Mang fan ni boor ken e Bible ni kan pilyeg ni bay e ngiyal’ ney? Gur, ga be lemnag ni yu ke Bible ni bay e chiney ni ka fin un pilyeg e be ayuwegem fa be mo’maw’nag ngom ni ngam nang fan e n’en ni bay u Bible? Faan ga ra fil murung’agen e gin ni yib e yu ke Bible ney riy, ma aram e rayog ni ngam nang rogon ni ngam fal’eg i yaliy ngam nang ko ba puluw e thin riy fa danga’.

Som’on e, mini’ e piin nra yoloyed e Bible aram ko som’on, ma wuin e ra yoloyed?

Bible e kan kieg ke l’agruw guruy. Bin som’on e guruy e 39 ken e babyor riy ni bay e “thin rok” Got riy. (Roma 3:2) I thagthagnag Got nga laniyan’ boch e pumoon ni yad ba yul’yul’ ni ngar yoloyed e pi babyor nem u lan ba ngiyal’ nib n’uw nap’an. Ra yoloyed u lan sogonap’an 1,100 e duw ni tabab ko duw ni 1513 B.C.E. nge yan i m’ay u bang u tomuren e duw ni 443 B.C.E. Yooren e pi babyor nem e ni yoloy ni thin ni Hebrew. Ere, aram fan ni yima yog e Pi Babyor ko Bible Nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew ngay, ara Bin Kakrom e M’ag.

Bin migid e guruy u lan e Bible e 27 ken e babyor riy ni ku “thin rok Got” e bay riy. (1 Thessalonika 2:13) I thagthagnag Got nga laniyan’ boch i gachalpen Jesus ni yad ba yul’yul’ ni ngar yoloyed e yu ke babyor ney u lan ba ngiyal’ nde n’uw nap’an. Ra yoloyed u lan sogonap’an 60 e duw ni tabab u bang ko duw ni 41 C.E. nge mada’ ko duw ni 98 C.E. Yooren e pi babyor nem e ni yoloy ni thin ni Greek. Ere, aram fan ni yima yog e Pi Babyor ko Bible Nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek ngay, ara Bin nib Beech e M’ag.

Yira puthuy e re 66 ke babyor ney nga taabang ma aram me yib e Bible riy nib polo’, ni aram e thin rok Got ni ke pi’ ni fan ko girdi’. Machane, mang fan ni kun pilyeg yu ken e Bible nga tomuren? Baaray dalip i fan.

• Ngan ayuweg e girdi’ ni ngar beeged e Bible ko thin rorad.

• Ngan chuweg boch e oloboch u lan e Bible ni ke tay e piin ni ur abuweged e thin riy, min sulweg e thin riy nge puluw ko tin th’abi som’on e babyor ko Bible.

• Ngan thilyeg boch e thin riy ni dakunir yog e ngiyal’ ney.

Am guy rogon ni kan rin’ e pi n’ey u lan l’agruw ken e Bible nni pilyeg kakrom.

Sogonap’an 300 e duw u m’on ko ngiyal’ ni immoy Jesus riy, ma aram me tabab boch e Jew ni yad ba llowan’ ni ngar pilyeged e Pi Babyor ko Bible Nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew nga yugu reb e thin, ni aram e thin ni Greek. Re ke Bible nem e yima yog e Greek Septuagint ngay. Mang fan nni ngongliy e re ke Bible nem? Ni ngongliy ni bochan e nge ayuweg e pi Jew ni yad ma non ni thin ni Greek nda kur nanged fan e thin ni Hebrew e ngiyal’ nem, ya nge yag nra folgad ko thin ni bay u lan e “babyor nib thothup.”​—2 Timothy 3:15.

Fare ke Bible ni Septuagint e ki ayuweg bokum milyon e girdi’ ni yad ma non ni thin ni Greek ni gathi yad boch e Jew ni ngar nanged e n’en ni be fil e Bible. Ni uw rogon? I yog reb e Sensey u reb e skul nib tolang ni ka nog W. F. Howard ngak ni gaar: “Nap’an ni taw nga lukngun e bin som’on e chibog, ma aram me par e re ke Bible nem ni ir e yima fanay u lan e Galesiya ni Kristiano. Ba ga’ ni ma yan e pi missionary rorad u reb e tafen e muulung nga reb ni yad be ‘micheg u lan e babyor nib thothup ni Jesus e ir fare Messiah.’” (Acts 17:3, 4; 20:20) Rogon ni yog be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni manang ni ka nog F. F. Bruce ngak e aram reb i fan ni boor e Jew e munmun ma aram mar ‘dabuyed fare Bible ni Septuagint.’

