dolla ni kad n’aged ko re maruwel ney. Ere faanra ngan pilyeg boch e thin nu Bible ni bay fithingan Got riy ni bod e Psalm 23 ni, ‘Yahweh e ma gafaliyeg’ ma ri ku boor e salpiy ni gad ra n’ag.”

Ma ki taleg boch e galesiya e girdi’ nu Latin America ndabi fel’ thilrad Got. Steven Voth ni be’ ni ma ayuweg e piin yad ma pilyeg e Bible ko fare ulung ni ka nog e United Bible Societies (UBS) ngay, e yoloy ni gaar: “Ku reb e ban’en ni ki yoor lungun e Protestant nu Meriken riy e bay rogon ko fare ngachal ni Jehová . . . Yad baadag ba ken fare babyor ni Reina-Valera nni yoloy ko duw ni 1960, machane dab ni uneg fare ngachal ni Jehová ngay, ya yad baadag ni ngan tay fare bugithin ni Señor  [Somol] nga lon.” Rogon ni yog Voth e de m’agan’ fare UBS ko re n’em ko som’on machane faani munmun me m’agan’rad ngay mar ngongliyed baken fare Bible ni Reina-Valera “ndariy fare ngachal ni Jehová riy.”

Bochan ni kan chuweg fithingan Got ko Bible kan tay e “Somol” nga lon ma ke taleg boch e girdi’ ndabi fel’ thilrad Got. Re n’ey e ke athkuy laniyan’ e girdi’. Bod nnap’an nra beeg be’ e Bible ma dabiyog ni nge nang ko fare bugithin ni “Somol” e ba sor fan ngak Jehovah ara ngak Jesus ni Fak. Machane faan gad ra guy fare thin nu Bible ni yoloy apostal Peter ni thin rok David ni faani gaar: “I gaar Jehovah ngak e Somol rog [Jesus ni ke fas ko yam’]: ‘Mpar iray nga ba’ ni mat’aw rog,’” ma boor e Bible ni kan pilyeg ni kub muun e ken nu Waab ngay ni be gaar: “I Somol e gaar ngak e Somol rog.” (Acts 2:34) David Clines e yog u lan bangi babyor ni yoloy ni kenggin e “Yahweh nge fare Got ni Ma Weliy e Kristiano Murung’agen” ni gaar: “Bochan ni dakir lemnag e Kristiano murung’agen Yahweh ma aram fan ni ke ga’ ni Kristus e yima yog.” Ere n’en ni ke buch e boor e girdi’ ni yad ma un nga galesiya ndar nanged ni fa bin riyul’ e Got ni i meybil Jesus ngak e Jehovah fithingan.

Be maruwel Satan nib elmerin ni nge tay laniyan’ e girdi’ u fithik’ e lumor ya nge dab ra nanged murung’agen Got. Yugu aram rogon ma rayog ni nge fel’ e tha’ u thilmew Jehovah.

Rayog ni Nge Fel’ Thilmew Got

Be cham Satan nga fithingan Got ma be fanay e pi yurba’ i teliw ni googsur ko re n’ey. Machane bin riyul’ riy, e dariy be’ ara ban’en u tharmiy ara u fayleng nrayog ni nge taleg Jehovah ni fare Got ni Th’abi Tolang ni nge dab ki tamilangnag fithingan ngak e piin yad baadag ni ngar nanged e tin riyul’ u murung’agen nge tin nib m’agan’ ngay ni fan ko girdi’.

Rib felfelan’ e Pi Mich Rok Jehovah ngay ni ngar ayuweged gur ngam nang rogon ni ngam chugur ngak Got u daken e fol Bible. Yad ma folwok rok Jesus ni faani gaar ngak Got: “Kug weliy [fithingam] ngorad kar nanged.” (John 17:26) Ga ra fal’eg i lemnag e pi thin nu Bible ni be tamilangnag e pi liw rok Jehovah nib thilthil, ma ga ra nang pi fel’ngin ni boor.