Nap’an nra m’ay ba ken e Pi Babyor ko Bible Nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek, ma aram me puthuy pi gachalpen Jesus ko fapi Babyor ko Bible Nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew ni kan pilyeg ni thin ni Greek ni ka nog e Septuagint ngay. Munmun ma aram me yag ba ken e Bible riy nib polo’ ni ir e bay rodad e chiney.

Sogonap’an 300 e duw u tomuren ni ke m’ay e re ke Bible ney, ma bay be’ ni ka nog Jerome ngak ni boor ban’en ni manang u murung’agen e teliw ni pilyeg ba ken e Bible ni thin ni Latin. Munmun ma aram mu unog fithingan e re ke Bible nem ni Latin Vulgate. Ngiyal’ nem e bay yu ken e Bible ni thin ni Latin ni ke pilyeg yugu boch e girdi’. Ere, mang fan nib t’uf ni ngan pilyeg ba ken nib beech? Rogon ni yog ba ken e babyor e bochan ni baadag Jerome ni nge yal’uweg “boch e thin riy nde puluw rogon nni pilyeg, nge boch e oloboch ni bay riy nib gagiyel, nge boch ban’en ni kan puthuy ngay ara kan chuweg riy nde t’uf ni ngan rin’.”​—The International Standard Bible Encyclopedia.

Nap’an ni ngongliy Jerome ba ken e Bible nib beech ma de uneg e pi oloboch ney ngay. Machane, munmun ma aram me rin’ e pi tayugang’ ko teliw reb e ban’en nrib gel e kireb riy! Rogned ni aram e nge par ni yigoo re ke Bible nem ni Latin Vulgate e aram e re ke Bible nrayog ni ngan fanay, me par ni aram rogon u lan boor e chibog! Ere, de yag ni nge ayuweg e re ke Bible ney e yug girdi’ ni ngar nanged fan e n’en ni bay u Bible, ya n’en ni rin’ e mo’maw’nag ko girdi’ ni ngar nanged  fan e Bible ni bochan e munmun ma yooren e girdi’ e dakur nanged e thin ni Latin.

Machane, ki ulul e girdi’ ni ngar pilyeged yu ken e Bible nib thilthil ni bod rogon ba ken ni ka nog e Syriac Peshitta ngay nni ngongliy u bang ko bin lal e chibog C.E. Yugu aram rogon, ma nap’an e bin 14 e chibog mfin aram e ngiyal’ ni guy boch e girdi’ rogon ni ngar pilyeged e Bible nga boch e thin ni manang yooren e girdi’ fan.

Nap’an ni taw nga tungun e bin 14 e chibog u England, ma aram me ngongliy John Wycliffe ba ken e Bible ni thin ni Meriken ni yooren e girdi’ e rayog ni ngar nanged fan e thin riy. De n’uw nap’an nga tomuren, ma aram me ngongliy be’ ni ka nog Johannes Gutenberg ngak reb e masin nrayog ni ngan printnag boch e babyor riy. Re n’ey e bing e kanawo’ ngak boch e girdi’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni yad manang ni ngar ngongliyed yu ken nib beech u boch e thin nib thilthil ni yima yog u Europe e ngiyal’ nem min wereg ko girdi’.

Nap’an ni yoor ken e Bible ni thin ni Meriken, ma bay boch e girdi’ ni yad ma weliy lanin’rad u murung’agen yu ken e babyor ni kan ngongliy nrogned ndaki t’uf ni ngan ngongliy yu ken e Bible nib thilthil ni thin ni Meriken. I yoloy be’ ni ka nog John Lewis ngak ni ir reb e tayugang’ ko teliw ni immoy u nap’an e bin 18 e chibog ni gaar: “Thin e rayog ni nge munmun ma dab ku unog ara dab kun nang fan. Ere ba t’uf ni ngan thilyeg boch ban’en u lan yu ken e Bible ni kan ngongliy ni ke n’uw nap’an ni bochan e nge yag nni tay boch e thin ngay nrayog ni nge nang yooren e girdi’ fan.”

Ngiyal’ ney e piin ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni yad manang e aram e piin nrayog ni ngar sulod ngar yaliyed rogon ni kan pilyeg yu ken e Bible ni ke kakrom ni bochan e yad manang fan e thin ni un tay nga lan e yu ke Bible nem, maku bay boch e babyor ko Bible rorad ni ke kakrom ni ka fin nni pirieg ndawori n’uw nap’an. Ireray e n’en nrayog ni nge ayuwegrad ni ngar nanged rogon e thin ni immoy u lan e ken nsom’on e Bible.

Ere, bay fel’ngin e pi Bible ni kan ngongliy e ngiyal’ ney. Yugu aram rogon, ma bay yu ken nib t’uf ni ngad kol ayuwgad riy. Machane, faanra piin ni kar ngongliyed yu ken e pi Bible ney e kar ngongliyed ni bochan e riyul’ nib t’uf Got rorad, ma aram e rayog ni nge yib angin ngodad.