Job ni be’ nib yul’yul’ e “i par nib fel’” thilrow Got, e re ku arrogom. (Job 29:4) Ra yog e tamilangan’ ko Thin rok Got ngom, ma aram e rayog ni nge fel’ thilmew Jehovah. Tamilangan’ ni aram rogon e ra pi’ e pagan’ ngom nra ngongol Jehovah nrogon nib puluw nga fan e ngachal rok ni ‘Gu ra mang e n’en ni gu baadag ni nggu mang.’ (Exodus 3:14) Ere rriyul’ nra lebguy urngin e tin ni ke micheg ni fan ko girdi’.

[Picture on page 6]

 I Fanay e Tin Som’on e Kristiano Fithingan Got, Fa?

Nap’an e pi apostal rok Jesus ko bin som’on e chibog C.E., ma boor e binaw ni sum e ulung ni Kristiano riy. Ba ga’ ni ma mada’ girdien e pi ulung nem ni ngar filed e thin nu Bible u taabang. I pirieg e pi Kristiano nem fithingan Jehovah u lan e Bible rorad, fa?

Bochan ni ngiyal’ nem e ba ga’ ni thin ni Greek e yima yog, ma aram fan ni boor e ulung ni ur fanayed fare Bible ni ka nog e Greek Septuagint ngay ni aram baken e Bible ni kan pilyeg ko Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Som’on Nthin ni Hebrew nni mu’ i ngongliy ko bin l’agruw e chibog B.C.E. Boch e girdi’ ni yad ma fil murung’agen e Bible e yad ma yog nnap’an nni pilyeg fare Septuagint min tay fare liw ni Kyʹri·os nga lon fithingan Got, ni aram fare bugithin ni Greek ni kan pilyeg ni “Somol.” Machane, bay boch ban’en ni be micheg nde riyul’ e re n’ey.

Nochi yang i babyor ni baaray e aram nochi yang ko fare Greek Septuagint nni tabab i yoloy ko bin som’on e chibog B.C.E. Bay fithingan Jehovah riy ni kan yoloy ni Hebrew ni יהוה (YHWH). I yoloy George Howard nreb e sensey u reb e skul nib tolang ni gaar: “Dalip ken fare Bible ni Greek Septuagint nni ngongliy u m’on ni sum e Kristiano ni bay romad, ma dariy baken ni kan pilyeg fithingan Got riy ni kyrios. Ere rayog ni nga dogned ni ka ban’en ni i rin’ piyu Jew kakrom ni ngan yoloy fithingan Got nga lan e pi babyor ko Bible nni yoloy ni thin ni Greek.”​—Biblical Archaeology Review.

I fanay e pi apostal rok Jesus nge pi gachalpen fithingan Got u lan e pi babyor ko Bible nni thagthagnag nga lanin’rad ngar yoloyed, fa? I yog Howard ni gaar: “Nap’an ni i fek e piin nra yoloyed e Bin Beech e M’ag ko Bible e thin ko pi babyor ko Bible nni yoloy ni thin ni Hebrew ni bay fithingan Got riy, ma da ur thilyeged.”

Ere, rayog ni nga dogned ni immoy fithingan Got ko Bible ko tin som’on e Kristiano ni tin ni kan pilyeg ko Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Som’on Nthin ni Hebrew nge tin nni ngongliy ni thin ni Greek.

[Picture on page 6]

All photos: Société Royale de Papyrologie du Caire

[Picture on page 5]

Bang ko fare babyor ni Isaiah u lan fare Dead Sea Scrool, ni kan gagiyelnag fithingan Got riy

 [Picture on page 4]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem

[Picture on page 7]

Ke chuweg e pi galesiya fithingan Got u Bible ni bochan e yad be fol ko yalen rok piyu Jew nge ku bochan ni be yog e salpiy riy ngorad

[Picture on page 8]

Ke dag Jesus e kanawo’ ni ngad folwokgad riy ni aram e i machibnag fithingan Got